جوانانقرآن

ویژگی‌های دوست خوب از دیدگاه قرآن و اسلام

دوست قرآنی

بیان عزیزی

(ویژه نوجوانان و جوانان)

دوستی یک خصوصیت انسانی است. گرایش اجتماعی انسان از سویی و عاطفه و احساسات انسانی از سوی دیگر موجب می‌شود که انسان از میان انسان‌ها افرادی را به عنوان دوست انتخاب کند. این انتخاب به جهاتی می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد؛ زیرا از علل و عواملی است که نقش تعیین‌کننده در سعادت و شقاوت آدمی ایفا می‌کند. انتخاب دوست به معنای انتخاب شریک و همراه فکری و رفتاری و گاه حتی مهم‌تر انتخاب الگویی برای فکر و رفتار است؛ چرا که افکار و رفتارها در یک فرآیندی شکل می‌گیرد و شخصیت آدمی را می‌سازد. در این میان دوست نقش مهمی ایفا می‌کند.


سعادت و شقاوت انسان در گرو انتخاب دوست
واژه فارسی دوستی به معنای یاری، رفاقت، عشق و محبت (فرهنگ فارسی، ج 2، ص 1578، «دوستی») و نیز به معنای آشنایی همراه با مهر و محبت و عشق آمده است. (فرهنگ سخن، ج 4، ص 3408، «دوستی»)
در فرهنگ و ادبیات عربی و اسلامی، واژگان چندی برای بیان این مفهوم و معنا به کار می‌رود که البته هر یک از آنها با توجه به کیفیت و شرایط مختلف این رابطه، به کار می‌رود؛ چرا که رابطه میان دو کس می‌تواند درجات و مراتب متنوع و گوناگونی داشته باشد.
به سخن دیگر، رابطه دوستی به سبب آنکه یک امر عاطفی و احساسی است در یک د رجه و مرتبه نیست؛ هرچند که در تحقق این معنا عناصر پیش گفته لازم است ولی همین مولفه‌ها می‌تواند از شدت و ضعف برخوردار باشد؛ از این رو در فرهنگ و ادبیات اسلامی و عربی برای هر درجه و مرتبه‌ای از مراتب دوستی، اسم و واژه‌ای خاص به کار می‌رود. مثلا در آیات قرآن و روایات اسلامی برای بیان درجات رابطه دوستی از واژگانی چون صدیق، رفیق، قرین، صاحب، ولی، خلیل و مانند آن استفاده می‌شود و واژگانی چون ود، حب، الف و مانند آن برای بیان مراتب دوستی به کار می‌رود.
از آیات قرآن و نیز تحقیقات دانشمندان علوم اجتماعی و روان‌شناسی این معنا به دست آمده که دوستی در میان افراد انسانی با توجه به نوعی سنخیت، ایجاد می‌شود و ادامه می‌یابد. به سخن دیگر در ایجاد دوستی و بقای آ‌ن، نوعی سنخیت میان دو فرد انسانی است که آنان را به هم پیوند می‌دهد و دوستی پایدار در میان آنها ایجاد می‌کند.
خداوند در آیه 25 سوره فصلت به صراحت از این سنخیت و تناسب میان دوستان سخن به میان ‌آورده است.  دراین  آیه  معنای «قیّضنا لهم» ، «بدّلنا لهم» است؛ یعنی برای دوست شدن با گروه خاص تبدیل و ایجاد سنخیت لازم است.  کسانی با هم ارتباط دوستی را برقرار کرده و ادامه می‌دهند که از نظر فکری و رفتاری نوعی سنخیت میان آنان ایجاد شده و ادامه می‌یابد و هرگاه این سنخیت از میان رفت، دوستی نیز از میان می‌رود. پیامبر(ص) در بیان تاثیر دوست در دوست می‌فرماید: المرء علی دین خلیله فلینظر احدکم من یخالل؛ آدمی بر آیین دوست خود است پس بنگرید با که دوستی می‌کنید.
البته درآیات قرآن دوستی، اختصاص به رابطه انسان با انسان ندارد، بلکه دایره دوستی چنان وسیع است که شامل دوستی انسان با جنیان و حتی شیطان از سویی (اعراف، آیه 30؛ آل‌عمران، آیه 175؛ نساء، آیه 76؛ انعام، آیه 128) و رابطه انسان با خدا می‌شود. (آل عمران، آیه 31)
این بدان معناست که میان انسان و جنیان و نیز انسان و خدا نوعی سنخیت ایجاد می‌شود که این رابطه را پدید می‌آورد. از آیات قرآن به دست می‌آید که انسان‌‌ها در ذات خود دارای صفات و اسمای الهی هستند (بقره، آیه 31) و همین امر موجب نوعی سنخیت میان انسان و خداست ولی زمانی این سنخیت به تمام و کمال می‌رسد که انسان‌ها با عبودیت و پیروی از عقل و وحی بتوانند آن صفات الهی را در خود فعلیت و ظهور بخشند. در این حالت انسان‌ها خدایی و ربانی شده (آل‌ عمران، آیه 79) و دوستی و رابطه بسیار قوی حبی میان انسان و خدا ایجاد می‌شود. (آل عمران، آیات 31 و 32)
همچنین امکان دوستی از طریق سنخیت میان انسان و جنیان از هر دو گروه دینی از مومنان و کافران چون ابلیس از جنیان و شیاطین دیگر وجود دارد. ارتباط و دوستی میان انسان‌ها و جنیان مومن به سبب همان ایمان به وجود می‌آید، چنانکه این رابطه میان انسان و جنیان کافر نیز از طریق سنخیت در کفر به دست می‌آید.

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد دشمن من و دشمن خودتان را به دوستى برمگيريد [به طورى] كه با آنها اظهار دوستى كنيد و حال آنكه قطعا به آن حقيقت كه براى شما آمده كافرند» (ممتحنه/ آیه۱).

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَکُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ الْکُفّارَ أَوْلِیاءَ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ اى کسانى که ایمان آورده اید! افرادى که آئین شما را به باد استهزاء و بازى مى گیرند چه از اهل کتاب و چه مشرکان آنها را ولىّ خود انتخاب نکنید! و از (مخالفت فرمانِ) خدا بپرهیزید، اگر ایمان دارید! آنها هنگامى که (مردم را) به نماز فرا مى خوانید، آن را به مسخره و بازى مى گیرند؛ این به خاطر آن است که آنها جمعى نابخردند.» (مائده/ آیات ۵۷ و ۵۸).
«بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ این اعلام بیزاری خدا و رسول اوست به مشرکانی که شما مسلمین با آنان عهد بسته‌اید (و آنان عهد شکستند).»(توبه/ آیه ۱).
«هَا أَنْتُمْ أُولَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّهِ هان شما كسانى هستيد كه آنان را دوست داريد و [حال آنكه] آنان شما را دوست ندارند و شما به همه كتابها[ى خدا] ايمان داريد»(آل عمران/آیه ۱۱۹).
«وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِو چون با شما برخورد كنند مى‏ گويند ايمان آورديم و چون [با هم] خلوت كنند از شدت خشم بر شما سر انگشتان خود را مى‏ گزند بگو به خشم خود بميريد كه خداوند به راز درون سينه‏ ها داناست»(آل عمران/آیه ۱۱۹).
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ ۚ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ای اهل ایمان، از غیر همدینان خود دوست صمیمی همراز نگیرید، چه آنکه آنها از خلل و فساد در کار شما ذرّه‌ای کوتاهی نکنند، آنها مایلند شما همیشه در رنج باشید، دشمنی شما را بر زبان هم آشکار سازند و محققا آنچه در دل دارند بیش از آن است. ما به خوبی برای شما بیان آیات کردیم اگر عقل را به کار بندید.»(آل عمران/آیه ۱۱۸).
«وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَکَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ هرگز نیکی و بدی یکسان نیست بدی را با نیکی دفع کن ، ناگاه ( خواهی دید ) همان کس که میان تو و او دشمنی است ، گویی دوستی گرم و صمیمی است» (فصلت/ آیه ۳۴).

معیار و ویژگی های دوست خوب از نظر اسلام و قرآن

  1. ایمان بهترین زیر بنای دوستی است
    در مکتب اسلام دوستى و دشمنى هایى که بر پایه ایمان استوار است و فقط براى خدا باشد، نیرومندترین ارتباط است.
    قرآن شریف در این رابطه آیات گوناگونی دارد که در ضمن آنها، مردم و مؤمنان را از برقرار کردن پیوند دوستی و مودّت با کافران، مشرکان و منافقان بر حذر می دارد؛ مانند: یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّهِ وَقَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءَکُمْ مِنْ الْحَقِّ ممتحنه/1 ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت می‎کنید؛ در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کافر شده‎اند.
  2. دوست خوب باید عاقل و خردمند باشد
    عقل چیزی است که انسان بوسیله آن حقائق عالم را کشف می کند و سعادت انسان در گرو تدبیر و اندیشه است. و در برنامه های اسلامی  به نکته های ظریفی در این امور  اشاره شده است که: دوستانی برگزینید که عاقل و خردمند باشد «کسى که از همنشینى و دوستی با احمق پرهیز نکند، تحت تأثیر کارهاى احمقانه وى واقع مى‏شود و خیلى زود به اخلاق ناپسندش متخلّق می­گردد»
  3. دوست خوب، دوستی است که عیب های ما را برطرف کند
    کسى که عیب های انسان را مى بیند و به او براى اصلاح آن، تذکّر نمى دهد، یک دوست شایسته نیست، بلکه دوست خوب، در نگاه روایات، دوستی است که چون آینه، عیب­ها را به ما نشان داده تا ما به اصلاح آنها بپردازیم؛ چرا که او به درستی و سعادت دوست خویش علاقه­مند است و به انگیزۀ خیرخواهى، عیب او را بر وى ارائه مى کند و او را آگاه مى سازد که تا او خود را اصلاح نماید.
    در قرآن کریم آمده است: «مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف، و نهى از منکر مى‏کنند نماز را برپا مى‏دارند و زکات را مى‏پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى‏کنند بزودى خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مى‏دهد خداوند توانا و حکیم است».(توبه، 71.)
  4. دوست خوب، دوستی است که برطرف کننده نیازهای مادی و معنوی دوست اش باشد
    پس با کسى همنشینى و دوستى کن که:

هرگاه با او همنشین شدى، مایۀ آراستگى تو باشد؛
هر گاه خدمت او کردى، آبروى تو را حفظ کند؛
هرگاه از او یارى خواستى کمکت کند؛
اگر سخن حق و درستی گفتى، تو را تصدیق کند؛
اگر بر دشمن حمله بردى، قدرت تو را تقویت کند؛
اگر دستت را به فضل و نیکى دراز کردى، او هم دست، پیش آورد و تو را یاری نماید؛
اگر در تو، و زندگیت رخنه اى پدید آمد، آن را برطرف سازد؛
اگر از تو نیکى دید، آن را در شمار و حساب آورد؛
اگر چیزى از او خواستی، به تو بدهد؛
اگر تو ساکت بودی [و چیزی نخواستی] او آغاز کند [و نیازت را برطرف سازد].

  1. خوش اخلاق بودن
    یکی از دستورهای دین مبین اسلام، خوش اخلاقی با دیگران است که جایگاه بسیار والایی را داراست. خوش اخلاقی ،هم دوستیها را پایدار می‎سازد و هم در جذب دیگران به سمت خود تأثیر فوق العاده‎ای دارد:ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَکَ وَبَینَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ فصلت/ 34؛بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی می‌کند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.

در مقابل، تحمل نکردن دیگران و تندخو بودن، باعث می‎شود آنان از اطراف انسان پراکنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد:فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ آل‌عمران/ 159؛ به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان (=مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‎شدند.

دوست بد از نگاه قرآن
[سوره الفرقان آیات 27 تا 29]وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‏ یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً . یا وَیْلَتى‏ لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً . لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً
و روزى که ستمکار (مشرک) دو دست خود را (از روى حسرت) به دندان مى‏گزد و مى‏گوید: اى کاش با پیامبر همراه مى‏شدم.
اى واى بر من! کاش فلانى را دوست خود نمى‏گرفتم.

إِلَّا أَصْحابَ الْیمِینِ * فِی جَنَّاتٍ یتَساءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِینَ * ما سَلَککمْ فِی سَقَرَ* قالُوا لَمْ نَک مِنَ الْمُصَلِّینَ * وَ لَمْ نَک نُطْعِمُ الْمِسْکینَ * وَ کنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ * وَ کنَّا نُکذِّبُ بِیوْمِ الدِّینِ.[10]

همان طوری که اشاره شد یکی از دلائل ورود جهنمیان به سقر، همنشینی با بدان ذکر شده است. به هر حال دوست بد، تبعاتی فاسد چه در دنیا و چه در آخرت خواهد داشت و این تبعات و آثار، حتمی بوده و راه گریزی از آن وجود ندارد.

دوست خوب نیز در سعادت دنیوی و اخروی آدمی موثر است و مراوده و گفتگوی با وی در واقع بهره گیری از تجارب او، یا اعطاء تجارب به وی می باشد.

از پیامبر (صلوات اللَّه علیه) پرسیدند: بهترین دوست کیست؟ فرمود: کسى که دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد، و گفتارش به علم شما بیفزاید و کردارش یاد قیامت را در شما زنده کند.

نکته👌

دوستت را در مورد غضب، درهم، دینار و مسافرت آزمایش کن. اگر در این آزمایش‏ها موفّق شد، دوست خوبى است.
در شعر شاعران نیز درباره‏ى دوست و دوستى، بسیار سخن به میان آمده و به معاشرت و همنشینى با دوستان خوب بسیار سفارش شده است‏

همنشین تو از تو به باید

تا تو را عقل و دین بیفزاید
و از همنشینى با دوستان بد مذمّت شده است، رفیق بد به مار خوش خط و خالى تشبیه شده است که زهرى کشنده در درون دارد

تا توانى مى‏گریز از یار بد

یار بد بدتر بود از مار بد

مار بد تنها تو را بر جان زند

یار بد بر جان و بر ایمان زند

یا دوست بد به ابر تیره‏اى تشبیه شده است که خورشید با آن عظمت را مى‏پوشاند

آنچه از آيات فوق و بعضى از آيات ديگر قرآن بخوبى استفاده مى شود اين است كه دوستان و معاشران و همنشينان در سعادت و شقاوت انسان تأثير فوق العاده اى دارند؛ نه تنها اخلاق و رفتار افراد را تحت تأثير قرار مى دهند، كه در شكل گيرى عقائد آنها مؤثّرند؛ اينجاست كه يك استاد اخلاق بايد همواره با دقّت تمام افراد تحت تربيت خود را از اين نظر مورد توجّه قرار دهد؛ مخصوصاً در عصر و زمان ما كه نشر وسائل فساد از طريق دوستان ناباب به صورت وحشتناكى در آمده و يكى از سرچشمه هاى اصلى انواع انحرافات را تشكيل مى دهد.

بیان عزیزی/پاوه
۶بهمن ۱۴۰۰۱

نمایش بیشتر

بیان عزیزی

استان کرمانشاه - پاوه مترجم - نویسنده

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا