عقاید اهل حق و علی اللّهیان چیست؟
اهل حق بمعنى مردان حق است و آن یک مذهب باطنى است که معتقدان آن بیشتر در مغرب ایران زندگى مىکنند.
بعضى دیگر از فرق اسلام نیز مانند حروفىها و متصوفه، خود را اهل حق یا حقیقت نامیدهاند؛ اما اهل حق، بمعنى اخص نام گروهى است، که به ایشان با نوعى تسامح على اللهى نیز گویند، ولى آنان على اللهى واقعى نیستند، بلکه عقایدشان آمیختهاى از اعتقادات «مانوى»، و ادیان کهن «ایرانى»، و مذهب «اسماعیلى»، و «تناسخ هندى» و دیگر ادیان سرى است.
مذهب اهل حق، امروز یکى از فرقههاى وابسته به شیعه بشمار مىرود و آنان را از غلاه شیعه به حساب مىآورند.
طوایف اهل حق به نام هاى مختلف مانند: اهل حق، اهل سر، یارسان، نصیرى، على اللهى معروف مىباشند و از نشانه هاى خاص آنان «شارب» است، یعنى موى سبیل خود را نمى زنند، تا بلند شود و لب بالا را بپوشاند. آنان «شارب» را معرف مسلک حقیقت مىدانند و معتقدند که شاه ولایت على (ع) نیز شارب خود را نمىزده است! از این جهت زدن شارب را گناهى بزرگ مىدانند.
اهل حق را «گوران» نیز مىگویند و ناحیه گوران در آذربایجان، یکى از مراکز مهم این فرقه به شمار مى رود. گوران ها در اصل از مردم حوالى کرمانشاهان هستند، که از آن ناحیه به آذربایجان کوچیدهاند و لهجهاى مخصوص دارند، که در نواحى غربى و جنوبى کوردستان به آن تکلم مىشود و آن گویشى است آمیخته از لهجه کردى اورامانى و کرمانجى، و لکى.
مرکز اصلى طوایف اهل حق، تا قرن هفتم هجرى در لرستان بود، سپس این مرکزیت به مناطق غربى کردستان و کرمانشاهان منتقل گردید.
امروز تمام طوایف کرد گوران و قلخانى و اکثر طوایف سنجابى و شاخه هایى از طایفه کلهر و زنگنه و ایلات عثمانه وند و جلالوند در شهرهاى غربى ایران، از جمله قصر شیرین و سرپل ذهاب و کرند و صحنه و هلیلان از اهل حقند.
در لرستان در مناطق دلفان و پشت کوه، در میان ایلات لکستان و سکوند سکونت دارند. در آذربایجان و تبریز، بخصوص در محله چرنداب و در قریه ایلخچى در نزدیکى تبریز، و در مراغه و حوالى قزوین و تهران بومهن، شهرآباد، گلخندان، سیاهبند شمیرانات، رودهن، دماوند، هشتگرد، ورامین و در شمال کلاردشت عدهاى از صاحبان این مذهب زندگى مىکنند.
در بیرون از مرزهاى ایران بعضى از طوایف کرد عراق عرب در شهرهاى سلیمانیه، کرکوک، موصل، خانقین و در نواحى کردنشین ترکیه گروه فراوانى از اهل حق هستند. پیروان اهل حق غالبا چادر نشین و ده نشیناند. در قفقاز و آذربایجان شوروى و سوریه و در مازندران و فارس و خراسان نیز اهل حق یافت مىشوند.
اساس مذهب اهل حق کوشش براى «وصول» به حق و خداوند مى باشد و در این راه باید نخست مرحله «شریعت» یعنى انجام آداب و مراسم ظاهرى دین، و مرحله «طریقت» یعنى رسوم عرفانى و مرحله معرفتیعنى شناختخداوند، و مرحله «حقیقت» یعنى وصول به خداوند را به پیمایند.
به عقیده این جماعت اساس مذهبشان حقیقتى است که سبب و علت خلقت موجودات است. دین آنان آکنده از اسرار است، سرى که خداوند به پیغمبران گفته و آن سر «نبوت» است، که از آدم ابوالبشر آغاز شده، و به حضرت محمد (ص) که خاتم انبیاست مى پیوندد. از آن پس این سر به نام سر «امامت» که حضرت محمد به على (ع) گفته است و از او تا دوازدهمین امام که مهدى آل محمد (ص) باشد مى رسد. پس از غیبت امام دوازدهم این سر به پیروان و اقطاب ایشان که یکى پس از دیگرى مىآیند گفته مىشود.
مذهب ایشان مجموعهاى است از آراء و عقاید که تحت تاثیر افکار اسلامى، زردشتى و یهودى و مسیحى و مهرپرستى و مانوى و هندى و افکار فلاسفه قرار گرفته است.
در دستورهاى دینى اهل حق، اجراى سه بوختیا سه اصل اخلاقى زردشتى، که «پندار نیک» و «گفتار نیک» و «کردار نیک» باشد از واجبات است. مفهوم این سه اصل در یک بیت به گویش ترکى، از کلام «سرانجام» کتاب مقدس اهل حق خلاصه شده است:
یارى چارچیون، باورى وجا پاکى و راستى، نیستى وردآ
یعنى یارى چهار چیز است و به جاى آورید، پاکى و راستى، نیستى و یارى.
تناسخ و حلول: «تناسخ» یعنى حلول روح از قالبى به قالب دیگر، که در مذهب اهل حق سنگ اساس عقاید ایشان است. حلول ذات را «دونادون» گویند. به عقیده ایشان در تن هر کس ذرهاى از ذرات الهى موجوداست، و ظهور روحانى حق در صورت جسمانى پاکان و برگزیدگان، همیشه در گردش مىباشد، و آن را گردش مظهر به مظهر نامند. در این باره آنان معتقد به هفت جلوه پیاپیند و مىگویند هر بار خداوند حق تعالى با چندتن از فرشتگان مقرب خدا، به صورت اتحاد در بدنهاى خاکى «حلول» مىنماید، این «حلول» به منزله لباس پوشیدن و کندن است، که آن را به فارسى جامه و به ترکى «دون» گویند و همانست که در فلسفه برهمایى هندوئى «کارما» آمده است.
چنان که در کتاب «سرانجام» آمده است، «خداوند در ازل درون درى مى زیست، و سپس براى نخستین بار تجسم یافت، و به صورت شخصى به نام خاوندگار یا کردگار جهان مجسم شد، و بار دوم به صورت على (ع) ظاهر گشت». در کتب مذهبى ایشان آمده است که از رنج مرگ نهراسید، و باکى از مرگ نیست، زیرا مرگ آدمى، شبیه به پنهان شدن مرغابى زیر آب است. یعنى در جایى پنهان مىشود، و در جاى دیگر سر بر مىدارد. منظور از این «تناسخ» و جاى به جاى شدن، و از بدنى به بدن دیگر رفتن، پاک شدن آدمى از گناهان است.
اهل حق درباره حضرت على (ع) مى گویند که او تجلى ذات خداست، و وى را «مظهر» تمام و کمال خدا مىدانند و اوست که در هر دوره و عصرى ظهور کرده، و در جسم پاکان و مقدسان از اهل حق تجلى مىکند ؛ على (ع) اصول مذهب حق را به سلمان و به عدهاى از یاران نزدیک خود بیاموخت.
در دعاى سفره، خطاب به حضرت على (ع) گویند: «یا على ایو الله، الحمد لله رب العالمین، سفره سلطان کرم، خاندان کرم، نور نبى، شکسته، بسته جان مدعى، بر ما حلال بر صاحبانش خیر و برکت».
آفرینش جهان:
اهل حق معتقدند که آفرینش در دو مرحله اصلى انجام شده است، یکى خلقت «جهان معنوى» و دیگرى خلقت «جهان مادى». این افسانه ها در دفترها و متون دینى ایشان به لهجه گورانى، به صورت هاى گوناگون حکایت شده است.
گویند: در آنگاه اراده خداوند به آفرینش موجودات تعلق گرفت و نخستین مخلوق پیر بنیامین را از زیر بغل خود خلق کرد و نام او را جبرائیل گذاشت پس از خلقت جبرائیل خداوند او را در پهناى دریاى محیط رها کرد، هزاران سال گذشت تا به درخواست جبرائیل، شش تن دیگر از بطن در پیدا شدند، که با جبرائیل هفت تن شدند: جبرائیل (پیربنیامین) – اسرافیل (پیر داوود) – میکائیل (پیر موسى) – عزرائیل (مصطفى داوودان) – حور العین (رزباریا رمزبار) – عقیق (شاه ابراهیم) – یقین (شاه یادگار یا بابا یادگار) که او را یادگار حسین نیز گفتهاند و او مظهر حسین بن على (ع) است.
پس از خلقت هفت تن، خداوند نخستین عهد و میثاق خویش را با آنان بست، و دو جهان «مادى» و «معنوى» را خلق فرمود:
مخلوقات این عالم، بر حسب عنصر اولیه دو قسم متمایز و متضاداند، قسمتى از گل زرد آفریده شده و قمستى از گل سیاه، قسم اول را «زردگلان» و قسمت دوم را «سیاه گلان» نامند. «زردگلان» اهل نورند و ایشان را دو پیشوا بوده که یکى پس از دیگرى آمده است، و آن دو بنیامین و سید محمد (به صورت بزرگ سوار) ظهور کرده است.
اما قسم دوم از آتش و تاریکىاند، براى ایشان دو پیشوا آمد یکى «ابلیس» و دیگرى را «خناس» گویند.
هفت تنان – به اعتقاد ایشان، خداوند با هفت فرشته مقربى که از درون در خلق فرموده استبه صورت بشر نازل شده، و در دورههاى مختلف در بدنهاى پاکان تجلى کرده است. در نخستین دوره خداوند به دون (یا) تجلى کرد، و در دوره دوم بدون (على)، و به ترتیب به جامه (شاه خوشین)، بابا ناووس، و سلطان اسحق (سهاک) در آمد، و معتقدند که این سه تن اخیر، مانند عیسى مسیح بدون پدر از مادر متولد شدند.
هفت تن در مرحله اول از یاران سلطان اسحق قرار دارند، همانطور که سلطان اسحق «مظهر» على (ع) و على (ع) مظهر «ذات حق» است.
موعود اهل حق: سه تن، شاه خوشین، باباناووس و سلطان اسحق هستند:
۱–شاه خوشین:
گویند در اواخر قرن سوم هجرى مردى به نام مبارک شاه، ملقب به شاه خوشین که او را مظهر الله مىدانند، در لرستان بدون پدر از مادرى بکر به نام «ماما جلاله» زاده شد. وى مریدان بسیار داشت، و به سیر و سیاحت مى پرداخت، و ذکر جلى را با نواختن آلات موسیقى اجرا مىکرد. روزى در اثناى گردش به رودخانه گاماسب افتاد و از نظر ناپدید شد.
۲– بابا ناووس:
گویند در فاصله بین قرن چهارم و پنجم، شخصى به نام بابا ناووس، بدون پدر مانند شاه خوشین، در میان طایفه جاف از طوایف کرد، از زنى به نام خاتونه گلى تولد یافت. روزى به شکل شاهباز پنهان گشت، و پیش از آن به یاران خود گفته بود که من دیگر باره ظهور خواهم کرد.
۳–سلطان اسحاق:
گویند سلطان اسحاق که به زبان محلى «سلطان سهاک» تلفظ مىشود، پسر شیخ عیسى برزنجى از سادات موسى، و از پیشوایان دراویش نقشبندى است، و نسب او به امام موسى کاظم (ع) مىرسد، از شیخ عیسى سه پسر باقى ماند، یکى سلطان اسحاق، دیگرى سید عبد الکریم، و نام پسر سوم معلوم نشد. سلطان اسحاق جد سادات حیدرى گوران از اهل حق است، که از جمله غلاه شیعه به شمار مىروند.
آداب و رسوم اهل حق:
از آداب و رسوم ایشان، نماز خواندن و قربانى کردن و سرسپردن و جوز شکستن و عهد و میثاق بستن و روزه گرفتن است.
محل اجتماع ایشان «جمخانه» است که مخفف کلمه جمع خانه مىباشد.
این اجتماع نباید کمتر از سه تن باشد، شرط شرکت در جمخانه، مرد بودن و عاقل و بالغ بودن، و قصد عبادت داشتن، و کمربند همت بر کمر داشتن است، که با گفتن یا على در آن عبادتگاه وارد شوند.
نماز ایشان به جماعت است و نزد آنان نماز فرادى درست نیست، عبادتشان با نواختن طنبور و آلات موسیقى و خواندن سرود و دعاهاى مذهبى انجام مى پذیرد. گاهى هنگام دعا چنان از خود بی خود مىشوند که خویشتن را بر روى آتش افروخته افکنده و در آن حال جذبه به ایشان صدمهاى نمىرسد.
سرسپردن یعنى سر تسلیم و رضا به درگاه حق فرود آوردن، و در پیش پیر دلیل عهد و میثاق بستن از آئین اهل حق است. هر کودکى اعم از پسر یا دختر باید در نزد پیر دلیل سر بسپرد، از اصول سرسپردن شکستن یک عدد جوز هندى است و براى شکستن جوز تشریفات خاصى در «جمخانه» برگزار مى شود.
نذر و نیاز، از واجبات مذهب اهل حق است، که باید در ظرف هفته یا ماه یا فصل یا سال یک بار به جاى آورده شود. دیگر از مراسم، قربانى کردن است، که در اصطلاح خود آن را کردار خوانند. قربانى باید از حیوانات نر مانند گاونر یا گوسفند یا خروس باشد که آنها را براى این امر پرورش داده باشند.
اهل حق به گرفتن روزه سخت پاى بندند، ولى روزه واجب ایشان از سه روز تجاوز نکند، و در زمستان باشد و پس از آن عید گیرند. دشمنان ایشان براى تحقیر و اهانت، آنان را چراغ سوندران (چراغکشان) و خروس کشان خوانند.
کتاب هاى مذهبى و مقدس:
یکى از کتاب هاى مذهبى ایشان «فرقان الاخبار» است به نثر، که مؤلف آن حاج نعمت الله جیحون آبادى متخلص به مجرم است، وى پسر میرزا بهرام مکرى بود، و در سال ۱۲۸۸ ه. در دیه جیحون آباد واقع در بخش دینور از ناحیه کرمانشاهان، زاده شد و پس از سیر و سلوک، در ۱۳۳۸ ه. در جیحون آباد در گذشت. حاج نعمت الله جیحون آبادى کتابى دیگر به بحر متقارب به نام «شاهنامه حقیقت» دارد، که در اسرار مذهب اهل حق، در آن کتاب به زبان شعر، سخن گفته است.
دیگر از کتاب هاى اهل حق کتاب «سرانجام» است. این کتاب را سرانجام یا کلام خزانه گویند، و هنگام نیاز با آهنگ خاصى همراه با طنبور خوانده مى شود. این کلام ها به گویش کردى گورانى است.
چنان که در آغاز این مقاله اشاره رفت، اساس مذهب اهل حق، بر اقوال غلاه شیعه و اسماعیلیه و فرقه امامیه اثنى عشریه و فرقه دروز و نصیریه است. آنان مانند درویشان داراى حلقات ذکر و سرسپردن هستند، مقدارى از عقاید خود را از اساطیر عوام گرفتهاند. این که گویند: خداوند در ازل در «درى» پنهان بود، ماخوذ از عقاید مانوى است. عقیده «تناسخ» را توسط اسماعیلیان از هندیان گرفتهاند، و این که عالم را به دو قسمت «الهى» و «اهریمنى» تقسیم مى کنند، تحت تاثیر دین زردشتى واقع شده‌اند. اما کشتن خروس را از عادات یهود گرفتهاند. (۱)
پی نوشت:
۱٫ محمدجواد مشکور، فرهنگ فِرَق اسلامی، ص ۷۸ -۸۴، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۵ ش.
منبع : سایت ادیان و مذاهب
