سوال: در امر مهم و خطیر فتوا، برخی اوقات در بین صاحب نظران فقه دچار اختلاف و تناقض و تباین آراء و دیدگاهها می شویم. آیا به نظر شما این امر از جایگاه ارزشمند فتوا در بین مردم نمی کاهد و مردم را نسبت به متخصصان آن بدبین نخواهد کرد؟
جواب: آری؛ اختلافات و تناقضات فقهی در بین فقها از عظمت و بزرگی آن در بین مردم می کاهد و جایگاه رفیع آن را تضعیف و متزلزل می کند، علی الخصوص زمانیکه این تناقض و تباین در یک منطقه، شهر و یا یک مسجد باشد. اما باید بدانیم که این اختلافات محصول زمان ما نبوده و تنها مربوط به فقهاء و دعوتگران امروزی نیست و اصلاً اختلاف امری کاملاً طبیعی و پذیرفته شده و ریشه در ادوار تاریخ دارد. تنها در عصر نبوت که تمامی سوالات و مشکلات جامعه بر شخص پیامبر(ص) عرضه می شد، مشاهده نشده است.
اما بعد از وفات ایشان اختلاف و تناقض در برداشت‌های دینی و فقهی در بین بزرگان صحابه و متأخرین آنان تا به امروز ادامه دارد.
حتی در قرن دوم هجری قبل از تدوین و تهذیب احادیث که مکاتب اثر و نظر و قیاس تشکیل شدند، دامنه ی اختلافات به حدی وسیع گشت که اگر مردی از عراق عازم عربستان می شد و برمی گشت، مردم در مورد امور دینی عربستان از وی سوال می کردند، می گفت: حلاشان حرام ما و حرامشان حلال ماست. یعنی آنان در اصول و مبادی و حلال و حرام هم دچاراختلاف شده بودند. اما بعد از تدوین احادیث، این اختلافات کاهش یافت. [اما آنچه را که مهم است ادب و احترام گذشتگان علی رغم اختلافاتشان به نسبت یکدیگر بوده است و حتی امام شافعی که ستاره ای درخشان در این باب است، در نماز صبح که امامت شاگردان امام ابو حنیفه را بر عهده داشت، از خواندن قنوت اجتناب ورزید به خاطر اینکه قنوت در مذهب احناف سنت نیست.]
البته ناگفته نماند که اختلاف را نمی توان محو و نابود کرد. زیرا بینش و دانش و جغرافیای متفاوت انسان‌ها، عامل ایجاد اختلاف در برداشت و نظرات و دیدگاهها شده است. [حتی موسی و هارون که هر دو برادر و پیامبر بودند، در پاره ای از موارد با هم اختلاف داشتند، ابوبکر و عمر که جزو یاران راستین پیامبر بودند، بر سر مجموعه ای از مسائل متفق نبودند.] اختلافاتی را هم که در مذاهب اسلامی در برخی از فروع و جزئیات فقهی مشاهده می کنیم، تأثیر سلبی چندان مهم و اساسی بر جامعه و روحیه ی اخوت و برادری مسلمانان ندارند.
اما آنچه را که امروزه به عنوان معضلی برای جهان اسلام مطرح است، این است که دنیای رسانه برداشت‌های دینی و فقهی دانشمندانی را که در یک منطقه ی جغرافیایی و در زمان و مکانی محدود برای اشخاص و افرادی مشخص ارائه داده اند را جهانی کرده است. به گونه ای که مردم عراق از فتوای عالمان مغرب زمین مطلع و مغرب زمینان هم فتواهای عراقیان را مدارسه می کنند. فتوایی را که برای زمان و مکان محدودی در نظر گرفته شده، مرزها را در نوردیده و به اصلی برای دیگران تبدیل شده و جامعه را دچار نوعی اضطراب و ناراحتی کرده است. اما مردم در گذشته از عالمان پیرامون خود استفتاء نموده و به مناطق دیگر کمتر دسترسی داشته و از آراء و نظرات متفاوت و متضاد آگاهی چندانی نداشتند [و علما هم برای جوابگویی به نیازهای فقهی جامعه خود را ملزم به فقه مخصوص و کتب فقهی مشخصی کرده بودند.] و در نتیجه کمتر دچار تباین و تناقض می شدند.
اما تناقضات و تبایناتی که امروزه ظاهر گشته و آثار سوء شان در جامعه هویداست، محصول فضای مجازی و دنیای رسانه است. به نظر بنده [دکتر احمد ریسونی] راه حل این اختلافات، ایجاد موتمرهای اسلامی و کنفرانس های علمی و تشکیل مجامع فقهی نیرومند و قوی است.
ناگفته نماند که امروزه در سطح جهان اسلام مجامع فقهی متعددی داریم، اما چون شامل همه ی فقها و صاحب نظران نمی شوند، قادر به پاسخ گویی نیازهای جامعه نبوده و به عنوان حجتی بر مردم تلقی نخواهند شد.
اگر امروزه کنفرانس های علمی و موتمرات فقهی در اعلی و اقصی نقاط دنیا [اروپا و آفریقا و هند و الازهر] و… هماهنگ عمل می کردند و فاعلیت خود را داشتند و قدرت و انتاجات خود را مضاعف می کردند، فقه اسلامی و دعوت دینی به اوج کمال و پویایی خود رسیده و مشکلات موجود به حداقل خود می رسید.
نویسنده: دکتر احمد ریسونی
ترجمه: عبدالرحمن رسولیان
سوزی محیراب
