اسم و نسب :
ایشان امام حافظ ، محمد پسر عیسی پسر سوره پسر موسی پسر ضحاک ترمذی ، با کنیه ی ابو عیسی هستند (۱) در سال ۲۰۹ هجری قمری به دنیا آمده اند (۲) و برای فراگیری علم و دانش به شهرهای خراسان و عراق و مکه و مدینه مسافرت کرده اند .
اساتید امام ترمذی :
از اساتید ایشان می توان به ( قتیبه بن سعیدٍ، وإسحاق بن راهویه، ومحمد بن إسماعیل البخاری، ومحمد بن عمرٍو السواق البلخی، ومحمود بن غیلان، وإسماعیل بن موسى الفزاری، وأحمد بن منیعٍ، وأبو مصعبٍ الزهری، وبشر بن معاذٍ العقدی، والحسن بن أحمد بن أبی شعیبٍ، وأبو عمارٍ الحسین بن حریثٍ، والمعمر عبدالله بن معاویه الجمحی، وعبدالجبار بن العلاء، وأبو کریبٍ، وعلی بن حُجرٍ، وعلی بن سعید بن مسروقٍ الکندی، وعمرو بن علی الفلاس، وعمران بن موسى القزاز و … . ) ۳ اشاره کرد .
شاگردان امام ترمذی :
از شاگردان ایشان می توان به ( أبو بکرٍ أحمد بن إسماعیل السمرقندی، وأبو حامدٍ أحمد بن عبدالله بن داود المروزی، وأحمد بن علی بن حسنویه المقرئ، وأحمد بن یوسف النسفی، وأسد بن حمدویه النسفی، والحسین بن یوسف الفربری، وحماد بن شاکرٍ الوراق، وداود بن نصر بن سهیلٍ البزدوی، والربیع بن حیان الباهلی، وعبدالله بن نصر أخو البزدوی، وعبد بن محمد بن محمودٍ النسفی، وعلی بن عمر بن کلثومٍ السمرقندی و … . ) ۴ اشاره کرد .
هوش و ذکاوت امام ترمذی :
امام ترمذی رحمه الله می گوید : من در راه مکه بودم که دو بخش حدیث یکی از از اساتید که در سفر همراهم بود را نوشتم ، پس از او سوال می پرسیدم و ایشان جوابم می داد و حدیث را آنگونه که از او می شنیدم می نگاشتم ! ناگهان به من نگاه کرد ؛ متوجه که در دستم دو ورقه سفید دارم ؛ پس گفت: آیا خجالت نمی کشی؟ من جریان را برایش توضیح دادم و گفتم من تمام آن را از حفظ دارم ، که گفت آنچه نوشته را برایم بخوان ؟ من نیز آن را برایش خواندم ؛ تعجب کرد و گفت: باور نمی کنم همه این احادیث را اکنون حفظ کرده باشی ؛ قبلا این احادیث نبوی را حفظ کرده ی ، من نیز گفتم: لطف شما احادیث دیگری را برایم بخوان تا متجه شوی که من می توانم حفظشان کنم یا خیر؟! سپس او چهل حدیث را برایم خواند و گفت: الان احادیث را برایم بازگو ، من نیز همه ی آن احادیث را برایش بازگو کردم و حتی در یک حرف هم اشتباه نکردم . ۵
امام ترمذی از منظر علما
- ابن حبان رحمه الله می گوید : ترمذی جزء کسانی بود که احادیث را جمع آوری و حفظ کرد سپس آنها را تألیف و بازگو کرد .۶
- ابو سعد ادریسی رحمه الله می گوید : ترمذی یکی از ائمه ای است که در حدیث شناسی به آنها اقتدا می شود و کتاب های الجامع و تواریخ و العلل را تألیف کرده است ، تالیف مردی آگاه و دارای اعتماد که در قدرت حافظه به او مثل زده می شد .۷
- حاکم رحمه الله می گوید : از عمر بن علک شنیدم که می گفت : امام بخاری وفات کرد و در خراسان کسی همانند ابو عیسی – ترمذی – را در علم و حفظ و پرهیزگاری به جای نگذاشت ، او در فراق استادش بخاری آن قدر گریه کرد تا اینکه نابینا شد و چند سالی همانگونه ماند . ۸
- ابن العماد حنبلی رحمه الله می گوید : امام ترمذی هرچند شاگرد امام بخاری بود ، اما در روایت کردن از چند شیخ بخاری با ایشان مشارکت داشته است و از اطرافیان خود متمایز و در حفظ و نگهداری حدیث زبان زد خاص و عام بوده است . ۹
- ابن خلکان رحمه الله می گوید : ترمذی حافظی مشهور و یکی از ائمه ای است که در حدیث به آنها اقتداء می شود کتاب الجامع و علل را تألیف کرده است ، تألیف کردن فردی دارای اعتماد و در قوه حافظه به او مثل می زدند ، ایشان شاگرد بخاری بوده است و با وجود این از برخی از شیوخ بخاری روایت کرده است همچون قتیبه بن سعید، وعلی بن حُجر، وابن بشار و … . ۱۰
- سمعانی رحمه الله می گوید : ترمذی حافظی مشهور و یکی از ائمه ای است که در حدیث شناسی به آنها اقتداء می شود، کتاب الجامع و العلل را تألیف کرده است ، در تألیف کردن و قابل اعتماد بودن و در قوه حافظه همه به او مثال می زدند ، ایشان شاگرد بخاری بوده است و با وجود این از برخی از شیوخ بخاری نیز حدیث روایت کرده است . ۱۱
- ابن اثیر رحمه الله می گوید : ترمذی امام و حافظ بوده است ، ایشان تألیفاتی نیکو دارند که بهترین آنها الجامع الکبیر در حدیث است . ۱۲
- شیخ الاسلام اسماعیل هروی رحمه الله می گوید : جامع ترمذی از صحیح بخاری و مسلم پر منفعت تر است زیرا صحیحین فقط فردی عالم بر آنها اطلاع پیدا می کند ، اما الجامع هر فردی می تواند از آن استفاده کند . ۱۳
- حافظ ابو یعلی خلیل بن عبدالله الخلیلی القزوینی رحمه الله می گوید : محمد بن عیسی بن سوره – ترمذی-حافظی است که بر قدرت حفظش اتفاق نظر است ، ایشان کتاب هایی در سنن دارند و همینطور در مورد جرح و تعدیل ، و افرادی چون ابن محبوب و اجلاء از ایشان روایت کرده اند و ایشان در علم و امانت داری مشهور هستند . ۱۴
- ابن کثیر رحمه الله می گویند : ترمذی یکی از ائمه حدیث در زمان خودش بوده است و تألیفاتی مشهور دارند از جمله : الجامع و الشمائل و اسماء سحابه و … . و کتاب الجامع یکی از کتابهای ششگانه ای است که علماء به آن رجوع می کنند . ۱۵
گواهی امام بخاری بر توانایی های ترمذی :
ترمذی می گوید : امام بخاری به من فرمودند : بیشتر از آنچه که تو از من سود ببری ، من از تو سود می برم . ۱۶
آگاهی از سنن ترمذی
۱ – امام ترمذی می گوید : این کتاب را تألیف کردم و بر علماء حجاز و عراق و خراسان عرضه کردم ؛ همه از آن رضایت داشتند و افکار عمومی به گونه ای بود که هر کس این کتاب را در منزلش داشته باشد انگار که رسول خدا (ص) را به خانه اش برده است و آن حضرت در آنجا سخن می گوید . ۱۷
۲- ترمذی می گوید : در این کتابم حدیثی را روایت نکرده ام مگر اینکه برخی از فقهاء به آن عمل می کنند جز حدیث : پس اگر برای بار چهارم شراب بنوشد او را بکشید . و جز حدیث : رسول خدا (ص) در مدینه نماز ظهر و عصر را جمع کردند بدون ترس و مسافرتی .۱۸
۳- عبد الرحیم بن عبدالخالق می گوید : جامع ترمذی بر چند بخش است ( بخشی که احادیث آن بدون اختلاف صحیح هستند ، بخشی هم به شرط امام ابو داود و نسائی صحیح دانسته شده و نگاشته شده است ………. . ۱۹
۴- امام ذهبی می گوید : در جامع ترمذی علمی فراوان و فواید بسیار و اصل مسائل و جود دارد و اگر برخی از احادیث ،واهی و موضوع نمی بود یکی از اصول اسلام به شمار می رفت و بیشتر آنها در مورد فضائل اعمال است . ۲۰
۵- احمد شاکر می گوید : کتاب ترمذی به سه دلیل از دیگر کتاب های حدیثی متمایز است که در سایر کتاب های حدیث یافت نمی شود :
-بعد از این که ترمذی احادیث باب را روایت می کند اسم اصحابی را که این احادیث از آنها روایت شده است را بیان می کند چه به معنای حدیثی باشد که روایت کرده است و چه به معنای دیگری و یا مخالف آن و این سخت ترین بخشی است برای کسی که می خواهد شرحی بر این احادیث بدهد .
-ترمذی در اغلب موارد اختلاف فقهاء و اقوال آنها را در مسایل فقهی بیان می کند و بسیار به ادله آنها اشاره می کند و احادیث متعارض را در برخی مسایل مطرح می کند و این مهمترین مقصد و نهایت تصحیح در علوم الحدیث است ، جدا کردن حدیث صحیح از ضعیف برای استدلال و احتجاج سپس تبعیت و عمل کردن به آن است .
-ترمذی در کتابش بسیار به تحلیل احادیث توجه کرده است و درجه آن را در صحت و ضعف بیان می کند و به طور مفصل در مورد شرح حدیث و رجال سند سخن می گوید و به خاطر همین است که کتاب وی تبدیل به تطبیق قواعد علوم الحدیثی شده است به ویژه در علم علل و به مفید ترین کتاب برای معلم و متعلم و محقق در علوم الحدیث تبدیل شده است . ۲۱
وفات ترمذی
امام ترمذی در اواخر عمر نابینا گردید، وبعد از یک عمر خدمت برای دین اسلام، در شب دوشنبه ۱۳ ماه رجب سال ۲۷۹ هجری درسن ۷۰ سالگی در شهر ترمذ به دارباقی شتافت. . ۲۲
نویسنده : شیخ نجیب صلاح دق
مترجم : عامر رضاییان – کرمانشاه
منبع :
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۰
- قوت المغتذی للسیوطی ص : ۱۲
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۱
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۱-۲۷۲
- تذکره الحفاظ للذهبی . ج : ۲ . ص : ۱۵۴
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۳
- تهذیب الکمال للمزی . ج : ۱ . ص : ۱۷۲
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۳
- شذرات الذهب لابن العماد الحنبلی . ج : ۳ . ص : ۳۲۷
- وفیات الأعیان لابن خلکان ج : ۴ . ص : ۱۰۴
- الأنساب للسمعانی . ج : ۳ . ص : ۴۲
- الکامل فی التاریخ لابن الأثیر جـ ۶ صـ ۴۷۴
- تهذیب الکمال للمزی . ج : ۱ . ص : ۱۷۲
- البدایه والنهایه لابن کثیر . ج : ۱۱ . ص : ۷۱
- البدایه والنهایه لابن کثیر . ج : ۱۱ . ص : ۷۱
- تهذیب التهذیب للعسقلانی . ج : ۵ . ص : ۲۴۹
- تذکره الحفاظ للذهبی . ج : ۲ . ص : ۱۵۴
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۴
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۴
- سیر أعلام النبلاء . ج : ۱۳ . ص : ۲۷۴
- مقدمه سنن التِّرمِذی . ج : ۱ . ص : ۷۰
- تهذیب الکمال للمزی . ج : ۲۶ . ص : ۲۵۲
شناسنامه امام ترمذی رحمه الله
نام : محمّد .
کنیت : ابوعیسی .
نام پدر: عیسی بن سوره بن موسی الترمذی .
نسبت ترمذی : بعضی از علماء می گویند : “ترمذ” از
شهرهای خراسان قدیم است، در حالی که برخی دیگربراین
باورند که “ترمذ” را از شهرهای ماوراءالنهر است. ترمذ در
قرن چهارم بزرگترین شهر ساحل جیحون بوده است.
تاریخ تولد: سال دویست و نه هجری قمری .
محل تولد : شهرترمذ .
مذهب و عقیده امام ترمذی :
امام ترمذی مجتهد و اهل حدیث بوده است وعقیده ایشان همان عقیده صحابه رضی الله عنهم
وتابعین وسلف صالح این امت بوده است چنانچه که گفته ها وبیاناتش در کتاب ترمذی شاهد این مطلب است.
زمان وفات : سال دویست و هفتاد و نه هجری قمری .
مدت عمر : هفتاد سال .
کتابهای امام ترمذی :
۱ – الجامع المختصر من السنن عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم و معرفه الصحیح و المعلول و ما علیه العمل ( مشهور به سنن ترمذی و یا جامع ترمذی )
۲ – کتاب الشمائل.
۳ – کتاب العلل الکبیر.
۴ – کتاب الزهد.
۵ – رساله فی الخلاف والجدل.
۶ – کتاب التاریخ .
۷ – کتاب الأسماء و الکنی .
منبع : مقدمه تحفه الأحوذی شرح الترمذی : نوشته علامه مبارکپوری .
