جایگاه اجتهاد معاصر در رابطه با میراث فقهی گذشته
دکتر احمد نعمتی
اجتهاد در دایره مسایل جدید منحصر نمی‌شود بلکه وظیفه دیگر را درباره میراث فقهی ایفا می‌نماید تا در پرتو شرایط زمانه و نیازمندیهای انسان، در پرتو تحقیق در اهداف شریعت و مصالح بندگان بر مبنای قاعده‌ی تغییر فتوا بر حسب تغییر زمان مکان و انسان نسبت به انتخاب ارجح و شایسته نظرات فقهای گذشته اقدام نماید.
صحیح نیست که بگوییم گذشتگان هیچ چیز را برای آیندگان جا نگداشته‌اند بلکه قول صحیح آن است که بگوییم چه مسایل و موضوعاتی که گذشتگان برای اجتهاد آیندگان جاگذاشته‌اند و چه اندازه در عمل، اجتهاد متأخرین بر متقدین فائق آمده است!
تجدیدنظر فقهای معاصر در احکام آرا و نظریات اجتهادی، تنها در موارد غیر منصوص منحصر و محدود نمی‌شود بلکه این تجدید نظر اجتهادی امکان دارد شامل بعضی احکام گردد که از طریق نصوص ظنی البثوت هم چون احادیث آحاد و یا ظنی الدلاله به اثبات رسیده باشند که نصوص فراوانی از قرآن و سنت مشمول این قسمت می‌باشد.
امروزه چه بسا برای مجتهد در باب نصوص فهم و درایتی حاصل گردد که برای گذشتگان آن فهم حاصل نشده باشد.
اجتهادی که امروزه مطلوب و مورد دعوت ماست با توجه به ضوابط و شرایط شرعی آن بایستی نیازها و ضرورتهای حیات اسلامی ما را پاسخگو باشد و امراض و مشکلات معاصر ما را با نسخه شریعت و دارویی از داروخانه خود اسلام معالجه و مداوا نماید در غیر این صورت انسان دچار جمود و ایستایی خواهد گردید و یا غالباً دوای درد و مشکلات خود را از غیر داروخانه‌ی شفابخش اسلام جویا خواهد شد.
دو حوزه‌ی جدید در اجتهاد
دو مورد ازمواردی که امروزه تغییرات زیادی در آن روی داده و آن حالت و شرایطی که در سابق با آن مألوف و معمول بوده اکنون منقلب و دگرگون گشته است لذا آن دو زمینه به شدت نیازمند اجتهاد جدید می‌باشند.
۱-اجتهاد در زمینه داد و سندهای مالی اقتصادی
شکی نیست که عصرما در حوزه‌ی اقتصادی و مالی دارای تشکیلات و سیستمهای جدیدی است که در زمانهای گذشته بلکه در اعصار نزدیک به عصر ما سابقه نداشته است. مانند شرکتهای جدیدی که به صورتهای مختلف تأسیس شده‌اند از قبیل شرکت سهامی تعاونی بیمه با انواع مختلف آن از قبیل بیمه‌ی عمر، بیمه‌ی حوادث و … و همچون انواع مختلف بانکها از قبیل: بانک مسکن، بانک صنعتی، بانک کشاورزی بانک تجارت و … با انواع کارهای آنان از قبیل: حساب جاری، سپرده، پس‌انداز قرض‌الحسنه حواله‌ی براتی، اوراق بهادار، مضاربه، چک، سفته و… که برخی حلال و برخی حرامند.
بعضی از معاملات شرکتها و بانکها صد درصد جدید می‌باشد و بعضی شبیه به معاملات قدیمی و یا نزدیک به آن است و بعضی ترکیبی از معاملات قدیم و جدید هستند آیا حکم شرعی درباره‌ی این نوع معاملات، سیستمها و شرکتهای جدید چگونه است؟
در اینجا نظرات فقیهان را در سه گروه می‌یابیم:
گروه اول: در رابطه با احکام مسائل جدید به سوی ساده‌ترین راه برای خود که همان سختگیری و تحریم است روی می‌آورند، غافل از اینکه چنین حکمی باعث ایجاد مشقت و حرج بر مسلمانان و تنفر آنان نسبت به دین خواهد گردید امام سفیان ثوری چه نیکو گفته است: « إنما الفقه الرخصه من ثقه و اما التشدید فیحسنه کل احد» (المجموع للنووی ۱/۴۲)
گروم دوم: در خصوص هر مسأله و قضیه‌ی جدیدی به طور مطلق قایل به اجتهاد در آن هستند و فتح باب اجتهاد را در هر امور جدیدی را روا می‌دارند و می‌خواهند که گاهی به بهانه مصلحت و گاهی به بهانه ضرورت و گاهی با دلایل واهی و تکلف آور، مهر مباح بر پیشانی هر مسایل جدیدی بزنند
گروم سوم: کوشش می‌کنند اگر چه به تکلف هم بوده نظیر و مشابه هر معامله‌ی جدیدی را در ضمن و در لابلای کتابها و تألیفات فقیهان گذشته بیابند تا به موافق آن و بر کیفیت و شرایط آن حکم فقهی آن مسأله جدید را بدست آورند در غیر این صورت معامله را مردود و خلاف شرع تلقی می‌نماید.
راه صحیح و درست در میان این همه نظریات، این است که باید تمام آن مسایل و قضایای جدید در بوته تحقیقات پاک و بررسیهای عالمانه قرار گیرد و فقها و مجتهدان آخرین کوشش خود را جهت استخراج حکم لایق و شایسته آن در پرتو ادله شرعی و مقاصد تشریع مبذول دارند امروز کنگره ها، سمینارها و کنفرانسهایی در رابطه با بررسی و تحقیقات بعضی ازاین موضوعات مالی و اقتصادی تشکیل گردیده که در بعضی به توافق آرا و در برخی دیگر به اختلاف آرا جلسات پایان یافته است و یا اینکه در پرتوتحقیقات پژوهشگران در بعضی قضایا نظر قطعی داده شده است و قضایای بسیار دیگری نیز در انتظار رأی شورایی و تخصّصی فقیهان است تا حکم و تکلیف آنها روشن گردد.
۲- اجتهاد در زمینه‌ی علمی و پزشکی
شکی نیست که علم جدید اکتشافات معجزآسا و تکنولوژی سرسام‌آوری را به وسیله فکر و تلاش انسان تقدیم جامعه‌ی بشری نموده که نسبت به دورانهای گذشته به ویژه در زمینه‌ی پزشکی شبیه به خوارق عادات است و پاسخ به آن پرسشها را از فقه اسلامی می‌طلبد و اقتضاء دارد که مجتهد معاصر تمام جهد و کوشش خود را در جهت استخراج حکم مناسب آنها مصروف دارد.
پژوهشی در پرسشهای نوپیدای فقهی
دین اسلام و نظام فقهی آن از امتیازات و ویژگیهای بسیاری برخوردار است این ویژگیهای فراوان سبب گردیده تا روش اجتهاد احکام در اسلام به عنوان یک نظام حقوقی، مترقی، کارآمد و غنی که بتواند هماهنگ با نیازهای نوپیدا و پرسشهای جدید به حرکت تکاملی‌اش ادامه دهد، معرفی شود.
برای شناختن مسایل مستحدثه و نوپیدا از غیر مستحدثه می‌توان دو علامت اساسی را بیان کرد:
الف) دگرگونی پیوسته و همیشگی طبیعت و روابط حاکم بر جهان از جمله انسان سبب می‌شود که هر زمان موضوعات نوپیدا مطرح شود. که پیش از آن نبوده است از باب مثال پولهای اعتباری، جدا کردن اعضای حیاتی بدن و پیوند آن به بدن دیگری مانند قلب، بیمه، مالکیت فضا و مانند اینها که این موضوعات نوپیدا و سابقه نداشته‌اند که بدان مسائل مستحدثه گویند.
ب) برخی از موضوعات هر چند سابقه داشته ولی تغییر و تحولهای اساسی در آنها سبب شده تا شرایط و اوضاع آنها تفاوت پیدا کند.
برای مثال قضیه خون که در سنوات پیش نیز مطرح بوده ولی به عنوان مباح و حلال از آن استفاده نشده است و یا مسافرت که در عصر حاضر با وسایل تندرو چهره‌ی جدید به خود گرفته است و یا برخی از عیوب موجب فسخ نکاح که امروزه قابل درمان است و…
برخی از مسایل نوپیدا فقهی
در مسایل عبادی: پیشرفت علمی و تکنولوژی در عصر حاضر موجب شده که پرسشهای جدید فقهی که پیش از این سابقه نداشته مطرح شود از جمله:
الف) در مسائل عبادی
حکم نماز و روزه در مناطق قطبی که شش ماه شب و شش ماه روز است و یا در برخی مناطق که شب و روز از حد متعارف خارج گشته چگونه است؟
حکم و نمازه و روزه در سفرهای فضایی که تشخیص شب و روز ناممکن است و یا نحوه‌ی استقبال قبله برای ساکنان در کرات دیگر چگونه است؟
آیا دیدن هلال ماه با ابزار جدید امروزی ارزش و اعتبار دارد یا خیر؟
طواف به دور کعبه در طبقات زیر زمین و یا طبقات بالا اعتبار دارد یا خیر؟
و…
ب) در مسائل اقتصادی
حکم عقد بیمه چیست؟ عقدی است مستقل یا داخل در یکی از عقدهای متعارف و یا باطل می‌باشد؟
آیا حکم سرقفلی با توجه به اقسام متعدد حکم یکسان دارد یا خیر؟
اجرای عقد از طریق وسایل امروزی مانند تلفن اینترنت، و مانند آنها چگونه است؟
آیا حقوق معنوی مانند حق تألیف، حق نرم افزارهای کامپیوتری و مانند آنها مالیت دارند و دیگری حق تصرف در آن را ندارد یا اینکه مالکیت ندارند؟
عملیات بانکی در جهات گوناگون آن چه حکمی را دارد؟
خرید و فروش اعضای بدن چه حکمی را دارد؟
اجاره‌ی رحم جهت پرورش جنین چگونه است؟
ج) در مسائل پزشکی
تشریح بدن مسلمان جهت آموزش دانشجویان جایز است یا خیر؟
درحال تشریح نگاه کردن به دستگاه تناسلی مردان و زنان جایز است یا خیر؟ آیا این حکم میان بدن مسلمان و نامسلمان فرق می‌کند؟
آیا مسلمان می‌تواند وصیت کند که پس از مرگ بدنش را جهت آموزش تشریح کنند؟
جهت کشف جرم در مرگهای مشکوک آیا کالبد شکافی جایز است یا خیر؟
نگهداری جنین مرده در شیشه جهت آموزش چه حکمی دارد؟
تلفیح صناعی به وسیله I.V.I یا I.V.F چه حکمی را دارد؟
و….
د- در مسائل جزایی:
گرفتن برائت پیش از عمل، موجب برائت پزشک و یا دستیاران او می‌شود هر چند تخصصی کافی را نداشته باشند؟
آیا پیوند عضوی که با اجرای حد جدا شده جایز است؟
آیا در مواقع اجرای حدود الهی جایز است که محل آن با آمپول بی حس شود؟
اگر در حین کار پزشکی، به خاطر اختلال در برق مریض، فوت کند چه کسی ضامن است؟
تعریف مرگ شخصی چیست؟ ایستادن قلب یا مغز یا هر دو و یا غیر از اینها؟
و…
هـ- در مسائل زن:
آزمایشهای اجباری پیش از ازدواج جهت تشخیص بیماریهای خونی آمیزشی و مانند آنها چه حکمی دارد؟
موجبات فسخ عقد نکاح مانند افضاء، قرن و جذام که امروز معالجه می‌شود موجب فسخ نکاح است یا خیر؟
تلقیح مصنوعی اقسامی دارد حکم آن از نظر جواز و حرمت و فرزند چیست؟
آیا تغییر جنسیت جایز است و یا حرام؟
آیا سقط جنین در مواردی که یقین داریم بچه ناقص الخلقه است در هر شرایطی جایز است یا خیر؟
و …
اسلام در نظام تشریعی خود منطقه‌ای را خالی از حکم الزامی وجوب و حرمت قرار داده است. خالی بودن این منطقه از حکم الزامی امری تصادفی و یا برخاسته از اهمال و بی‌توجهی و یا کاستی در تشریع نبوده است اسلام منطقه خالی از حکم را در اختیار مجتهدان قرار داده تا آن را براساس مصالح و متقضیات زمان و براساس اهداف و مقاصد شریعت پر کنند.
اجتهاد که برجسته‌ترین شاخصه‌ی روح علمی و بینش اعتقادی اسلام است نه تنها موجب می‌شود که اندیشه اسلامی در قالبهای ثابت زمان متحجّر نشود و فهم احکام دینی آن به صورت سنتهای راکد و تعبدهای موروثی و اعمال تکرار و بی‌روح در نیاید و در مسیر تغییر شرایط و اوضاع اقتصادی و اجتماعی و متقضیات زندگی از حرکت بازنایستد و با زمان و زمینه‌ی جدید بیگانه نگردد و همواره نو بماند و بلکه باید عاملی باشد که طرز تفکر اسلامی پیشاپیش زمان همواره در حرکت و کمال باشد و در طی تاریخ توسعه و تکامل و غنای بیشتر باید نه تنها از زمان عقب نیفتد که زمان را نیز با خویش به جلو براند.
منافع و ماخذ:
قرآن کریم
احادیث بخاری و مسلم
الاجتهاد: دکتر سید محمد موسی، چاپ دارالکتب الحدیثه، قاهره ۱۳۵۰ ه
الاجتهاد فی الشریعه الاسلامیه تألیف دکتر یوسف قرضاوی ترجمه احمد نعمتی چاپ نشر احسان، تهران، ۱۳۷۹ ه
اجتهاد سیر تاریخی آن تألیف، احمد نعمتی چاپ نشر احسان، تهران ۱۳۷۶
اصول الفقه الاسلامی دکتر وهبه الزحیلی چاپ دارالفکر، دمشق ۱۴۰۶ ه
اعلام الموقعین ابن قیم جوزی، چاپ دارالجیل بیروت، ۱۹۷۳ م
تاریخ المذاهب الاسلامیه محمد ابوزهره، چاپ دارالفکر العربی، قاهره ۱۹۸۹ م
التشریع والفقه الاسلامی مناع القطان چاپ موسسه الرساله بیروت ۱۴۰۲ ه
الرد علی من أخلد الی الارض و جهل ان الاجتهاد فی کل عصر فرض، سیوطی، چاپ دارالکتب العربیه بیروت ۱۴۰۳ ه
قواعد الاحکام فی مصالح الانام، عزبن عبدالسلام چاپ دارالشرق للطباعه
مختصر المنتهی با شرح قاضی عضد، ابن حاجب کروی، چاپ بولاق
الموافقات فی اصول الشریعه، ابواسحاق شاطبی، چاپ دارالمعرفه، بیروت.
المدخل لدراسه الشریعه الاسلامیه، دکتر عبدالکریم زیدان بغداد ۱۳۸۸
الوجیز فی اصول الفقه، دکتر عبدالکریم زیدان، چاپ نشر احسان، تهران، ۱۳۷۱
