محمد حامدی
🔴 سوال یکی از مخاطبین کانال:
ضمن عرض سلام خدمت استاد گرامی
نظر شما در مورد قضیه‌ی چند همسری چیست؟ با توجه به اینکه نص صریح قرآن به آن اشاره کرده و خیلی از علمای دین از آن دفاع کرده و حتی مردم را به آن تشویق می‌کنند، آیا دین چند زنی را تایید کرده؟ آیا این امر ظلم به زن نیست؟ پس چرا چند شوهری را ممنوع کردند؟ آیا دین اسلام دیدگاه مردسالارانه‌ای نسبت به مسایل ندارد؟
با سلام
سوال ذکر شده در میان علمای اسلامی از موارد اختلافی است که در این گونه موارد، شایسته است که انسان در حد توان خود هم از لحاظ عقلی و نقلی تحقیق نماید و در نهایت، هرکدام از دو رأی را ترجیح داد، بدان عمل کند؛ که البته در این حالت، هیچ کس حق ندارد با دیده‌ی سرزنش و تکفیر به او نگاه کند و برعکس، ایشان نیز نباید دیدگاه دیگری را که نپسندیده، با دیده‌ی تحقیر بنگرد. بلکه باید هر دو گروه، با احترام به همدیگر تعامل نمایند. این جانب نیز گرچه فقیه نیستم، اما حداقل برای پاسخ به سوالات خودم، تا حدودی و در حد وسع علمی خودم به این موضوع پرداخته‌ام و دفاعیات طرفین را با انصاف بررسی نموده‌ام و در خاتمه به یکی از آنها گرایش داشته، و به نظر مخالفین نیز احترام می‌گذارم؛ والله اعلم بالصواب.
با این مقدمه‌ی کوتاه به جواب سوال مذکور می‌پردازیم.
خداوند در سوره‌ی روم، نظام زندگی خانوادگی میان زوجین را بر مودت (محبت خالصانه و بی شریک) و رحمت (جلب نفع و دفع ضرر) بنا نهاده و وجود این دو امر را مایه‌ی سکونت اعضای خانواده معرفی نموده است.
وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ [سوره الروم : آیه ۲۱] و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند!
همچنین در سوره‌ی نساء، خداوند بعد از معرفی خود، و درخواست تقوا از انسان، وحدت خلقت زوجین را در نفس واحده بیان داشته است. که این امر بیانگر وحدت در خواسته‌ی زوجین نیز می‌باشد. یعنی هرکدام از آنها با اموری خاص راضی و با اموری دیگر ناراضی می‌شوند؛ که برای مثال می‌توان به تنفر آنها از حضور شریکی دیگر در عشق خالصانه‌ی آنها نام برد که این امر هم شامل مردان و هم مشمول زنان می‌شود.
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا[سوره النساء : آیه ۱] ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید؛ و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت. و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید؛ و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند، مراقب شماست.
مسئله‌ی تعدد زوجات و چند همسری از اوایل عمر بشر وجود داشته و قطعاً اسلام آن را ایجاد ننموده و نیز ترویج نکرده است؛ اما در زمان ظهور اسلام، دین خدا با این پدیده‌ی ناهنجار روبرو شده و به ناچار به آن سر و سامان داده که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
موضوع چند همسری در قرآن به صورت واضح تنها در دو جا مطرح شده که هر دو مورد، متعلق به سرپرستی یتیمان و مادرانشان است، در غیر این صورت، اشاره‌ای بدان نشده است؛ آن هم به خاطر رعایت نظام قسط و عدل در زمینه‌ی نگهداری اموال یتیمان بوده تا از طریق ازدواج با مادرانشان، اموالشان حفظ شود؛ در این حالت، در شرایطی که از طریق NGOها، مراکز حمایتی و تأمین اجتماعی، اموال یتیمان حفظ شود و زندگی آنها تامین شود، منتفی است. لذا حالت مذکور، تنها مخصوص شرایطی همانند دوران نزول قرآن است؛ در غیر این صورت، مصداق پیدا نمی‌کند.
وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا [سوره النساء : آیه ۳] و اگر می‌ترسید که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم‌پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می‌ترسید عدالت را (درباره‌ی همسران متعدد) رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید، و یا از زنانی که مالک آنهائید استفاده کنید، این کار، از ظلم و ستم بهتر جلوگیری می‌کند.
ضمناً در آیات ۱۲۷ تا ۱۲۹ سوره‌ی نساء نیز به عدم توان مردان در رعایت قسط و عدل با همسران متعدد اشاره شده است. و این امر حاکی است که قرآن، چند همسری را نمی‌پسندد. بر اساس آیات مربوطه، این امر واضح است که این حالت نیز متعلق به کسانی است که قبل از نزول قرآن، با مادران یتیمان ازدواج نموده و فعلاً دارای چند همسر هستند، که خداوند در این جا به آنها توصیه می‌کند که نظام قسط و عدل را رعایت کنند؛ در غیراین صورت به تک همسری توصیه می‌کند (فواحدة _ سوره النساء آیه ۳).
وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاءِ اللاتِی لا تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِهِ عَلِیمًا ⭐️ وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا ⭐️ وَلَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُورًا رَحِیمًا [سوره النساء : آیه ۱۲۷ تا ۱۲۹] (ای پیغمبر) درباره زنان از تو فتوا خواهند، بگو: خدا و آن چه از آیات کتاب او بر شما تلاوت شود هم در حق زنان و دختران یتیمی که مهر و حقوق لازمه‌ی آنها را ادا نکرده و مایل به نکاح آنان هستید و هم در حق فرزندان ناتوان فتوا خواهد داد، و نیز (دستور میدهد که) درباره یتیمان عدالت پیشه گیرید، و (در نیکی کوشید که) هر کار نیک به جای آرید خدا بر آن آگاه است. ⭐️ و اگر زنی بیم داشت که شوهرش با وی مخالفت و بد سلوکی کند یا از او دوری گزیند باکی نیست که هر دو تن به گونهای به راه صلح و سازش باز آیند، که صلح به هر حال بهتر است، و نفوس را بخل و حرص فرا گرفته. و اگر (درباره‌ی یکدیگر) نیکویی کرده و پرهیزکار باشید، خدا به هر چه کنید آگاه است. ⭐️ شما هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید هر چند راغب و حریص (بر عدل و درستی) باشید، پس به تمام میل خود یکی را بهره‌مند و آن دیگر را محروم نکنید تا او را معلّق و بلاتکلیف گذارید. و اگر سازش کنید و پرهیزکار باشید همانا خدا بخشنده و مهربان است
اما موضوعی که موافقان چند همسری مطرح می‌کنند این است که در حالتی از زندگی بشر بر اثر حوادث طبیعی ، جنگها و … تعداد زنان از مردان بیشتر می‌شود، و این امر را به عنوان مجوزی برای چند همسری تلقی می‌کنند. ضمناً در اینجا این مسئله را مطرح می‌کنند که نباید هیچ کدام از زنان ذکر شده از نعمت همسر محروم شوند. لذا بر این اساس تنها پدیده‌ی چند همسری را پاسخگو می‌دانند. در پاسخ به آنها باید گفت، در برابر این معضل، سه گزینه پیش رو است:
۱. زنان ذکر شده به صورت آزادانه در جامعه دنبال فحشا و بی بند و باری بروند، که البته این امر با دین خدا ناسازگاری ابدی دارد و به شدت با آن مبارزه می‌شود.
۲. با قبول رقیب عشقی در زندگی زنان دیگر وارد شوند و پدیده‌ی چند همسری را بپذیرند، که این امر نیز با مودت و رحمت الهی و عشق خالص و بی‌شریک و احساس امنیت و سکونت (که از ارکان اساسی ازدواج است) مغایراست. یعنی هیچ زنی به وجود وحضور رقیب عشقی راضی نیست، حتی اگربه این حالت، وجهه‌ای شرعی نیز داده شود. همچنانکه هیچ مردی نیز به وجود این پدیده‌ی ضد فطری راضی نیست.
۳. بعد از اینکه جامعه و حکومت‌ها وظیفه‌ی خود را در راستای تحقق ازدواج همه‌ی زنان و مردان جامعه انجام دادند، تعدادی از زنان بدون همسر باقی می‌مانند که بایستی مانند بسیاری از خواسته‌های دیگر انسان که فعلاً قابل دست‌یابی نیستند، محرومیت از همسر را تا زمان رفع مشکل و گشایش، تحمل نمایند؛ زیرا همچنانکه خداوند در آیه‌ی ۴ سوره‌ی بلد بیان داشته، زندگی انسان در این دنیا با رنج آمیخته شده است، و این البته با طبیعت امتحان الهی و فلسفه‌ی خلقت انسان کاملاً همخوانی دارد؛ لذا هرگز نباید چنین توقع داشت که در زندگی دنیا، همه‌ی آرزوهای انسان تحقق یابند.
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ [سوره البلد : آیه ۴] که ما انسان را در رنج آفریدیم (و زندگی او پر از رنجهاست)!
نهایتاً اگر بسیار با اغماض به موضوع ذکر شده بنگریم باید بگوییم ممکن است در حالتی بسیار استثنایی و نادر (کثرت زنان بر مردان) زنانی پیدا شوند که با خواست خود، وجود رقیب عشقی را تحمل نمایند و مردانی نیز پیدا شوند که نظام قسط و عدل را در میان این زنان رعایت کنند، که بر این امر استثنایی قاعده‌ی چند همسری بنا نمی‌شود. زیرا وجود این حالت بسیار نادر و کمیاب است. در صورت تحقق این حالت نادر، ممکن است چند همسری توجیه شود، و در سایر موارد (که بیشتر زندگی انسان را شامل می شود)، منتفی است.
در مورد مسئله‌ی چند شوهری نیز به صورت اشاره می‌توان گفت که بر اساس دلایل قبلی و بعضی از دلایل دیگر از جمله عدم اختلاط نسلها، ایجاد شریک و رقیب عشقی برای زنان، علاقه زنان باشخصیت به تکیه کردن بر یک مرد و …، این امر نیز با فطرت سالم انسانی و دینی همخوانی ندارد و موجب تأمین سعادت خانوادگی همسران نخواهد شد.
در خاتمه باید گفت که دین خدا مدعی تأمین آرامش برای انسان (اعم از مرد و زن) است و هیچ کدام از زنان و مردان منصف و تربیت یافته، نسبت به پدیده‌ی چند همسری رغبتی ندارند و حتی از آن تنفر نیز دارند. لذا این پدیده با مقاصد شریعت، منافات دارد و تفسیر مرد سالارانه‌ای از این موضوع است. و اینجانب نه تنها آن را نمی‌پذیرم، بلکه حتی در عالم خیال و مزاح نیز بدان فکر نمی‌کنم، و این امر را نشانه‌ای بر وفاداریم به همسرم قلمداد می‌کنم.
و من الله التوفیق
