عمر عبدالعزیز
چەند لایەنێك لە حیكمەت‌و سوودەكانی ڕۆژوو
ڕۆژوو یەكێكە لە نیشانەكانی بەندایەتیی ئێمە بۆ خوای بەدیهێنەرمان، بۆیە بڕوامان وایە ئەم ئەركەی كە خستوویەتە سەر شانمان، بێ حیكمەت نیەو داخوازییەكی سروشتیی (جەستەیی‌و و دەروونیی‌و كۆمەڵایەتیی) مرۆڤە.
ئەمە ڕاستییەكی ئاشكرای پێشچاوی ئێمەی بڕوادارە، پێش ئەوەی هیچێك لە سوودو قازانجە لاشەیی‌و دەروونیی‌و كۆمەڵایەتییەكانی ڕۆژوو بزانین. بەڵام بۆ بیرخستنەوە ئەم خاڵانە دەخەمە ڕوو:
1ــ یەكێك لە ئاشكراترین سوودە دەروونیەكانی ڕۆژوو ئەوەیە كە ویست (ئیرادە)ی مرۆڤ پتەو دەكات. چونكە كاتێك مرۆڤ دەست لە خواردن‌و خواردنەوەو هەندێ كاری تر دەكێشێتەوە ـ لە كاتێكدا كە دەتوانێت بەو كارانەش هەستێت ـ دیارە ویستی پتەوتر دەبێت، كە ئەمەش پەروەردەیەكی دەروونیی گرنگەو كەسێك كە خولی ئەزموونیی ڕۆژووگرتنی دیبێت‌و سوودو بەرهەمەكانی ببینێت، هەستی پێ دەكات.
زانای ئەڵمانی “گیهاردت” كتێبێكی دەربارەی بەهێزكردنی ویست داناوەو تیایدا دەڵێت: “ڕۆژووگرتن گەورەترین هۆكارە بۆ بەهێزكردنی ویست‌و گرنگترین ئامێرە بۆ گرتنەوەی ئەسپی سەركەشی دەروون‌و یەخسیركردنی هەوەس”. (روح الدین الإسلامی، عفیف طبارة، لا: 256.(
2ــ یەكێكی تر لە ئاشكراترین سوودە دەروونییەكانی ڕۆژوو ئەوەیە كە مرۆڤ لە بەندیخانەی ئارەزوو و بێ دەسەڵاتیی لە ئاستی هەواو هەوەس، ڕزگار دەكات، بەسەر هێرشە نابەجێكانی دەرونیدا زاڵی دەكات، جڵەوی ئەو ئاكارە ئاژەڵییانە ـ كە بە ڕێژەیەكی كەم تا زۆر لە مرۆڤدا هەن ـ دەگرێ‌و لە سەركەشیی‌و زیادەڕەویی لەو لایەنەوە دەیپارێزێت.
3ــ ڕۆژووگرتن مرۆڤ فێری خۆڕاگرتن دەكات. خۆڕاگرتن لەئاست زۆرێك كارەساتدا، وەك باری ناتەبایی ئابووریی‌و سەردەمی قات و قڕیی‌و برسیەتیی‌و زیندانیی‌و دەربەدەریی‌و نەخۆشیی‌و.. هتد.
لێرەدا مەبەست خۆڕاهێنانە لەسەر خۆگرتن لە ئاستی هەر ڕووداوێكدا، نەك بە تەنیا خواردن‌و خواردنەوە، چونكە خۆڕاگرتن خۆی لە خۆیدا ئەزمونگەیەكی گەورەو پەروەرشگایەكی فراوانە بۆ مرۆڤی خواپێداو، مرۆڤێك كە بیەوێت لە نیعمەتە خودادادییەكان بەهرەمەند ببێت.
4ــ یەكێكی تر لە سوودەكانی ڕۆژوو ئەوەیە كە (قەدری عافیەت)مان فێر دەكات، واتە: وامان لێدەكات كە ڕێز لە سوودو بەخششە خواییەكان بگرین، بە تایبەتی لە كاتی هەبووندا. ئایا لە ڕاستیدا تا برسیمان نەبێت، قەدری ئەو هەموو نیعمەتی خۆراكە جۆراوجۆرانە دەزانین؟ یان تا گەروو و دەم‌و لێومان وشك هەڵنەگەڕێن، ڕێز لە ئاوی فێنك‌و سازگار دەگرین‌و بایەخی بۆ دادەنێین؟ یان لە ئاستی نیعمەتی هەموو چێژەكانی تر، سوپاسگوزاریی شایستەی خوامان دەكەین؟
5ــ سوودێكی گرنگی كۆمەڵایەتی ڕۆژووش ئەوەیە كە لە حاڵی دەستكورتان‌و برسییان ئاگادارمان دەكاتەوە. چونكە لە ڕاستیدا مرۆڤی تێر ئاگاداری لە ژانەسكی برسی نیە، لە كاتێكدا كە ئەگەر جاروبار ئەو حاڵەتەی هەژارانی بەسەردا بێت، زیاتر دەكەوێتە بیركردنەوەو بە حاڵی بێ حاڵان ئاشنا دەبێت‌و لە ئاكامی ئەو پێزانین‌و بیركردنەوەیەشدا هەڵوێستی كردەییی دەبێت‌و بێ خەیاڵانە دەسەوسانی دیاردە ناهاوسەنگە كۆمەڵایەتییەكان دانانیشێت.
6ــ یەكێكی تر لە سوودەكانی ڕۆژوو ئەوەیە كە خاسیەتی “دڵنیابوون لە كارەكان” تیاماندا بەهێزتر دەكات، ئەم خاسیەتە لەلای زانا دەروونناسەكان بە نیشانەیەكی گەورەی تەندروستی دەروونیی دەزانرێ‌و پێی دەڵێن: {Feeling of satisfaction}، واتە: هەستكردن بە ڕەزامەندیی‌و دڵنیایی.
ئەم سەركەوتنە تەندروستیە دەروونییە لە ئاكامی ئەو حاڵەتەوە پەیدا دەبێت كە بۆ ڕۆژووەوان پێشدێت، كاتێك كە هەست دەكات لە ئاستی ئەركێكدا وەفاداریی كردووەو سەركەوتوو بووە، سەرەنجام هەست دەكات كە خوداوەند لێی ڕازییەو كارەكەی پەسەند كردووە. (وتاری “الصیام والصحە النفسیە” ی گۆڤاری “الفیصل” ژمارە: 123، لا: 40).
7ــ یەكێكی تر لە سوودە دەروونیەكانی ڕۆژوو (هەستكردن بە سەركەوتن)ە. واتە: ئەم دیاردەیە ـ كە خواستێكی دەروونیی مرۆڤە ـ لە ڕێی ڕۆژووەوە تێرو تەسەل دەكرێت. ئەمەش لە دوو بواری ڕۆژووەواندا دیاری دەدات: بە درێژایی ڕۆژ هەست دەكات خاوەنی ئیرادەیەو زاڵ بووە بەسەر ئارەزووەكانیداو توانیویەتی فەرمانی خوا جێبەجێ بكات‌و لە كاتی بەربانگكردنەوەشدا هەست دەكات لە بەجێهێنانی فەرمانەكەدا تا دوا قۆناغ سەركەوتوو بووە.
8ــ یەكێكی تر لە سوودەكانی ڕۆژوو گەشەپێدانی دیاردەی (بڕوا بەخۆكردن)ە، چونكە مرۆڤی ڕۆژووەوان دەبینێت كە زۆر بەهێزە‌و لە ئاستی شاڵاوە خۆڕسكییەكانی دەروونیدا، چەند سەعاتێكی زۆر خۆی دەگرێت، ئەمەش هێزی بڕوا بەخۆكردن لە مرۆڤدا پەرەپێدەدات. دیارە كە ڕۆژووەوان لە مەیدانی ڕۆژووگرتندا وەك وەرزشكارێكی كارامەیە لە گۆڕەپانی تاقیكردنەوەیەكدا لە مەشقەكانیدا سەركەوتوو دەبێت، یان وەك سەربازێكە كە لە سەنگەری بەرەنگاریی هێرشهێنەراندا، بەسەر دوژمنانیدا زاڵا دەبێت.
ئەمەش خۆی لەخۆیدا هۆكارێكی گرنگی گەشەپێدانی ئەو خاسیەتە دەروونییەیە، (بڕوا بەخۆكردن)ە.
9ـ وێڕای ئەو سوودو حیكمەتانەی ڕۆژوو لە ڕووی تەندروستی لاشەییشەوە سوودی زۆری هەیە، چونكە هۆكارێكی سەرەكیی پارێزگاریی لاشەیە لە نەخۆشییە جۆراوجۆرەكان لەبەر ئەوەی ڕۆژووگرتن دەبێتە هۆی پشوودانی گەدەو سووككردنی ئەركی دڵا، دیارە زۆربەی نەخۆشییەكانیش لە گەدەوەو لە ئاكامی خواردنەوە، دووچاری مرۆڤ دەبن، بە تایبەتی هەندێك نەخۆشیی ڕۆماتیزمی‌و نەخۆشییەكانی سووڕی خوێن.
لەم بارەیەوە پێغەمبەری ئیسلام فەرموویەتی: (ما ملأ آدمی وعاء شرا من بطنه، بحسب ابن آ‌دم أكلات یقمن صلبه، فإن كان لا محالة، فثلث لطعامه، وثلث لشرابه، وثلث لنفسه). (ترمذی)، واتە: مرۆڤ هیچ دەفرێكی پڕ نەكردووە خراپتر بێت لە سكی، بەسە بۆ بنیادەم چەند تیكەیەكی چكۆلە كە هێزی پشتی ڕابگرن. خۆ ئەگەر خواردنی خوارد، با سێیەكی گەدەی تەرخان بكات بۆ خواردنی، سێیەكیشی بۆ خواردنەوەی، سێیەكیشی بۆ هەناسەدانی.
حەكیمێكی سەردەمی پێغەمبەری ئیسلامیش بە ناوی: (حارث بن كلدە) وتوویەتی: (المعدة بيت الداء) واتە: گەدە خانەی دەردە. دیارە كاتێك كە وترا: گەدە خانەی سەرەكیی زۆربەی دەردەكانە، دەبێت پاراستنی گەدە بە خۆگرتنەوە لە خواردن‌و خواردنەوەش، چاكترین دەرمانی ئەو دەردانە بێت.
لە ڕاستیدا دكتۆرە پسپۆڕەكان سەلماندوویانە كە ڕۆژووگرتن بۆ چەندین دەردی لاشە دەرمانە، وەك دەردی: قەڵەویی‌و ورگ زلی، پێچكەوتنی دەمارەكان، كۆبوونەوەی ترشەمەنیی میز، بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن، تێكچوونی ڕیخۆڵەكان، نەخۆشیی جومگەكان، نەخۆشییەكانی پێست‌و.. هتد. دكتۆر (ماكفادون)ـ زانای ئەمریكی پسپۆڕـ لە كتێبێكیدا، كە دەربارەی ڕۆژوو نوسیویەتی، دەڵێت: “هەموو مرۆڤێك پێویستی بە ڕۆژوو هەیە، با نەخۆشیش نەبێت، چونكە كۆبوونەوەی ژەهری خۆراك‌و داودەرمان لە لەشدا، ئادەمیزاد وەك نەخۆش لێدەكات، بەڵام كاتێك بەڕۆژوو بوو، كێشی دادەبەزێت‌و ئەو ژەهرانەش لە لەشیدا نامێنن”. (بڕوانە: نامیلكەی (ڕۆژوو لە ئیسلامدا)، نووسینی: مامۆستا حەسەن پێنجوێنی، كە وتەی چەند دوكتۆرێكی تری لە بارەی سودەكانی ڕۆژووەوە هێناوە).
لە كۆتاییدا دوو خاڵی گرنگ بیری خوێنەرانی بەڕێز دەخەمەوە:
یەكەم: پێویستە ئەوەمان لەبیر نەچێت كە مرۆڤی بڕوادار تەنها لەبەر خاتری بەدەستهێنانی ئەم سوودو قازانجە كەم خایەنانە بەڕۆژوو نابێت، بەڵكو پێش هەموو شتێك نیازی فەرمانبەرداریی فەرمانی خوای هەیەو ئەگەر لە كەناری شاڕێگەی بەندایەتیدا ــ پێش گەیشتنە قیامەت‌و پاداشتی نەبڕاوە ـ تووشی قازانجی جۆراوجۆر بوو، ئەوە سەری لێ تێكناچێ‌و سەرگەرمیان نابێت‌و ڕێی خۆی دەگرێتە بەر، تا دەگاتە دوا خەڵاتی نەبڕاوە، كە ڕەزامەندی زاتی كردگارە (ورضوان من الله أكبر).
دووەم: ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە ئاینی پیرۆزی ئیسلام مۆڵەتی نەخۆشی داوە كە ڕۆژوو نەگرێت، ئەگەر هەستی كرد كە زیانی پێدەگات، لەم بوارەدا خوا دەفەرموێت: [لا یكلف الله نفسا إلا وسعها] واتە: خوا تەكلیف‌و ئەرك بەسەر هیچ كەسدا نادات، مەگەر بە ئەندازەی تواناو لێهاتنی.
ئەم باسی ڕۆژووشكاندنە بۆ نەخۆش بابەتێكی تایبەتی (فیقه)ییەو دەبێت پرسیار لە دوو پسپۆڕ تیایدا بكرێت، یەكەم: دكتۆرێكی خواناس‌و لێزان، دووەم: زانایەك كە ئەحكام‌و چۆنیەتی شكاندن‌و گرتنەوەی ڕۆژووەكە بە تەواوی بزانێت.
ئەمە چەند بیرخستنەوەیەكی سەرپێیی قوتابخانەو تیمارگەی ڕۆژووگرتن بوون، هیوادارم گیان‌و لاشەمان سوودمەندی ئەم بەهرە خوداییە ببن‌و خوای گەورە لە خەڵاتی هەردوو دونیا بێ بەشمان نەكات.
✍#مامۆستا_عمر_عبدالعزیز
#دیاری_شەوانی_ڕەمەزان
#عمر_عبدالعزیز
#سۆزی‌میحڕاب
@sozimihrab💙
