نویسنده: سید محمد حسین فضل الله
عبادت زن و نقصان در دین
اما قضیه برکنار ماندن از نماز خواندن و روزه گرفتن در ایام قاعدگی؛ درست است که به دلیل ترک عبادت در ایام قاعدگی، زنان در بخشی از دین خود دچار زیان میشوند، اما باید توجه داشت که این کار نیز در راستای التزام به دستور الهی برای ترک نماز و روزه در این روزهاست که این نشان از کامل بودن دینشان دارد. به همین جهت میبینیم بسیاری از زنان هنگام حج یا در ماه رمضان، قرصهایی مصرف میکنند که جلوی عادت ماهیانهشان را میگیرد تا مجبور نشوند که روزه گرفتن، نماز خواندن و طواف کردن را ترک کنند. از این بابت نیز دچار مشقات فراوانی میشوند. این نشان دهنده التزام دینیشان است. اگر خداوند آنان از نماز خواندن و روزه گرفتن در روزهای حیض نهی نکرده بود، حتماً زنان نماز میخواندند و روزه میگرفتند.
از این رو حرف ما این است که تعبیر نقصان در دین، تعبیری است که باید معنای واقعی آن را از اهلش بپرسیم و یا این که این عبارت به اقتضای آن دوره بیان شده است. ممکن است برخی از تعابیر در یک جامعه، یک معنا و در جوامع دیگری معانی دیگری داشته باشد.
از علتهایی که برای نقصان در دین بیان شدهاند، شاید بتوان اینگونه برداشت کرد که منظور نقصان در شکل و تعداد است و نه محتوا که با ماهیت عقل، بهره و دین همخوانی دارد. و الله العالم.
تکلیف مشترک و عقل مشترک
بنابراین اگر عقل زن از عقل مرد، کمتر بود، تکلیف زن در واجبات و محرماتی که خداوند بر عهده مردم گذاشته است، کمتر از مرد بود؛ زیرا مسئولیت هر کس به میزان عقلی است که دارد. اگر عقل زن کمبود و نقصانی داشت، نمیتوانست عهدهدار مسئولیتهای یک عقل کامل باشد. وگرنه در حقوق او ظلم شده است؛ چون تکلیف مالایطاق است. در حالی که خداوند متعال میفرماید: «لا یکَلِّفُ الله نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا» (۱۰) میبینیم که در همه واجبات و محرمات شرعی مشترک، خداوند میان مرد و زن فرقی نگذاشته است. تنها تفاوتهای موجود، امور مخصوص زنان است؛ مانند حیض و نظایر آن.
همینطور نمیتوان گفت چون مرد مسئولیت خانواده را به عهده دارد و زن چنین مسئولیتی ندارد، عقل زنان ناقص است. مسئولیت نداشتن زن برای خود دلایلی دارد. از جمله این که زن به حاملگی، شیر دادن، عادت ماهیانه و امثال آن مبتلاست. در مجموع این مسائل باعث میشود که با توجه به شرایط جسمی، در زندگی خانوادگی مسئولیتهای کمتری نسبت به مرد داشته باشد؛ چون این موارد، بیشتر با تواناییهای جسمی و بدنی ارتباط دارد تا تواناییهای عقلی و …
از این رو در مسائل منفی و مثبت، خداوند به صورت یکسان از زن و مرد سخن میگوید. میفرماید: «الزَّانِیهُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَهَ جَلْدَهٍ» (۱۱)، «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیدِیهُمَا جَزَاءً بِمَا کَسَبَا نَکَالاً مِنْ الله» (۱۲)، در حالت انحراف نیز میان زن و مرد فرقی نمیگذارد.
وقتی به رهنمودهایی که خطاب به زن و مرد ایراد شدهاند، نگاه کنیم، میبینیم که مرد و زن برابر هستند: «وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَهٍ إِذَا قَضَى الله وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یکُونَ لَهُمْ الْخِیرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ یعْصِ الله وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِینًا» (۱۳)، در نظام پاداش برای عمل صالح نیز برابر هستند. خداوند میفرماید: «أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى» (۱۴).
زن، در کسوت الگوی بشری
در سوره احزاب، وقتی خداوند از زنان و مردان مبارز سخن میگوید، از نظر دستاوردهای مثبت عمل صالح، خداوند زن و مرد را برابر میداند. میفرماید: «إنّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ الله کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ الله لَهُمْ مَغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا» (۱۵)
به فرض اگر زن از مرد کمتر بود، نباید اجر و پاداشی برابر میداشت.
در ادامه احادیثی از پیامبر اسلام (ص) و ائمه (ع) ذکر خواهد شد که میگویند خداوند به هر کسی به اندازه عقل او پاداش میدهد. اگر زن، عقلی کمتر از مرد داشت، به پاداشی برابر با مرد نمیرسید.
در جنبهای دیگر، خداوند برای مؤمنان و غیر مؤمنان مثال میزند؛ چرا که مثال بیانگر نمونههایی بشری هستند که فکر و اندیشه را (به مخاطب) میرسانند. فرقی ندارد که این اندیشه مثبت باشد یا منفی. میبینیم خداوند برای زنان و مردان با ایمان و زنان و مردان کافر، دو نمونه را ذکر میکند. میفرماید: «ضَرَبَ الله مَثَلا لِلَّذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَهَ نُوحٍ وَاِمْرَأَهَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَینِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُمَا مِنْ الله شَیئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ» (۱۶). خداوند این دو زن را به عنوان نمونه برای زنان و مردان کافر مثال میزند و فرقی میان مرد و زن قائل نمیشود.
در جنبه مثبت نیز خداوند مثال میزند. میفرماید: «وَضَرَبَ الله مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَهَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیتًا فِی الْجَنَّهِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنْ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (۱۷) یعنی: ای مردان مؤمن! ای زنان مؤمن! این فرد یک نمونه فرد با ایمان است که میتواند در راه خدا و آخرت به همه چیز نه بگوید. این زن باید الگویی برای مردان و زنان باشد. این زن به ثروت، حاکمیت و نعمتها نه میگوید؛ زیرا نمیخواهد در کنار انسان کافر زندگی کند. میخواهد که خداوند از او راضی شود و او را وارد بهشت کند. کدام عقل از عقل او بزرگتر است. خردی که معایب و مزایا را بررسی میکند، سود و زیان را میسنجد، او به فکر کردن بسنده نمیکند بلکه این فکر را به تصمیمی تبدیل میکند که بر سراسر زندگی او حکمفرما باشد.
خداوند در باره حضرت مریم (س) چنین میفرماید: «وَمَرْیمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنْ الْقَانِتِینَ» (۱۸). او را که نمونهای والا بود، خداوند متعال از میان همه زنان دو جهان برگزید و فرشتگان این چنین او را مورد خطاب قرار دادند: «یامَرْیمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ» (۱۹) و میبینیم «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا» (۲۰). این زن، سختترین شرایط را پشت سر گذاشت و توانست ثابت و استوار باقی بماند. خداوند هم از زنان و مردان با ایمان میخواهد به او اقتدا کنند؛ زیرا مریم نمونه پاکدامنی، التزام، تصدیق کتاب الهی و خشوع و خضوع در برابر خداوند بود.
*عقلی فزونتر از عقل مردان
در جای دیگر نیز از ملکه سبا سخن گفتهام. او کافر بود و قوم او نیز در برابر خورشید سجده میکردند. هدهد که از کارگزاران سلیمان بود، این قضیه را برای آن حضرت گزارش کرد. گفت: «وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا یسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ الله وَزَینَ لَهُم الشَّیطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنْ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یهْتَدُونَ» (۲۱). زنی را دیدم که همراه قوم خود، خورشید را میپرستند و از برنامههای شیطان پیروی مینمایند. این زن ثروت و امکانات فوقالعادهای در اختیار دارد. تخت بزرگی دارد که روی آن مینشیند و در میان مردم حکم صادر میکند. قرآن کریم روش خاصی برای بیان کفر، تمرد در بر خداوند متعال و شرک ورزیدن به او دارد. از این رو ضمن نفی این پدیده، چنین میفرماید: «أَلا یسْجُدُوا لله الَّذِی یخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَیعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ* لا إِلَهَ إِلا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» (۲۲). قرآن به روش خاص خود نمیگذارد که اندیشههای نادرست در ذهن انسان جای بگیرد. در هر جایی که سخن از این پدیده منفی است، قرآن کریم از این روش استفاده میکند. «قَالَ سَنَنظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ کُنتَ مِنْ الْکَاذِبِینَ * اذْهَب بِکِتَابِی هَذَا فَأَلْقِهِ إِلَیهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانظُرْ مَاذَا یرْجِعُونَ» (۲۳) مانند یک پستچی، این نامه را برایشان ببر، با کسی روبرو نشو و در حضور جمع این نامه را به آنان عرضه کن. نامه به ملکه سبا رسید و او نیز نامه را خواند. چه واکنشی از خود نشان داد؟ «قَالَتْ یا أَیهَا المَلأُ إِنِّی أُلْقِی إِلَی کِتَابٌ کَرِیمٌ» (۲۴). ملکه سبا که با اطرافیان خود مشورت میکرد و در مسائل مهم از آنان نظرخواهی مینمود، احساس کرد مردی که برای او نامه فرستاده است، فرد برجستهای است: «إِنَّهُ مِنْ سُلَیمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ألاّ تعلوا علی وأتونی مسلمین» (۲۵)؛ یعنی من قدرت دارم و هیچ کس را یارای مقاومت در برابر قدرت من نیست. از شما میخواهم که مسلمان شوید. طبیعی است وقتی مسلمان شوید، به حاکمیت من که حاکمیت حق و ایمان است، تن خواهید داد. «قَالَتْ یا أَیهَا المَلأُ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی مَا کُنتُ قَاطِعَهً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُون» (۲۶). برای تصمیمگیری حضور یابید؛ زیرا شما بزرگان و نخبگان قوم هستید.
به نظر میرسد که این مردم، با خردهای خود نمیاندیشیدند. فکر میکردند نقش آنان برای ملکه و دولت این است که از قدرت خود علیه تجاوزگران استفاده کنند. ملکه از آنان خواسته بود که عقل خود را به کار بیندازند، اما آنان زور بازوی خود را نشان میدادند: «قَالُوا نَحْنُ أُوْلُو قُوَّهٍ وَأُولُو بَأْسٍ شَدِیدٍ وَالأَمْرُ إِلَیکِ فَانظُرِی مَاذَا تَأْمُرِینَ» (۲۷). ملکه سبا وقتی دید که حضور آنان فایدهای در برابر ندارد، خود اقدام به تصمیمگیری کرد: «قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیهً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّهَ أَهْلِهَا أَذِلَّهً وَکَذَلِکَ یفْعَلُونَ * وَإِنِّی مُرْسِلَهٌ إِلَیهِمْ بِهَدِیهٍ فَنَاظِرَهٌ بِمَ یرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ» (۲۸). اظهار داشت که این فرد یا پادشاه است یا پیامبر. اگر پادشاه باشد، هدیه را میپذیرد؛ زیرا هدیه فرستادن را نوعی صلح یا خضوع به حساب میآورد. از این رو میتوانیم مشکل او را این گونه حل کنیم؛ اما اگر پیامبر باشد، خواستار سیطره بر کشور و مملکت ما نیست، بلکه خواستهاش این است که بر اندیشه ما سیطره یابد تا به جای پرستش خورشید، به خداوند تسلیم شویم. «فَلَمَّا جَاءَ سُلَیمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِی بِمَالٍ فَمَا آتَانِی الله خَیرٌ مِمَّا آتَاکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیتِکُمْ تَفْرَحُونَ * ارْجِعْ إِلَیهِمْ فَلَنَأْتِینَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّهً وَهُمْ صَاغِرُونَ» (۲۹)؛ زیرا آنان طرح پیشنهادی مرا رد کردهاند. سرانجام ملکه سبا احساس کرد که تهدید جدی است. از این رو به همراه قوم خود، به دیدار سلیمان رفت و با او وارد گفتگو گردید. سلیمان نیز بعد از اثبات خرافه بودن سجده در برابر خورشید، او را به پرستش خداوند متعال فراخواند. ملکه نیز در پایان اظهار داشت: «قَالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیمَانَ لله رَبِّ الْعَالَمِینَ» (۳۰). او در محاسبات فکری خود تجدید نظر کرد و جایگاه خود را پیدا نمود. از این رو، به مانند ابتدا، بعد از اندیشهای عمیق، همراه سلیمان به خداوند ایمان آورد.
این نمونه، برای ما ثابت میکند که زنان میتوانند خیلی عاقلتر از مردان باشند؛ چون ملکه سبا از مردان قوم خود میخواهد که برای حل مشکل جدیدی که حاوی بیم و تهدید است، با او همفکری کنند؛ اما آنان فکری در اختیار او قرار نمیدهند. این ملکه سباست که فکر مطرح میکند، برنامهریزی مینماید و سرانجام به ایده سلیمان باور مییابد. اگر زن ناقص است، چرا خداوند زن نمونهای را به ما ارائه میدهد که عقلی افزونتر از عقل مردان دارد؟
با توجه به مطالبی که ذکر گردید، برداشت ما این است، این که در فقه اسلامی آمده است که زن شایستگی رهبری را ندارد، به خاطر حدیث ضعیف السندی از پیامبر (ص) است که فرموده است: «لا یفلح قوم ملکتهم امرأه أو ولتهم امرأه؛ قومی که یک زن، عهدهدار پادشاهی و ولایت آنها باشد، رستگار نمیشوند.» که البته محل تأمل است.
مسئله قوامیت
برخی ادعا کردهاند قوامیت مردان بر زنان، دلیلی بر ناقص بودن عقل زن است. خداوند میفرماید: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ الله بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ» (۳۱). بعضی از علما قوامیت را به معنای ریاست و رهبری گرفتهاند. حتی برخی از مفسران و در طلیعه آنان علامه طباطبایی (ره) صاحب تفسیر المیزان معتقد است که قوامیت مرد بر زن در همه چیز است؛ اما ما در کتاب “تفسیر من وحی القران” خود نظر ایشان را مورد مناقشه قرار داده و گفتهایم که قوامیت، به چارچوب زندگی زناشویی اختصاص دارد و قوامیت به معنای مدیریت است؛ یعنی اولاً از نظر شرایط جسمی، وضعیت مرد به گونهای است که بهتر از زن میتواند عهدهدار مسئولیتهای مالی زندگی زناشویی شود و ثانیاً این مرد است که مخارج مالی خانواده را تأمین میکند.
به نظر ما غیر از ازدواج، هیچ حالت دیگری وجود ندارد که در آن بر مرد واجب باشد، مخارج زن را تأمین کند. دیگر این که ولایت پیامبر (ص) و ائمه (ع) بر همه مردم است و هیچ فرقی میان مردان و زنان نیست. همین طور همین طور ولایت پدر؛ زیرا او بر فرزندان مذکر و مونث خود ولایت دارد.
از این رو ولایت مرد بر زن، فقط به خاطر این است که زن، همسر اوست. برای این است که مرد مدیر خانه است. لذا آنگونه که برخی معتقدند، مسئله قوامیت فراگیر نیست؛ بلکه به زندگی زناشویی اختصاص دارد و مرد غیر از تأمین مخارج و حق طلاق، خصوصیت دیگری ندارد.
این که خداوند میفرماید: «وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیهِنَّ دَرَجَهٌ» (۳۲) برای تأمین مخارج و طلاق است. به نظر فقها غیر از این، ارزش دیگری برای نشان دادن این درجه وجود ندارد.
زن و زندگی احساسی
برخی نیز این آیه قرآنی را دستاویز قرار دادهاند که خداوند میفرماید: «أَوَمَنْ ینَشَّأُ فِی الْحِلْیهِ وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیرُ مُبِینٍ» (۳۳)؛ یعنی تربیت زن به گونهای است که لباسهای جذاب میپوشد و از زر و زیور استفاده میکند و به زینت و نظایر آن تمایل دارد. ولی این نیز سبب نمیگردد که زن کمتر از مرد قرار بگیرد؛ زیرا همانگونه که از آیه کریمه برمیآید، این مسئله به ماهیت زن یا منش اسلام، بر نمیگردد، بلکه فضای سنتی جامعه است که سبب میشود که زن از این پوششها و زینتها استفاده نماید.
نکته دیگری که باید مورد بررسی قرار دهیم این است که در گذشته عموماً زن از فضای آموزش به دور بود و زندگی بیاهمیتی میگذراند. زن مانند انسانی درجه دو و سه بود. اما به محض این که به میدان علم، تجربه و مسئولیتپذیری پا گذاشت، به موفقیتهای افزونتری دست یافت و بیش از پیش خود را ثابت کرد.
میبینیم که زنان به رغم برخی اشتباهات، ریاست دولتها را به عهده گرفتهاند و به سطوح مدیریتی بسیاری از دستگاهها راهیافتهاند؛ یعنی این که زن میتواند پیشرفت کند و در حد و اندازه خود، دستاوردهایی نیز داشته باشد. حرف ما این است که در همه زمینهها، شرایط به گونهای فراهم شده است که زن در عرصههای معرفتی و مدیریتی و … رشد و پیشرفت کند. این یعنی زن مانند مرد توان پیشرفت فکری، مدیریتی و رهبری را دارد. گاهی ممکن است زن برتر از مرد باشد و گاهی ممکن است مرد از زن برتر باشد و گاهی دیگر نیز ممکن است با هم برابر باشند.
خلاصه این که تا هنوز برای ما ثابت نشده است که عقل زن از عقل مرد کمتر است؛ اما در ارتباط با ضعف زن باید گفت که خداوند متعال از ضعف زن سخن نرانده است، بلکه از ضعف انسان سخن گفته است: «وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِیفًا» (۳۴). خداوند از انسان میخواهد که تسلیم این ضعف نشود، بلکه بکوشد تا عناصری را در درون خود تقویت کند که سبب رهایی او از این ضعف گردند. مرد و زن باید با هم در این زمینه تلاش کنند.
اینها چیزهایی بود که دوست داشتیم در باب جایگاه عقل در شخصیت زن، بدان بپردازیم.
منبع: باشگاه خبرنگاران