ئاهەنگێڕان بە بۆنەی یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم)لە نێوان حەرام كردن و چاكەی ئەنجامدانی بەپێی فیقهی پێوان (میزان)
بە پێنوسی: پروفسور عەلی محێدین قەرەداغی
ئەمینداری گشتی یەكێتی جیهانی زانایانی مسوڵمان
سەرۆكی رێكخراوی رابیتەی مرۆیی
لەم ڕۆژانەدا پرسیاری زۆر دەكرێ دەربارەی ئاهەنگێڕان بە یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لە مانگی ڕەبیعی یەكەم، كە ئایا ئەو كارە بە ڕەهایی بیدعەیە، یان كارێكی باشە، یان بە ڕەهایی ڕێگاپێدراوە؟ تكایە بەپێی فیقهی میزان وەڵاممان بدەنەوە، خوای گەورە پاداشتی خێرتان بداتەوە.
وەڵام:
بەناوی خودای گەورەو میهرەبان
سوپاس و ستایش بۆ پەروەردگاری جیهانیان، درود و سەلام لەسەر پێغەمبەری بەزەیی بۆ جیهانیان، وە لەسەر خانەوادەو تەواوی هاوەڵانی، لەسەر هەر كەسێكیتری شوێنكەوتەی تا ڕۆژی دوایی، پاشان:
چەند پێوان (میزان)ێكی نەگۆڕ هەن كە ڕاستییە شەرعییەكان ڕووندەكەنەوە:
- ئاشكرایە كە موسڵمانان تەنها دوو جەژنی ئاینیان هەیە، یەكێكیان جەژنی ڕەمەزانە كە لەدوای بەجێگەیاندنی پایەی ڕۆژوو دێت، جەژنی قوربانیش لەدوای ئەنجامدانی كۆتا پایەی ئیسلام دێت كە ئەنجامدانی حەجی ماڵی خواییە. هەریەك لەو دوو جەژنەیش نوێژ (نوێژی جەژن) و الله أكبر كردن و چەند مەسەلەیەكی تری پەرستشیان تێدایە، كەواتە بە كۆدەنگی زانایان دروست نییە هیچ جەژنێكی تری ئاینی زیاد بكرێ، چونكە ئەوە بیدعەیەكی حەرامەو و مەترسیدارە بۆ ئاین و بۆ خودی كەسی ئەنجامدەر.
بەڵام ئاهەنگی نیشتمانی و ئاهەنگێڕان بەهۆی سەركەوتنەكانی ئیسلامەوە، هەروەها خستنەڕووی ڕۆڵی گەورەی ئەو كەسانە كە لە خزمەتكردنی ئیسلام و موسڵماناندا، یان لەپێناو نیشتماندا ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە، ئەوا ئەم ئاهەنگانە ناچنەناو جەژنە ئاینییەكان چونكە هیچ ڕێوڕەسمێكی ئاینی لەخۆ ناگرن، نوێژ و هیچ ڕێوڕەسمێكی تر ئاینیان تێدا نییە، لەم بارەشدا ئەوا ئەگەر ئەم بۆنانە ناوی جەژنیشیان لێبنرێ كێشە دروستناكات، چونكە ئەوە ڕاستییەكان و مەبەستەكانن هەر بۆنەیەك لە جێگای خۆیدا دادەنێن نەك لەفز و ئەنجامدان. - پێوان (میزان)ی دووەم دەربارەی ئەوە كە كۆمەڵێك لە خەڵكی هەستن بە ئەنجامدانی چالاكییەكی دیاریكراو وەك ئاهەنگێڕان بە بۆنەی لەدایكبوونی خۆشەویستمان (صلی الله علیە وسلم)، هەلەكە بقۆزنەوە بۆ وتاردان و وتنی چەند بابەتێك لەبارەی سیفەتەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) و بانگەوازەكەی و….تادوایی، ئەوا ئەمجۆرە چالاكییانە لە خودی خۆیاندا نە نوێژكردنەو نە جەژنێكی ئاینییەو نە حەجەو نە تەوافكردنە، بەڵكو بریتییە تەنها لە چالاكییەكی گشتی كە بەپێی ڕۆژگار ئەنجامدراون، -جا هەروەك زانایانی زانستی ئوسوڵ دەڵێن- حوكمی شەرعی ئەنجامدانیان یان زۆربەیان بەمجۆرەی لای خوارەوەیە:
- ئەگەر هاتوو بیدعەی حەرام و خورافات، یان شتانی حەرامكراو و هاوشێوەیان لە شتە حەرامەكانی تێكەڵ بوو، ئەوا ئەو چالاكییە دەبێتە حەرام چونكە حەرام دێنن، ئەگەریش شتانی ناپەسەندی (مكروە) تێكەڵ بوو ئەوا ناپەسەندە، بەم پێیەش هەر چالاكییەكی لەوجۆرە حەرامە یان ناپەسەندە، چونكە دەچێتە ئەو خانەیەوە كە عیبرەت بە هۆكار و بیانووەكان و بە سەرئەنجام و جێكەوتەكانیانە، زانایانیش كۆدەنگن كە هۆكارەكان شەرعیەتیان لە شەرعیەتی ئامانج و مەبەست و سەرئەنجامەكانەوە وەردەگرن.
- ئەگەریش شتانی حەرامی وەك بیدەعە حەرامەكان و هاوشێوەیانی تێكەڵ نەبوو، بەڵكو ئەنجامدەرانیان بۆ بانگەواز بۆلای خوای باڵادەست سود لە بۆنەكە وەردەگرن، هەروەها بۆ ناساندنی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەوا بەویستی خوای گەورە پاداشتی چاكەیان بۆ دەنوسرێ، چونكە: ((إنما الأعمال بالنيات وإنما لكل إمريء ما نوى)) بوخاری لە صەحیدا بە ژمارە (1)، هەروەها موسلیمیش بە ژمارە (1907) گێڕاویانەتەوە.
- بەڵام ئەگەر ئەنجامدەرانی ئاهەنگی یادی لەدایكبوون بیانەوێت بیكەنە جەژنێكی ئاینی و تایبەتی بكەن بە جۆرێك لە نوێژ و ڕێوڕەسمەوە و هاوشێوەیان (كە خەڵكی ناویان دەبات بە سروتی ئاینی) ئەوا هیچ گومانی تێدا نییە كە حەرامەو بیدعەیەكی داهێنراو و گومڕاییە.
ئێمەش لێرەدا قسەو فەتوامان تەنها لەسەر بڕگەی (2)وە كە لەپێشەوە هاتووە، بەو پێیە میزانی بانگەواز بۆلای خوای گەورە دەچەسپێت بەسەریدا كە پانتاییەكی گەورە لە هۆكارەكانی بانگەواز لەخۆ دەگرێ:
ئەوا زانایان هەر لە سەردەمی چوارەمی كۆچییەوە ڕاجیاوازن تیایدا، هەیانە ڕێگای پێداوە كە زۆرینەن، هەشیانە حەرامیان كردووە ئەوانەش كەمینەن، هەریەكە لەوانیش بەڵگەی خۆی هەیە ئەویش بەپێی ئەو نیەتەی كە هەیەتی.
جا بێئەوەی بچینەناو وردەكانی ئەم مەسەلەیەو بەڵگەی هەریەك لەو دوو گروپە بهێنین دەڵێم:
یەكەم: بەدڵنیایی فیقهی میزان ئەوەمان بەسەردا فەرز دەكات كە تەنهاو تەنها بەشی پەرستشەكان و ڕێوڕەسمە ئاینییەكان دەرگایەكی داخراوە، نە هیچی لێ زیاد ناكرێ و نە شێوەی دەگۆڕێ، ئەمە لەبارێكدا كە دەقێكی ڕوون لەسەری نەهاتبێ، بەڵام بەشی عادەت و داب و نەریت و مامەڵەكان ئەوا بەشێكی كراوەیە، چونكە ئەسڵ تیایاندا ڕێگاپێدانە مەگەر لەبارێكدا نەبێت كە بەڵگەیەكی ڕوون و ڕاشكاو لەسەر حەرامكردنی هاتبێت.
دووەم: زۆرینەی زانایان دانیان ناوە بە بەكارهێنانی پێوانەگیریی لە هەندێ لە جۆرەكانی پەرستشدا، كە بیدعەی چاك هەیە و تەبایە لەگەڵ بنەماكانی شەریعەتدا و دژ نییە پێی، بۆ نمونە: كاتێك خەڵكی كۆبوونەوە لەسەر ئەنجامدانی بیست ڕەكعات لە هەموو شەوەكانی ڕەمەزاندا، پاشانیش عومەر (خوا لێی ڕازی بێت) كە بینی بە ڕێكوپێكی لەدوای یەك ئیمامەوە وەستاون وتی: (ئەمە بیدعەیەكی باشە).
عوسمانیش (خوا لێی ڕازی بێت) بانگی دووەمی لە ڕۆژی هەینیدا داهێنا.
ئەبو شامە لە كتێبی (الباعث على إنكار البدع والحوادث) لاپەڕە (62) دەڵێ: (كۆدەنگی هەیە لەسەر ئەنجامدانی بیدعە چاكەكان و لەسەر هاندان بۆ ئەنجامدانیان)، پاشان هاتووە پێناسەی بیدعەی چاكی كردووە كە بریتییە لە: (هەر داهێنراوێك دەگرێتەوە كە تەبا بێت لەگەڵ ڕێساكانی شەریعەتدا و ئەنجامدانیشی ناشەرعی نەبێت، پێچەوانەی هیچ شتێكی شەرع نەبێت و ناشەرعی لێنەكەوێتەوە…).
سێیەم: لە ڕاستیدا جیاوازی هەیە لە نێوان هۆكار و مەبەستەكاندا، چونكە هۆكاری پەرستشەكان یەكجۆر نین، هۆكاری وا هەیە لەبارە ئیجتیهادی تێدا بكرێ وەك هۆكارەكانی تێكۆشان (الجهاد)، هەروەها بانگدان بە هۆكارە نوێیەكان.
چوارەم: مەعلومە كە چەمكی پەرستش چەمكێكی فراوانە، پەرستشە دیاریكراوەكان و ڕێوڕەسمە پەرستشیەكان دەگرێتەوە كە نابێت هیچ جۆرە زیادە یان گۆڕانكاری تێیاندا بكرێ، مەگەر لەبارێكدا نەبێت بەڵگەیەكی ڕاست بوونی هەبێت. هەروەها جۆرەكانی نزیكەوتنەوە لە خوای گەورە وەك تێكۆشان و بانگەواز بۆ لای خوای گەورە دەگرێتەوە، تەنانەت هەر كردەوەیەكی چاكیتریش دەگرێتەوە وەك كشتیاری و پیشەسازی و بازرگانی و هاوشێوەیان كە مەبەست پێیان بەدەستهێنانی ڕەزامەندی خوای گەورە بێت.
ڕای بەهێز:
لەدوای تێڕامان و سەرنجدانم لە مەسەلەی ئاهەنگێڕان بە یادی دایكبوونی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بەپێی فیقهی میزان، بەدیمكرد كە دەچێتەناو بانگەواز بۆ لای خوای گەورە، هەروەها دەچێتەناو هۆكارەكانی ناساندنی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) و ژیننامەو سیفەت و ڕەوشت و گوفتار و كردارەكانیەوە، مەعلومیشە كە ئەسڵ لە هۆكارەكانی بانگەوازدا ڕێگاپێدان و حەڵاڵییە مەگەر لەبارێكدا نەبێت كە ئەو هۆكارانە حەرام بن، یان كاری حەرام و قەدەغەكراو تیایاندا بكرێ، بەڵگەش لەسەر ئەم بنەمایە ئەمەیە كە خوای گەورە دەفەرموێ: (ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ) النحل:125.
چونكە حیكمەت هەموو هۆكارێكی سودمەند و كاریگەر دەگرێتەوە كە گونجاو بێت بە كەسەكان و كات و شوێنەكانەوە. ئامۆژگاری چاكیش چەندین شتی مژدەبەخش و ترسێنەری تێدایە، وەك گوتەی نەرمونیان و پەندو وانەی جوان و چیرۆكی ڕاستەقینە و هاوشێوەیانی تێدایە لەوانەی كاریگەریان لەسەر دڵ و دەروونەكان هەیە.
مشتومڕیش بریتییە لە دیالۆگ كە بەوە وەسفكراوە چاكترین گوفتارە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر واجبوون یان هاندان و هەوڵدانی بانگخواز بۆ گەیشتن بەو شتە كە باشترین لەفز و شێواز و ماناو ناوەڕۆكی تێدایە، ئەمەش نوێبوونەوە دەگەیەنێ، چونكە ئایەتەكە ئەوە دەخوازێ كە بەپێی كات و شوێن و كەسەكان و حاڵەتەكان باشترین گوفتار هەڵبژێرین، (لەوانەشە ئەوەی دوێنێ باش بووبێت لە ئەمڕۆدا باش نەبێت). ئیتر ئا بەمشێوەیە، ئیبن قەییم لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەڵێ: (خوای گەورە پلەكانی بانگەوازی بەپێی پلەی خەڵكی داناوە، ئەو كەسەی دێت بەدەم بانگەوازەوە ئەوە بە شێوازی حیكمەت و دانایی بانگدەكرێ، ئەو كەسەش كە بێئاگایەو دواكەوتووەو خاوخلیچكە بە ئامۆژگاری باش بانگدەكرێ، كەسی نكولیكار و قیرسیچمەش بە باشترین گوفتار مشتوموڕی لەگەڵدا دەكرێ).
بەهەمانشێوە هۆكارەكانی تێكۆشان (الجهاد) كۆت و بەند نەكراون بەو دەقەوە لەسەریان هاتووە، بەڵكو گشتگیرن و هەموو هۆكارێك دەگرێتەوە كە مەبەستی بە ئامانجگیراو دەستەبەر بكات، بەڵام مەرجدارن بەوەوە كە دژ و پێچەوانە نەبن لەگەڵ دەقی شەرعیدا، چونكە خوای گەورە هۆكارەكانی ئامادەكاری بە ئەسپ باسكردووە، لە ئەمڕۆشدا ئامادەكاری و هۆكاری بە دەبابەو فڕۆكەو هیتریش لە هۆكارەكان زیادكراوە بۆی، بۆ هۆكارەكانی بانگەوازیش، لە نێویشیاندا بانگەواز بۆ لای خوای گەورەو بۆ خۆشویستنی پێغەمبەرەكەی (صلی الله علیە وسلم) و پەیڕەوكردنی ڕێباز و بەرنامەكەی و ژیننامەو سوننەتەكەی هەروەهایە.
جا ئەگەر گەیشتینە ئەوە، ئەوا دەڵێین ئاهەنگێڕان بە یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) هۆكارێكە لە هۆكارەكانی بانگەواز بۆ لای خوای گەورە و بۆ ناساندنی پێغەمبەرەكەی (صلی الله علیە وسلم)، هەروەها بۆ شێوازی بانگەوازەكەی و سیفەتە بەرزەكانی، ئەوكات ئەوا ڕەوایەو بەڵكو مرۆڤ پاداشتی چاكە لەسەری وەردەگرێ، ئەوەش بەم مەرجانەی لای خوارەوە:
1- مەبەستی ئاهەنگێڕان بانگەواز بێت بۆ لای خوای گەورە و بۆ خۆشویستنی و خۆشویستنی پێغەمبەرەكەی (صلی الله علیە وسلم) بێت، هەروەها بۆ زیندووكردنەوەی سوننەتەكەی و شوێنكەوتنی شەرع و پابەندبوون بێت بە ڕێباز و بەرنامەكەی.
2- بە مەرجێ ئاهەنگەكە شتێكی تێنەكەوێ كە خوای گەورە حەرامیكردووە، وەك سەماكردن و تێكەڵاویی پیاوان و ئافرەتان و هیتریش لە گوفتار و كردارە حەرامكراوەكان.
3- هەروەها نابێت زیادەخەرج یان بەفیڕۆدانی ماڵ و سامان و بەخۆوە نازین و كەش و فشی تێبكەوێ.
پێنجەم: جا ئەگەر ئەمە سەلمێنرا، ئەوا ئیتر نكولی سەختی هەندێ لە بانگخوازان وەرناگیرێ كە نكولیكردنیان لێی لە نكولیكردن لە حەرامكراوە گومانبڕەكان زیاترە، تەنانەت یەكێكیان وتوویەتی: (هەر كەس ئاهەنگ بگێڕێ بە یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر ئەوا گوناهەكەی گەورەترە لە گوناهی ئارەقخۆر و كەسی زیناكار و بكوژ ، هەروەك نوسەری چەمكی بیدعە لە لاپەڕە 21-22 گواستویەتەوە.
بەڕاستی ئەمە زیادەڕۆییە لە ئایندا و دەبێتە هۆی تێكدانی پێوان (میزان)ەكان، سەردەكێشی بۆ دروستكردنی كافركردن یان تەقاندنەوەی بارودۆخەكە.
كەواتە كۆتا قسە ئەمەیە كە مەسەلەی ئاهەنگێڕان مەسەلەیەكە ڕاجیاوازی لەسەرە، هەر لایەنەو مافی هەیە ئەو بۆچوونەی بەهێزبكات كە قەناعەتی پێیەتی، ئەمە بێئەوەی ڕاو بۆچوونی ئەوانیتر بە سوك و كەم سەیر بكات، بێئەوەی ڕەئیەكەی خۆی پیرۆز بكات.
ئەمە بوو كە لە ڕێگای فیقهی میزانەوە پێیگەیشتین، لە خوای گەورە دەپاڕێمەوە بمپارێزێ لە هەر هەڵەو كەموكوڕی و هەڵخلیسكانێك لە باوەڕ و لە گوفتار و كرداردا، بمانكاتە دڵسۆزی ئاینەكەی، لە هەڵەو گوناهەكانمان خۆشبێت… (رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا) البقرة: 286
ئامين ياربّ العالمين
