پێشه کی
مێژوو پێمان دەڵێ دوای ئاوەدان کردنەوەی شار ی مه هاباد و دوای دابین کردنی کار و باری ئابووری و ڕامیاری و هێمنایەتی ئەو مەڵبەندە، ساڵی (۱۰۸۹ک) لە لایەن بداغ‌سوڵتان مزگەوتی سوور و مەدرەسەیەکی ئایینی لە تەنیشت ئەومزگەوتە ئاوەدان کراوەتەوە، لەو کاتەوە پتر له سێ سەدەونیو تێدەپەڕێ، شوێنی ئەو مزگەوتە و شوێنەواری ئەو مەدرەسە ئایینییە لەسەر فەرهەنگ و سەقافەی ناوچەی موکریان تا ئەوڕۆ بەرچاو و دیارە، جیا لەوە ئەو مزگەوتە جێی تاعەت و عیبادەت و پاڕانە و لاڵانەوەی گەرم و گوڕی خەڵکی سابڵاغ و پەسیوی لێقەوماو و هەژار و داماوان بووە، هەروا حوجرەکانی مەکۆی دەرس دادان و دەرس خوێندنی سەدان مەلای زانا و توانا و مەند و ماقووڵ و دەیان شاعیر و هەستیار و گەورە پیاوی رووناکبیری کورد بووە.
لەبەر ئەوە بداغ‌سوڵتان دامەزرێنەری یەکەم مزگەوت و یەکەم مەدرەسەی سابڵاغ بووە، پێویستە ئاوڕێک لە بداغ‌سوڵتان بدەینەوە و یادێک لەو مەدرەسە و لەو کەسایەتییانە بکەین که وا لەو ماوەدا تا ئەوڕۆ لەو حوجرانە تێکۆشان و چالاکییان نواندووە و مێژووی که‌لتوورو روشنبیری ئەو شارەیان نەخشاندووە و کەش و هەوایەکی زانستیان لە مەڵبەندی موکریان زاڵ کردووە.
***
دوای ئەوە لە سەردەمی شاعەبباسی سەفەوی هێرش کرا سەر موکریان، ساڵی (۱۰۱۷) بە ساڵی قڕان و قڕکردن لە مێژووی موکریان تۆمار کرا،شاره –گوندی ( دریاس )و ئەو ناوچە بوو بە شارێکی وێران و مەڵبەندێکی تێکدراو و قڕکراو، ئاداری لەسەر پاداری نەما، دوای ئەو کارەساتە بداغ‌سوڵتان کوڕی شێرخان (۱۰۱۷-۱۱۰۱) بوو بە یەکەمین میری موکریان، سابڵاغی ئاوەدان کردەوە (۱۰۳۸) (مهاباد، دیروز و امروز، ۷ / ڕۆژبه‌یانی، فه‌رمانڕه‌وایی موکریان، ۹۸) دوای دابین‌کردنی ئەرکی ئابووری و ڕامیاری و هێمنایەتی موکریان، ئاوڕی داوە سەر کاروباری ئایینی و دینداری، لەو بەرزاییەی کە دەیڕوانییە چۆمی گەورە مزگەوتێکی بەنێوی مزگەوتی سوور و چەند حوجرەی ساز کرد (۱۰۸۹ک) (ئەحمەدیان، عەبدوڵڵا،خەزێنە،٨)
مامۆستا مەسعوود محەممەد تێبینێکی بایەخداری مامۆستا هێمن سەبارەت بە دامەزراندنی مزگەوتی سوور دەخاتە بەرچاو بەو شێوە: “بە لای مامۆستا هێمنەوە ئەو قەتڵ‌وعامەی شاعەبباسی سەفەوی بەسەر ناوچەی موکریانیدا هێنا، تا ئەو ڕادە ناوچەکەی چۆڵ و هۆڵ کرد و کەسی تێدا نەهێشت، بوو بە هۆی ئەوە دانیشتووانی موکریان ئەوەی رزگاری بوو لە کوشتن، بڵاوبوونەوە بە ناوچەکانی تری کوردستانی دەرەوەی ئێران و ژمارەییکی زۆریان لە باڵەکایەتی دانیشتەجێ بوون.”
موکریان کە وڵاتێکی پڕ مەلا و مەدرەسە بوو، تاقە مزگەوتێکی تێدا نەمایەوە، تەنانەت یەکەم مزگەوتێکی دوای ئەو کارەساتە لە موکریان دروست کرابێتەوە “مزگەوتی سوور” بووە لە سابڵاغ، ئەویش لە ساڵی (۱۰۸۹)ی کۆچیدا، وا پێ دەچێ زۆربەی مەلا و مودەرریسەکانی ئەوسای موکریان روویان کردبێتە باڵەکایەتی و بەناچاری لەوێ مابنەوە، لە موقاڕەنەی ساڵی قڕان (۱۰۱۷) لەگەڵ ساڵی دروستکردنەوەی یەکەم مزگەوت کە(۱۰۸۹)یە دەردەکەوێ بۆ ماوەی (۶٠) ساڵ موکریان بێ مزگەوت بووە و بێ مەلا ماوەتەوە، ئەو مەلایانەی چوونە باڵەکایەتی لە هەموو عومری دوای ئاوارەبوونیان ڕێیان نەبووە بێنەوە موکریان و هەر لە باڵەکایەتی ماونەوە و مردوون.” (مەسعوود محەممەد، حاجی قادری کۆیی، ج٢، ٢٠٨)
بەپێی ئەو ڕوونکردنەوە زۆربەی مەلاکانی سابڵاغ لە ئاکامی هێرشی شاعەبباس روویان کردۆتە باڵەکایەتی و نەگەڕاونەتەوە و دوابڕاو بوون، واتە ئەو کاتەی بداغ سوڵتان مزگەوتی سووری ساز کردووە لە سابڵاغ مەلایەکی گەورە و ئایین‌زان و خۆ پارێزی تێدا نەبووە ببێتە دەرس وێژی ئەو مزگەوتە، هەرلەبەر ئەوە ساڵی (۱۰۸۹ک) بداغ‌سوڵتان بیری لەوە کردۆتەوە و لە حەولی ئەوە دابووە لەناوچەکانی تری کوردستان مەلایەکی مەند و ماقووڵ و شەرع‌زان پەیدا بکا بۆ ئەرکی دەرس دادان و مەلایەتی ئەو مزگەوتە. ئەوە بوو زانای هەڵکەوتە “مەلا جامی چۆڕی” لە مەریوان ڕا بۆ سابڵاغ بانگهێشت کرد، ئەو ساڵە واتە ساڵی هاتنی مەلا جامی بۆ سابڵاغ (۱۰۸۹ک) بە هەوەڵین ساڵ و سەرەتا و دەستپێکی خوێندن لە شاری سابڵاغ دەژمێردرێ، هەر لەو کاتەوە تا ماوه‌یه‌ک له‌مه‌وبه‌ر مزگەوتی سوور و حوجرەکانی بنکەی سەرەکی خوێندن و خوێندەواری بووە، هەوڵین مامۆستا و مەلای دەرس‌وێژی مزگەوتی سوور “مەلاجامی چۆڕی” بووە. (صمدی، تاریخ مهاباد، ۱۳۷)
بەڵگەیەکی مێژوویی سەبارەت بە بداغ‌سوڵتان و مەلاجامی و مزگەوتی سوور ئەو وەسیەتنامەیە کە پێوەندی بە بنەماڵەی مەلا جامی هەیە، لە لاپەڕەی ۵ و۶ی نامیلکەی “گۆڕستانی مەلاجامی” بڵاو کراوەتەوە، ئەو بەڵگەیە رادەی عیلم دۆستی بداغ‌سوڵتان و ماندوو بوون و شەکەتی مەلاجامی بۆ تێگەیاندنی فەقێکان و پەرەپێدانی زانست لە موکریان دەست‌نیشان دەکا، ئەوە دەقی بەشێک لەو وەسیەتنامە: “جناب مستطاب مغفور، فردوس مکان خلد آشتیان، بوداق سلطان، نظر بە استیلای محبت باطنی و غلو میل قلبی و مودت ظاهری کە فی‌نفس الامر نسبت بە عموم ارباب علم و کمال و اصحاب فهم و افضال داشت”مدرسەی مقدسەی جامعە” را محض نشر علوم جهت قطب الاقطاب زبدە‌العلماء “مولانا سیدجامی” المشهور بە چوری رحمەاللە بنا گذاشت، کە اوقات شبانروزی خود را صرف انتشار علوم و بذل تعلیم طلاب و مستفیدین نماید، الحق اگرچە بانی در بنای مدرسەی مبارکە‌ی مزبور زحمتها کشید و مبالغها بە مصرف رسانید، حضرت معزی‌الیە نیز در انتشار علم و ترویج دین مبین، صرف همت و بذل مقدرت مادام الحیاە بە عمل آورد و هنوز علمای دریادل و فضلای کامل از اطراف و اقطار و اقطاع و امصار از تالیفات و تصنیفات آن مرحوم مستفید و مستنفعند.” (فتاح قاضی، گورستان ملاجامی، ۵و۶)
سەبارەت بە شوێندانانی مزگەوتی سووری بداغ سوڵتان و بەربڵاوی تێکۆشانی حوجرەکانی، مامۆستا ئەحمەدیان لە بابەتێکی فارسی‌دا نووسیویە: ” آن مسجد و مدرسە بە صورت دانشگاهی سترگ، باشکوە و اعتبار جهانی فعالیت را ادامە داد، نە تنها از شهرها و روستاهای ایران، بلکە از شهرها و روستاهای عراق و ترکیە و قفقاز تحصیلکردگان علوم و معارف اسلامی بە سوی آن سرازیر شدند دیری نپایید کە علما و دانشمندان ناموری همچون “ملای زکی”، “علامە ابن‌آدم”، “ملای یایی”، “علامە ملا علی قزلجی” و “ملای پیرەباب” و بە واسطە آنها نیز دانشمندانی همچون “مفتی زهاوی، “مولانا خالد”، “سیدچوری” و “علامە ملامحمد قزلجی” و فرزانگانی همچون “استاد ملاحسین مجدی” و “استاد ملا عبدالکریم شهریکندی” از حوزە‌ی علمیە‌ی مهاباد “مسجد سرخ” بە پایەهای رفیعی از علوم و معارف اسلامی نایل آمدند.” (احمدیان ، عبداللە، نگاهی بە سرزمین مهاباد، سیروان، شمارە ٢۴٧، ١٣٨٢)
مەلای زانا و مودەرریسی توانا و مزگەوتی ئاوەدان بوو بە هۆی جمینی فەقێکانی گەرمێن و کوێستان بەرەو حوجرەکانی سابڵاغ بۆ خوێندنی ئەو دوازدە عیلمەی کەسێکی پێ دەبوو بە مەلا، واته: “نەحو، سەرف، بەلاغە، فیقە، ئوسوڵی فیقە، مەنتیق، ئاداب، کەلام، فەلسەفە، هەیئەت و فەلەک، ریازیات و هەندەسە، فیقهوللوغە” (قەرەداغی،مێژووی زانایانی کورد، ۶٧) ئەوە ڕەوتی ئاسایی خوێندن بوو تا نیو سەدە پێش ئێستا لە موکریان، واتە لە مزگەوتی سووری سابڵاغ هەر ئەو دەرسانە دەخوێندران کە فەقێکانی ئەستەمبووڵ و قاهیرە و بەغدا دەیان خوێندن، جیا لە زانستە ئیسلامییەکان زۆربەیان زانستی عەقڵی بوون وەک فەلسەفەی ئەفلاتوون و مەنتیقی ئەرەستو و هەندەسەی ئیقلیدۆس و فەلەکی بەتلەمیووس.
مێژووی سابڵاغ نووسیویە: “پێش شەڕی هەوەڵی دنیا لە شاری سابڵاغ حەوسەت فەقێ لە حوجرەکان دەرسیان دەخوێند، حەوانەوە و بەڕێچوونیان لە داهاتی مەوقووفاتی سابڵاغ دابین دەبوو”(صمدی، تاریخ مهاباد،١٣٧) حوسێن حوزنی موکریانی نووسیویە: “شاری سابڵاغ سەبارەت بە خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان لەسەردەمی پێشوو بە یەکێک لە مەڵبەندە ناودارەکانی عیلم و زانست لە کوردستان ناسراوە” (حوزنی موکریانی، کوردستانی موکریان، ٢٩) “واسیلی نیکیتین” لە کتێبی “کورد و کوردستان” ئاماژە بە حوجرەکانی کوردستان دەکا، ناوی (۴٩) بنکەی ئایینی دێنێ کە لە شار و دێیەکانی کوردستان تێکۆشانیان هەبووە لەو بنکە ئایینییانە پێنج ناوەندی بەهێزی ئایینی سابڵاغ نێو دەبا وه‌ک: “مەدرەسەی مزگەوتی سوور، مەدرەسەی قازییەکان، مەدرەسەی رۆستەم بەگ، مەدرەسەی هه‌باساغا، مەدرەسەی مزگەوتی بازار، ئەوانە هەموو لقی مەدرەسەی مزگەوتی سوور بوون (نیکیتین،کرد و کردستان، ۵٨٨)
ئەگەر کەسێک پرسیار بکا و بپرسێ بەرهەمی ئەو حوجرانەی بداغ‌سوڵتان له پترلەو سێ‌سەده‌ونیوە دا چ بووە و چ ئەرکێکیان ئەنجام داوە و چ خزمەتێکیان کردووە و چ کەسانێکیان پەروەردە کردووە؟ دەڵێین لە سێ بواردا تێکۆشان و چالاکیان بووە:
١– پەروەردە کردن و ڕاهێنانی فەقێ بۆ ئەوە ببنە مەلای مودەرریس.
٢– پەروەردە کردن و بارهێنانی چەند کەسایەتی گەورەی بواری ئەدەب و شێعر.
٣– تێکۆشان و چالاکی کۆمەڵایەتی ورامیاری بۆ مه‌به‌ستی بووژاندنەوەی بیری نەتەوایەتی وشوناسی نه ته وه یی.
۱: پەروەردەکردن و بارهێنانی فەقێ:
ئاوڕدانەوە لە ئایین جیا لەوە پێویستێکی فیکری و روحی و مێتۆلۆژییە، رەگەزێکی که لتوور و ناسنامەی نەتەوەییە، که لتووری کورد زۆر لەمێژە رەنگی ئایینی ئیسلامی گرتووە، هەر لەبەر ئەوە پەروەردە کردنی پیاوی ئایینی واته مه‌لا و فه‌قێ لە کۆمەڵگای کوردەواری بەگشتی وەک پێویستێک هاتۆتە بەرچاو لەبەر ئەو پێویستییە حاکمانی موکری بەتایبەت بداغ‌سوڵتان و بداغ خان و عەبدوڵلاخان یەک لە دوای یەک بواریان خۆش کردووە و بنکەی ئایینییان پەرەپێداوە، بداغ‌سوڵتان هه‌ر بۆ ئەو مەبەستە گرینگە مەدرەسەی سابڵاغی ئاوەدان کردەوە.
ساڵی (۱۰۸۹ک) وەک سەرەتا و دەستپێک بداغ‌سوڵتان مزگەوتی سوور و حوجرەکانی دادەمەزرێنێ، بۆ ئەرکی دەرس دادان لەو حوجرانە و مەلایەتی ئەو مزگەوتە، زانای هەڵکەوتە “عەللامە مەلا جامی چۆڕی” لە مەریوان ڕا بۆ سابڵاغ بانگهێست دەکا، مەلا محەممەدی قزڵجی لە کتێبی “التعریف” بەو چەشنە باسی مەلا جامی دەکا: ” العلامە جامی الچوری ذوالتعلیقات الشهیرە، بنی لە بوداق سلطان حاکم ولایت المکری مدرسە الجامع الاحمر بساوجبلاغ فی سنە الف و تسع و ثمانین و کانت مدرسە عامرە و توفی رحمەاللە فی اوایل القرن الثانی عشرالهجری” (قزلجی، التعریف، ۲۵)
مەلا جامی ئەو کاتەی هاتۆتە سابڵاغ تەمەنی نزیک سی ساڵ بووه، چل ساڵ لە مزگەوتی سوور و حوجرەکانی خەریکی دەرس دادان و پەڕاوێز نووسین و رێنوێنی خەڵک بووە، سەرئەنجام ساڵی (۱۱۳۰ک) واتە (۳۰۸) ساڵ بەر لە ئێستا ژیانی بەبای مەرگ لەو دنیایە کوژاوەتەوە، بەڵام نێوونێوبانگی لەنێو دڵی خەڵکی ئەو شارەدا هەرماوە و گڵکۆی لەو مەیدانە گه وره وبه شکویه ی واله نیوه راست وناوه ندی شاری مه هاباد بەنێوی کراوە نەزەرگەی خەڵکی هه‌ناسە سارد و داماوە.
ساڵنامەی فەرهەنگی مەهاباد نووسیویە: “دوای مەلا جامی چەند کەس لە وەچەی بنەماڵەی “مەلای زەکی” ئەرکی دەرس وێژی مزگەوتی سووریان لە ئەستۆ بووە. (ساڵنامە فرهنگ مهاباد، ج ١، ١٩) یەکێک لەو هەڵکەوتانەی ڕۆژگار مەلا محەممەد ناسراو بە “ئیبنوررەسوول” سەر بە بنەماڵەی زانا په روه ر و ناسراوی (زەکی )دوای مه‌لا جامی لە مزگەوتی سوور مودەرریس بووە، یەکێک لەو فەقێیانەی لە مزگەوتی سوور لە لای “مەلا محەممەدی ئیبنوررەسوول” ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتووە “مفتی زەهاوی” بووە. (مودەرریس، علماوئا، ۵١٨) ئەوە شانازێکی گەورەیە بۆ “ئیبنوررەسوول” شاگردی لەو چەشنەی پەروەردە کردووە، هەروا شانازێکی گەورەیە بۆ شاری سابڵاغ هەڵکەوتەی وەک “مفتی زەهاوی” له داوێنی خۆیدا په‌روه‌رده کردووه و لەو شارە خوێندویە و ئیجازەی وەرگرتووە، ئەوانەی مفتی زەهاوی دەناسن دەزانن کە ئەو مەلا کوردە ماوەی پەنجا ساڵ مفتی بەغدا و سەرۆکی زانایانی عێراق بووە، گەورە مەلای وەک عەللامە مەلا عەلی قزڵجی و مەلا عەبدوڵلای پیرەباب فەقێی بوون. “شێخ‌رەزا” لە رادەی زانایی مفتی زەهاوی سەری سوڕماوە و دەڵێ:
“ئیمکانی نییە دەرکی حەقایق بە تەواوی – ئیمکانی نییە دەرکی نەکازینهی زەهاوی”
سەرئەنجام مەلا محەممەدی ئیبنوررەسوول ساڵی (۱۲۴۶ک) لە سابڵاغ بە نەخۆشی تاعوون واتە چاو قووڵکە به‌داخه‌وه ماڵاوایی لەو دنیایە کردووە و لە سابڵاغ نێژراوە. (قزڵجی، التعریف، ٢٧).
دوای کۆچی مەلا محەممەدی ئیبنوررەسوول واتە ساڵی (۱۲۴۶ک) مەلا محەممەدی بانی (بانەیی) دێتە سابڵاغ، لە جێی ئەو زانایە دەبێتە مەلا و مودەرریسی مزگەوتی سوور و جێی ئەو پڕ دەکاتەوە، لەو سەردەمەدا ئاژاوە و شەڕ و کێشەی حاکمی سابڵاغ “عەبدوڵلاخانی موکری” لەگەڵ عێل و عەشایەری دێبوکری و مەنگور و مامەش پەرە دەستێنێ، لە ئاکامدا هەباساغا سەرۆکی عێلی دێبوکری ساڵی (۱۲۵۶ک) لە لایەن عەبدوڵلاخان دەکوژرێ، له‌و که‌ش‌وهه‌وایه‌دا مه‌لا محه‌ممه‌د ی بانی مه‌لا و موده‌رریسی مزگه‌وتری سوور بووه، ئه‌و زانایه تا کاتی لە دنیا دەرچوونی واتە ساڵی (۱۲۶۰ک) لە سابڵاغ سەرقاڵی تەدریس بووە، مەلا محەممەدی بانی یەکێک لە مامۆستاکانی عەللامە مەلا عەلی قزڵجی بووە. (توکلی، جغرافیا و تاریخ بانە، ١٧٩/ ساڵنامە فرهنگ مهاباد، ج٢،٣٧-٣٨ / روحانی، مشاهیر، ج ١، ٣٧٠)
محه‌ممه‌د ئه‌حمه‌دیان
دریژه ی هه یه
