دیدگاه اسلام در مورد سرعت پیشرفت علم و تکنولوژی چیست؟
نویسندە: محمد حامدی
جهان آفرینش، آیه و کتابی شگفت انگیز از خداوند علیم است. که در دسترس همگان قرار گرفته تا از طریق شناخت و تدبر در آن دو رکن اساسی از زندگی انسان تأمین شود:
۱. کشف جهان‌بینی حق.
الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۹۱]
آنها که در هر حالت، ایستاده و نشسته و خفته خدا را یاد کنند و دائم در خلقت آسمان و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا، تو این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای، پاک و منزهی، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار.
۲. نشان دادن بهترین روش برای درست استفاده کردن از نعمات.
إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا [سوره الأنسان: آیه ۳]
ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به او نمودیم حال خواهد (هدایت پذیرد و) شکر (این نعمت) گوید و خواهد (آن نعمت را) کفران کند.
به عبارتی دیگر خداوند، برای رشد حکیمانه‌ی انسان با علم بی‌نهایت خویش دو کتاب را برای بشر تألیف و در اختیارش قرار داد:
۱. کتاب جهان آفرینش: که شناخت و معرفی آن را بر عهده‌ی دانشمندان علوم تجربی و انسانی نهاد.
۲. کتاب وحی: که شناخت و معرفی آن را بر عهده‌ی دانشمندان علوم وحیانی نهاد.
بر این اساس، دین علیمانه‌ی خداوند نیز در دو حوزه خلاصه می‌شود:
۱. قضایای قطعی حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی.
۞ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا [سوره النساء: آیه ۵۸]
همانا خدا به شما امر می‌کند که امانتها را به صاحبانش باز دهید و چون حاکم بین مردم شوید به عدالت داوری کنید. همانا خدا شما را پند نیکو می‌دهد، که خدا شنوا و بیناست.
۲. قضایای قطعی حوزه‌ی وحی و متعلقات.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا [سوره النساء: آیه ۵۹]
ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید، پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد آن را به حکم خدا و رسول بازگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود.
بنابراین دینداری بر اساس قرآن مشمول این دو حوزه می‌شود. و تنها در زمانی می‌توان مدعی دینداری شد، که لوازم هر دو حوزه را کاملاً اجرا نمود.
إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ [سوره الأعراف: آیه ۵۴]
پروردگار شما آن خدایی است که آسمانها و زمین را در شش روز خلق کرد، آن گاه بر عرش (فرمانروایی) قرار گرفت، روز را به پرده شب (و به عکس) در پوشاند که با شتاب در پی آن پوید، و نیز خورشید و ماه و ستارگان را مسخّر فرمان خود آفرید. آگاه باشید که ملک آفرینش خاص خداست و حکم نافذ فرمان اوست، بس منزه و بلند مرتبه است خدای یکتا که پروردگار عالمیان است.
پس آنچه که در جهان آفرینش بیشتر از همه‌ی جلوه‌های دیگر نمود پیدا کرده، علم و دانش خداوند و تعلیم آن به انسان است. البته تنها دانشمندان علوم تجربی و انسانی به صورت شایسته و عمیق بر این امر واقف هستند. در قرآن نیز واژه‌ی علم و کلمات مترادف آن با مشتقات‌شان در حد فراوانی بکار رفته و اولین آیه‌ای که بر پیامبر نازل شد، فرمان به خواندن و علم آموزی بود.
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ⭐️ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ⭐️ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ⭐️ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ⭐️ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ [سوره العلق: آیات ۱ تا ۵]
(ای رسول گرامی برخیز و قرآن را) به نام پروردرگارت که خدای آفریننده عالم است (بر خلق) قرائت کن. ⭐️ آن خدایی که آدمی را از خون بسته (که تحول نطفه است) بیافرید. ⭐️ بخوان و (بدان که) پروردگار تو کریم‌ترین کریمان عالم است. ⭐️ آن خدایی که بشر را علم نوشتن به قلم آموخت. ⭐️ به آدمی آنچه را که نمی‌دانست تعلیم داد.
آمار استعمال کلمات مذکور در قرآن به قرار زیر است:
علم: ۷۶۶ بار
تفکر: ۱۸ بار
تدبر: ۴۴ بار
نظر: ۱۲۸ بار
برهان: ۸ بار
عقل: ۴۹ بار
درک: ۱۲ بار
قلب: ۱۶۷ بار
بصر: ۱۴۲ بار
با این وصف بدخواهان دین خدا، قرآن را به خرافات و اسطوره متهم می‌کنند.
وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ۖ وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا ۚ وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا ۚ حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَٰذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ [سوره الأنعام: آیه ۲۵]
و بعضی از آنان به سخن تو گوش فرا دارند، ولی ما پرده بر دلهاشان نهاده‌ایم که فهم آن نتوانند کرد و در گوشهای آنها سنگینی نهاده‌ایم، و اگر همه آیات الهی را مشاهده کنند باز بدان ایمان نمی‌آورند تا آنجا که چون نزد تو آیند در مقام مجادله بر آمده، آن کافران گویند: این آیات چیزی جز افسانه‌های پیشینیان نیست.
علم خداوند، برای انسان در دو زمینه کاربرد دارد:
۱. رشد مادی انسان: که از طریق مراجعه به دانشمندان حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی حاصل می‌شود. البته در این راستا باید این نکته‌ی مهم را گوشزد نمود که نباید در این زمینه زیاده روی نمود. زیرا غالباً در میان افراد بشر به صورت افراطی با این پدیده تعامل شده است. تاکنون افراد بشر از سه طریق نحوه‌ی تعامل‌شان را با کسب مادیات نشان داده‌اند:
الف) افراط و زیاده ردی.
۞ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ [سوره الأعراف: آیه ۳۱]
ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد.
ب) تفریط و محرومیت.
وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ ۖ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا ۖ وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ [سوره القصص: آیه ۷۷]
و به هر چیزی که خدا به تو عطا کرده بکوش تا (ثواب و سعادت) دار آخرت تحصیل کنی و لیکن بهره‌ات را هم از (لذّات و نعم حلال) دنیا فراموش مکن و (تا توانی به خلق) نیکی کن چنانکه خدا به تو نیکویی و احسان کرده و هرگز در روی زمین فتنه و فساد برمینگیز، که خدا مفسدان را ابدا دوست نمی‌دارد.
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ [سوره الأعراف: آیه ۳۲]
بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ بگو: این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از اینها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش چنین مفصل و روشن بیان می‌کنیم.
ج) اعتدال و میانه روی.
وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا [سوره الأسراء: آیه ۲۹]
و نه هرگز دست خود (در احسان به خلق) محکم به گردنت بسته‌دار، و نه بسیار باز و گشاده‌دار، که (هر کدام کنی) به نکوهش و درماندگی خواهی نشست.
الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ [سوره الأنفطار: آیه ۷]
آن خدایی که تو را به وجود آورد و به صورتی تمام و کامل بیاراست و به اعتدال (اندام و تناسب قوا) برگزید.
۲. رشد معنوی انسان: در این زمینه می‌توان بر طبق توان خویش در حد بی نهایت، نسبت به کسب آن اقدام نمود. زیرا روح انسان دارای گنجایش نامحدود است.
بنابراین علم و تکنولوژی خادم انسان است. و بدون آن نمی‌توان نسبت به عمران و آبادانی زمین و رشد استعدادات انسان‌ها اقدام نمود. در حالی که تحقق وظیفه‌ی خلافت خداوند در زمین، در قالب دو امر انجام می‌شود:
۱. عمران و آبادانی زمین: که از طریق تبدیل مواد خام منابع و معادن زمین به کالاهای صنعتی بر طبق فرمان علمای حوزه‌ی علوم تجربی حاصل می‌شود.
۞ وَإِلَىٰ ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ۚ قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَٰهٍ غَيْرُهُ ۖ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ ۚ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ [سوره هود: آیه ۶۱]
و باز ما به سوی قوم ثمود برادرشان صالح را به رسالت فرستادیم، صالح به قوم خود گفت: ای قوم، خدای یگانه را که شما را جز او خدایی نیست پرستش کنید، او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و برای عمارت و آباد ساختن آن برگماشت، پس شما از خدای خود آمرزش طلبید و به درگاه او توبه کنید که البته خدای من (به همه) نزدیک است و شنونده و اجابت کننده است.
۲. رشد استعدادات معنوی انسان‌ها: که از طریق تربیت و تزکیه‌ی انسان‌ها بر طبق فرامین علمای حوزه‌ی وحی تأمین می‌شود.
ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ [سوره النحل: آیه: ۱۲۵]
(ای رسول ما خلق را) به حکمت (و برهان) و موعظه نیکو به راه خدایت دعوت کن و با بهترین طریق با اهل جدل مناظره کن (وظیفه تو بیش از این نیست) که البته خدای تو (عاقبت حال) کسانی را که از راه او گمراه شده و آنان را که هدایت یافته‌اند بهتر می‌داند.
بر اساس مطالب فوق مشخص گردید که خداوند، خواهان رشد انسان در هر دو زمینه‌ی مادی و معنوی انسان می‌باشد. با این تفاوت که در زمینه‌ی کسب امور معنوی هیچ گونه محدودیتی را مقرر ننموده است. اما در مورد رشد مادی انسان، محدودیت قائل شده و بنای کار را بر میزان نیاز انسان‌ها (بدون افراط و تفریط) گذاشته و خواهان اعتدال در این زمینه است. زیرا منابع و معادن زمین، تنها متعلق به نسل حاضر نبوده و آیندگان نیز در آن سهیم هستند. لذا بایستی سرعت رشد مادی را کنترل نمود و نباید بیش از حد بدان پرداخت. البته ما در هیچ گونه حالتی، مجاز به توقف در رشد علم و تکنولوژی نیستیم. زیرا در این صورت خدای سبحان را تسبیح ننموده‌ایم. از جهتی دیگر دچار زندگی ذلت بار خواهیم شد. پس دین ما برای رشد مادی و معنوی انسان‌ها از پتانسیل کافی برخوردار است. اما با کمال تأسف؛ امت اسلامی، دوران شکوفایی تمدن اسلامی را تداوم نبخشید و با سستی و کسالت، میدان جهاد علمی را ترک و آن را به دیگران سپرد. که محصول آن جز ذلت و شکست روحی در مقابل صاحبان علم و تکنولوژی نبود.
وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۳۹]
شما هرگز سستی نکنید و (از فوت متاع دنیا) اندوهناک نشوید، زیرا شما فیروزمندترین و بلندترین ملل دنیایید اگر در ایمان ثابت قدم باشید.
بنابراین بر امت اسلامی واجب است که برای کسب مجدد عزت و عظمت تمدن اسلامی به مجاهدت خستگی ناپذیر بپردازد. تا از این طریق مجد و عظمت تمدن اسلامی اعاده گردد.
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ [سوره العنکبوت: آیه ۶۹]
و آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند محققا آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم، و همیشه خدا یار نکوکاران است.
