گفتگو

اندیشه ی اعتزالی معاصر و نوین!

تاریخ و عقاید مذهب معتزله(۲-۲)

تهیه و تدوین: همایش جهانی جوانان مسلمان

ترجمه: حمید محمودپور – مهاباد

اندیشه ی اعتزالی نو

-برخی از نویسندگان و اندیشمندان در عصر حاضر سعی می کنند که تفکر معتزله را دوباره زنده نمایند، پس از این که با گذشت زمان محو شده یا نزدیک بود از بین رود.. این فکر را در قالبی جدید پایه ریزی کردند و نام های جدیدی بر آن گذاشتند، مانند عقلانیت یا روشنفکری یا نوگرایی و احیا یا آزاد اندیشی یا تحول یا افکار معاصر یا جریان روشنفکری دینی یا چپ اسلامی ..

–  این حرکت یا جنبش فکری تاثیرپذیری از فکر عقلانی مادی غربی را تقویت کردند و کوشیدند که نصوص شرعی را متناسب با عقل انسانی تفسیرنمایند؛ از این رو به تاویل پناه بردند، هم چنان که پیش از آنان معتزله چنین کردند. سپس حرکت فکری معاصر در مراجع و منابع فکری شروع به اقتباس مطالبی نمودند که ازنظرات آنها حمایت و پشتیبانی کند، پس خواسته و آرزوی خود را در افکار معتزله یافتند و در نتیجه معجزات مادی را انکار کردند. برای نمونه در تفسیر شیخ محمد عبده می بینیم که هلاکت اصحاب فیل را در اثر بیماری مسری سرخک یا آبله که پرندگان ابابیل آن را باخود حمل کردند، تفسیر می کند.

-مهمترین اصل معتزلیان که پیروان جدید و معاصر آنها بر اساس آن حرکت می کنند این است که می پندارند که عقل تنها راه رسیدن به حقیقت است و هرچند که آن یک حقیقت غیبی و شرعی باشد. به عبارت دیگر آنان هر عقیده و هر فکری را تحت فرمان عقل ناتوان بشری در می آورند.

-تلاش برای تغییر احکام شرعی که دارای نص یقینی از کتاب و سنت است، خطرناک ترین چیزی است که در دیدگاه اعتزالی وجود دارد. صاحبان این اندیشه می خواهند در مجازات مرتد و فریضه ی جهاد و حدود و موضوع حجاب و تعدد زوجات و طلاق و ارث و مواردی دیگر تجدید نظر کنند و عقل را در همه ی این امور حکمفرما نمایند. روشن است که عقلی که می خواهند آن را حاکمیت بخشند همان عقلی است که جهان بینی غربی در باره ی این مسایل در عصر حاضر می گوید.

الف- در کشورهای عربی:

-از جمله ی دعوت گران فکر اعتزالی جدید عبارتند از:

  سعد زعلول که زنان مصر را به کشف حجاب فراخواند.

  قاسم امین مؤلف کتاب « آزادی زن و زن روز ».

  لطفی السید؛ استاد نسل جدید.

  طه حسین؛ پیشوای ادبیات عرب.

ب- در شبه قاره ی هند:

  سر احمد خان که لقب سر را از سوی استعمار بریتانیا دریافت نمود. وی معتقد است که قرآن کریم اساس قانونگذاری است نه سنت نبوی. او ربای کم را در معاملات بازرگانی حلال اعلام کرد و کیفر سنگسارشدن و دشمنی را رد نمود و مشروع بودن جهاد برای نشر دین را برای خشنود ساختن انگلیس نفی کرد؛ زیرا انگلیسی ها به خاطر جهاد مسلمانان هندی در برابر آنان، بسیار رنج بردند.

  سید امیر علی شاگرد سر احمد خان : وی ازدواج زن مسلمان با اهل کتاب و اختلاط بین زن و مرد را حلال اعلام کرد.

–  از جمله ی اندیشمندان لائیک که اصلاً به اسلام پای بند نیستند « زکی نجیب محمود » صاحب کتاب ( الوضعیه المنطقیه ) پیرامون فلسفه ی اثبات گرایی جدید( = عقیده ی آگوست کنت ) است که هر امر غیبی را انکار می کند. وی گمان می کند که اعتزال بخشی از میراث ما است و باید آن را احیا کنیم و بر نسل جدید واجب است که به دیدگاه معتزله برای حل مشکلات کنونی پای بند باشند. (« تجدید الفکر العربی » ص ۱۲۳)

–  از جمله پیروان اعتزال جدید،احمد امین صاحب تالیفات تاریخی وادبی مانند « فجرالإسلام » ، « ضحی الإسلام‌» و « ظهر الإسلام » است. وی به خاطر مرگ معتزله در تاریخ قدیم اظهار اندوه می کند، گویی که ماندگاری آنان به نفع اسلام بود.او درکتاب « ضحی الإسلام » می گوید:« به نظر من مرگ معتزله، از بزرگترین مصیبت های مسلمانان به شمار می آید.» (ج۳ ص۲۰۷). 

ج- اندیشمندان معاصر در کاروان دعوت اسلامی:

  دکتر محمد فتحی عثمان : در کتاب « الفکر الإسلامی و التطور » به سبک عقلی اعتزالی برای گسترش عقیده و شریعت اسلامی فرامی خواند.

  دکتر حسن ترابی :  در دعوت خود به احیای اصول فقه می گوید: اجرای احکام اسلامی در عصر ما به اجتهاد زیاد عقلی نیاز دارد و عقل می تواند روش مناسب را برای اجرای احکام بیابد و هیچ عاقلی نمی تواند آن را انکار نماید. اجتهادی که ما به آن نیازمندیم تنها در فروع نیست، بلکه شامل اجتهاد در اصول نیز می شود. (المعتزله بین القدیم والحدیث ص ۱۳۸) .

  فهمی هویدی

  محمد عماره: دارای بزرگترین سهم در احیای میراث معتزله و دفاع از آن.

  خالد محمد خالد

  محمد سلیم العوا و …

شکی نیست که اجتهاد و حکمروایی عقل در تعامل با شریعت اسلامی اهمیت دارد؛ اما شایسته است که این اجتهاد در چارچوب نصوص ثابت و با انگیزه های خودی باشد، نه در نتیجه ی فشار بیگانگان و تاثیرات خارجی و بی حد و مرز.

هرگاه مسلمانان به این سمت و سو – گرایش به تبعیت اسلام از شرایط جدید زندگی و تاثیر پذیری خارجی به جای پیروی و فرمانبری همه ی امور از منهج و برنامه ی خدا ( که باطل از هیچ سمت و سوی به آن راه ندارد ) – کشانده شوند؛ نتیجه آن خواهد بود که از اسلام تنها نامش و از شریعت تنها ظاهرش باقی خواهد ماند و همان بلایی بر سر اسلام خواهد آمد که بر سر ادیان گذشته آمد که به سبب پیروی از هواهای نفسانی و آرا و نظریات شخصی تحریف شدند.

از آنچه گذشت، روشن می شود که:

 جنبش معتزله نتیجه ی تاثیرپذیری برخی از اندیشمندان مسلمان در عصرهای اسلامی از  فلسفه های رایج  در جامعه های بود که مسلمانان با آنها ارتباط داشتند. این جنبش نوعی واکنش برای نمایش اسلام و قالب ریزی موضوعات عقیدتی و فکری آن با همان افکار و سبک های وارداتی بود تا با همان اسلوبی که ملحدان آن تمدن ها می فهمیدند، از اسلام دفاع نمایند؛ اما این گرایش به  مخالفت های زیاد و انحرافات غیرقابل قبول کشانده شد، طوری که معتزله برای اثبات دور بودن خدای سبحان از مشابهت با مخلوقات ، صفات خدا را انکار نمودند.

   واضح است که پیروان جدید معتزله همان اشتباه گذشتگان خویش را تکرار نمودند؛ زیرا اکنون آنها سعیشان بر این است که اسلام را به گونه ای نشان دهند که مورد قبول پیروان تمدن غربی باشد و طوری از نظام کلی اسلام دفاع می کنند که گویا می خواهند ثابت کنند که اگردستاوردهای اسلام از تمدن غربی بهتر هم نباشد، کمتراز آن نیست.

       بر این اساس باید معاصران و آیندگان، اشتباهات گذشتگان خود را بفهمند و بدانند که عزت اسلام و برتری آن نسبت به ادیان دیگر در ممتاز بودن سبک و برنامه و بی نظیری آن در شریعتش و مرجعیت آن برای سنجش فلسفه ها وسایر تمدن های دیگردر چارچوب کتاب و سنت با فهم سلف صالح در شمول و کمالشان است.

———————————

مراجع و منابع برای مطالعه ی بیشتر:

ـ الملل والنحل ،شهرستانی.

ـ الفرق بین الفرق ، بغدادی.

ـ مقالات الإسلامیین ،أشعری.

ـ القاضی عبد الجبار الهمدانی ، دکترعبد الکریم عثمان.

ـ ابن تیمیه، شیخ محمد أبی زهره.

ـ درء تعارض العقل والنقل، شیخ الإسلام ابن تیمیه.

ـ البدایه والنهایه ،ابن کثیر.

ـ المعتزله بین القدیم والحدیث ، محمد العبده وطارق عبد الحلیم.

ـ ضحى الإسلام، أحمد أمین.

ـ تجدید الفکر العربی ، زکی نجیب محمود.

ـ دراسات فی الفرق والعقائد،عرفات عبد الحمید.

ـ الدعوه إلى التجدید فی منهج النقد، عصام البشیر (پایان نامه ی فوق لیسانس در دانشگاه اسلامی إمام محمد بن سعود )

ـ عقائد السلف،علی سامی النشار.

ـ محمد عماره فی میزان أهل السنه والجماعه، سلیمان بن صالح الخراشی.

ـ حوار هادئ مع الشیخ الغزالی. سلمان بن فهد العوده.

ـ منهج المدرسه العقلیه الحدیثه فی التفسیر، د. فهد الرومی.

ـ العصریون معتزله الیوم ـ یوسف کمال.

ـ العصرانیه فی حیاتنا الاجتماعیه. د. عبد الرحمن بن زید الزنیدی.

ـ العصرانیون. محمد حامد الناصر.

ـ دراسات فی السیره. محمد سرور زین العابدین.

ـ تنبیه الأنام لمخالفه شلتوت الإسلام. الشیخ عبد الله بن یابس.

ـ مفهوم تجدید الدین. بسطامی محمد سعید.

ـ تجدید أصول الفقه. د.حسن الترابی.

ـ غزو من الداخل، جمال سلطان.

ـ مجله کلیه أصول الدین جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه.

ـ “المدرسه العقلیه الحدیثه وصلتها بالقدیمه” د. ناصر العقل. العدد الثالث سنه ۱۴۰۰هـ.

۱-  یعنی کسی که گناه کبیره‌ای انجام دهد نه مؤمن نامیده می‌شود و نه کافر و اگر بدون توبه از دنیا برود، عقوبت او قطعی و جاودانه خواهد بود.

۲-  بشر در تحلیل‌ دامنه فعل‌ انسانى‌ نظریه‌ای‌ را بر پایه مفهوم‌ «تولد» طرح‌ کرد. این‌ مفهوم‌ که‌ کاربرد اولیه آن‌ به‌ متکلم‌ معاصر او ابوالهذیل‌ باز مى‌گردد، حاصل‌ تأمل‌ درباره آثار خارجى‌ افعال‌ انسان‌ و دامنه فاعلیت‌ اوست‌. اساس‌ این‌ تفکیک‌ به‌ دلیل‌ پیچیدگى‌ نسبت‌ میان‌ فعل‌ انسان‌ و قدرت‌ مطلق‌ الهى‌ همواره‌ نزد متکلمان‌ اهل‌ سنت‌ و معتزله‌ اهمیت‌ داشته‌ است‌. بر این‌ مبنا، هر آنچه‌ بیرون‌ از قلمرو وجود انسان‌ و جوارح‌ او روی‌ مى‌دهد، مانند به‌ حرکت‌ درآمدن‌ چیزی‌ بر اثر نیرو و فشار دست‌ کسى‌، در حکم‌ اثر و زاییده فعل‌ = تولّد اوست‌، نه‌ عین‌ فعل‌ او. بشر بن‌ معتمر و بسیاری‌ از معتزله پس‌ از او معتقد بوده‌اند که‌ آثار تولد یافته‌ از فعل‌ مستقیم‌ شخص‌ را نیز باید فعل‌ او به‌ شمار آورد. اما ویژگى‌ بشر در این‌ خصوص‌ تأکید او بر این‌ بود که‌ هر پدیده‌ و عرضى‌ که‌ از فعل‌ انسان‌ ناشى‌ مى‌شود، فعل‌ اوست‌ و میان‌ اعراض‌، از این‌ حیث‌ که‌ بتوانند فعل‌ انسان‌ محسوب‌ شوند، تفاوتى‌ نیست‌. همه کیفیتهای‌ محسوس‌ حتى‌ حصول‌ ادراک‌ در شخص‌ دیگر آنگاه‌ که‌ ناشى‌ از فعل‌ انسان‌ باشند، باید از آن‌ِ خود او دانسته‌ شوند. خداوند قدرت‌ بر ایجاد همه این‌ امور را بجز مرگ‌ و حیات‌، به‌ آدمى‌ بخشیده‌ است‌ خیاط، ۳؛ اشعری‌، ۷۷- ۷۸، ۰۱-۰۲، ۱۳، ۶۶؛ نسفى‌، /۳۰، ۸۰؛ بغدادی‌، الفرق‌…، ۵۷٫ این‌ دیدگاه‌، گذشته‌ از آنکه‌ با بنیان‌ عقیده اهل‌ سنت‌ در خالقیت‌ مطلق‌ خداوند تعارض‌ داشت‌، در میان‌ معتزله‌ نیز نسبت‌ به‌ نظریه معتدل‌تر ابوالهذیل‌ که‌ در میان‌ افعال‌ متولد قائل‌ به‌ تفکیک‌ بود و گونه‌هایى‌ از افعال‌ تولد یافته‌ را از حوزه فاعلیت‌ انسان‌ بیرون‌ مى‌دانست‌، دیدگاهى‌ افراطى‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ نک: قاضى‌ عبدالجبار، المغنى‌، /۲؛ اسفراینى‌، ۴- ۵؛ نیز نک: ه د، ابوالهذیل‌ علاف‌. 

۳-  تناسخ به این معناست که روح انسان مرده ای به بدن انسانی دیگر و یا موجودی دیگر منتقل شود و باز در همین دنیا زندگی را ادامه دهد که عده ای از آن تعبیر می کنند به « تولد بعد از تولد»

معتقدین اصلی تناسخ بت پرستان هستند و این مسأله یکی از اصول اولیه کیش برهمیه و امثال آن از قبیل بودائیه و صابئیه است .آنها می گویند انسان در زندگی دنیا اگر از تعلقات دنیایی پاک شد در خدا فانی       می شود و در صف خدایان قرار می گیرد ، و در غیر این صورت اگر شخصی است صالح ، روح وی پس از مفارقت از بدن ، به بدن دیگر تعلق می گیرد و ثواب عمل های صالح خود را که انواع و اقسام بهره وری از نعمت هاست در بدن دوم می بیند و بعد از آن در بدن سوم و چهارم و … و اگر شخصی متمرد و معصیت کار باشد ، روح او بعد از مفارقت از بدن به بدنی دیگر متعلق شده و جزای اعمال ناشایست خود را در همین دنیا در بدن دوّم می بیند و پس از مفارقت از بدن دوم در بدن سوم و چهارم و …

 

نمایش بیشتر

حمید محمود پور

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - مهاباد @ شغل : دبیر آموزش و پرورش

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا