سیاست ها و اصول کلی پیامبر(ص) در مقابله با گروه های مخالف
سیاست‌های کلی پیامبر(ص) در مقابله با دشمنانش در ۱۳ سالِ مکه و ۱۰ سالِ مدینه تفاوت‌هایی داشت. عمده سیاست‌های ایشان در مکه، با توجه به محیط و میزان توانایی‌ای که داشتند، با رویکردی مسالمت آمیز همراه بود، حال آن که در مدینه شرایط به گونه‌ای دیگر بود و جنگ و مقابله‌ی نظامی در کنار صلح، رویکرد غالب بود. با مطالعه‌ی سیره‌ی پیامبر در این زمینه، به خوبی قابلیت‌های بالا و توانمندی ایشان به عنوان سیاستمداری خبره و آگاه به شرایط جامعه‌ی خویش به اثبات می‌رسد.
به اختصار می‌توان اصولی که پیامبر(ص) در رابطه با مخالفانش اعمال می‌کردند به این صورت بیان کرد :
الف) مدارا راهکاری حکیمانه در سیره نبوی
مدارا یکى از اصول اخلاقى اسلام است که در بهبود روابط اجتماعى نقشى مهم و اساسى دارد. اگر در جامعهاى از این اصل ارزشمند به درستى و بجا استفاده شود، از بسیارى از کجروىها، از جمله قطع روابط و کینهورزى و دشمنى، جلوگیرى خواهد شد و اعضا و افراد آن جامعه با آرامش روانى بیشترى زندگى خواهند کرد.
اسلام روى این اصل تأکید فراوان ورزیده و پیامبر(ص) همواره در زندگى پربرکت خود بدان عمل کرده، آن را منش و روش خود قرار مىدادند و با مدارا و گذشت شناخته مىشدند. پیامبر اکرم(ص) به خاطر گذشت و مدارایش، از خداوند لوح «وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» گرفت و بسیارى از دشمنان و معاندان از گذشت و مداراى ایشان به حقانیت نبوت ایشان پى برده و اعتراف مىکردند و بىاختیار فریاد برمىآوردند: « اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ »(انعام/۱۲۴)
«خدا داناتر است که رسالت خود را در کجا قرار دهد. »
برای روشنگری و تبیین این اصل، ابتدا باید به واژه شناسی «مدارا» پرداخت:
«مُدارا» در لغت، به معنی نرمش و ملاطفت و رفق با مردم و چشم پوشی از خطای آنان است و در روایات اسلامی نیز به همین معنا بکار رفته است . از آیات قرآن به خوبی روشن می‌شود که پیامبر گرامی اسلام مأمور به نرمش و مُدارا با مردم بودهاند
همچنین گفته‌اند:از ریشه «دری ـ درایه» در لغت، به معنای مجامله و ملاطفت، برخورد مؤدبانه یا چاپلوسانه آمده است.(آذرتاش،ص۱۹۶)
منظور از «مدارا» در این نوشتار، نوعی برخورد همراه با سعه صدر، گذشت و تحمّل است؛ معادل آن چه امروز از آن به تساهل تعبیر می‌شود. البته این تعریف به معنای بیتفاوتی نسبت به عقاید مخالف نیست. به تعبیر دیگر، «مدارا با اعتقادورزان است، نه با اعتقادات.(سروش،ص۳۱۰)
گفته‌اند: مدارا از «دارأته» و «داریته» هم با همزه و هم بدون همزه مىآید. این افعال هنگامى به کار برده مىشود که شخص با پرهیز از درگیرى با دیگرى، با او با نرمى و ملایمت رفتار کرده باشد.ابنمنظورمىنویسد: هر که آن را با همزه استعمال کند، معنایش «الاتقاء لشره»، و هر که بدون همزه استعمال کند، از باب «دریت» به معناى خدعه و نیرنگ گرفته است. (ابن منظور،۱۴۱۴ق،ج۱،ص۷۱)
چنانچه ابن منظور در جای دیگر گوید:«مدارا» بر رفتارى اطلاق مىشود که شخص به خاطر پیامدهایش به آن تن در مىدهد و با طرف با اغماض و گذشت برخورد مىکند. به همین دلیل، برخى از لغتشناسان گفته‌اند: کسى که مدارا مىکند در حقیقت، کینه و غیض خود را پنهان کرده و اظهار دوستى مىکند.(ابن منظور،۱۴۱۴ق،ج۱۴،ص۲۵۵)
اصل «مدارأه» به معناى مخالفت و مدافعه است. سخن خداى متعال که در بیان یکى از ویژگىهاى مؤمنان فرموده، از همین باب است. خداوند متعال مىفرماید: «آنان کسانىاند که «سیئه»را با «حسنه»دفع مىکنند . (قصص/۵۴)
ابنعباس در تفسیر این آیه گفته: «مؤمنان کسانىاند که دشنام و اذیت را با سلام و مدارا پاسخ مىدهند.( غزالی،بی تا،ج۶،ص۲۸)
معادل دیگر مدارا در عربى «رفق» است. رفق به معناى نرمخویى و ظرافت داشتن در کار است و به کسى که نرمخویى پیشه مىکند، «رفیق» مىگویند.( فراهیدی،۱۴۰۹ق،ج۵،ص۱۴۹)
اما آن چه در فارسى کاربرد دارد، بیشتر معادل کلمه «رفق» در عربى یعنى مهربانى، عطوفت و گذشت است. بدین روى، در فرهنگهاى فارسىاینواژه را اینگونه تعریف مىکنند: مدارا در لغت به معناى ملایمت، نرمى، بردبارى، سازگارى، لطف، خضوع، فروتنى و شفقت آمده است.(دهخدا،علی اکبر،۱۳۷۲ش،ذیل کلمه«مدارا»)
مدارا با مداهنه و سازش تفاوت دارد. سازش و مداهنه کوتاه آمدن در اصول و مصالح اسلام براى کسب منافع شخصى یا گروهى است، در صورتى که مدارا کوتاه آمدن در منافع و مضار شخصى یا کوتاه آمدن براى کسب منافع و مصالح عمومى و اسلامى است.
غزالى در بیان تفاوت میان مدارا و مداهنه مىگوید: اگر به هدف سالم ماندن دینت و اصلاح برادرت، از خطاى طرف چشم پوشیدى، این مداراست، اما اگر به هدف بهرهبردارى شخصى و رسیدن به خواستههاى درونى و حفظ مقام و موقعیت گذشت کردى، این مداهنه است.(غزالی،ابوحامد،بی تا،ج۵،ص۱۸۴)
در جهان امروز که سخن از مخالفان سیاسى و شیوه برخورد احزاب و حکومتها با مخالفان است و برخورد همراه با تساهل و تسامح با مخالفان سیاسى یک ارزش به حساب مىآید،
اصل اولیه رفتار پیامبر (ص) این بود که با مخالفان همواره مدارا می‌کرد و با ملایمت آنها را به دین حق دعوت می‌نمود. این اصل و رفتار پیامبر (ص) با مخالفان، طبق فرمان خداوند و آیین نامه‌ای است که می‌فرماید:
« وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا »(انفال/۶۱)
«اگر مخالفان تمایل به صلح نشان دادند، تو نیز تمایل نشان بده.»
پیامبر در راستای تحقق اهداف اصلی خود در امر هدایت جامعه، این شیوه را برگزید و اصل رحمت و محبت اساس دعوت ایشان بود و راز موفقیت او در تألیف قلب‌ها، همان محبت و ملایمت او بود که از صد لشکر قویتر است،
تا جایی که سیرهنویسان در توصیف آن حضرت نگاشتهاند:«پیامبر(ص) دارای قلبی رقیق بود و نسبت به همه مسلمانان مهربان بود.
اگرچه در محدوده سمحه و سهله بودن دین، بحثهای فراوانی مطرح است، که آیا این به معنای گذشتن از اصول دین و کوتاه آمدن در مقابل اقدامات مخالفان است یا نه؟
در پاسخ می‌توان گفت: هیچگاه منظور از مدارا نسبت به مخالفان زیر پا گذاشتن اصول دین و تعالیم ضروری آن نیست، بلکه آسانگیری اولاً، در اصل پذیرش دین است که هیچگونه اجبار و اکراهی در آن نیست؛ ثانیاً، در عمل به احکام دین، تا جایی که اصول آن حفظ شود.
پیامبر(ص) در مقابل بتپرستان، کفار و مشرکان قریش چاره‌ای جز مدارا نداشت؛ زیرا در ابتدای راه بود و میبایست با مدارا و به آرامی آنها را به سمت دین اسلام بکشاند. اما در برخورد با اهل کتاب و پس از تشکیل حکومت اسلامی در مدینه، هر دو نوع برخورد را داشت؛ یعنی تا آنجا که ممکن بود با گفتوگو و با عهد و پیمان سعی در زندگی مسالمت آمیز در کنار هم داشت، اما وقتی آنها پا را فراتر نهاده، خیانت می‌کردند یا نقض پیمانی صورت میگرفت. پیامبر به شدت برخورد می‌نمود؛ همانند برخورد عملی با قبایل یهودی مدینه(ابن هشام،بی تا،ج دوم،ص۱۹۸)
آن حضرت به دلایل گوناگون سیاسی و اجتماعی با مخالفان با ملایمت و رفق برخورد می‌نمود، آنگونه که با عبداللّه بن اُبی برخورد کرد و در جریان فتنهانگیزی وی پس از غزوه «بنیالمصطلق» حاضر به کشتن او، که سرکرده منافقان بود، نشد و در پاسخ به فرزند عبداللّه، که اجازه قتل پدرش را از پیامبر طلب نمود، فرمودند: «تا هنگامی که زنده است، مانند یک دوست و رفیق با او به نیکی رفتار میکنیم.» به قول ابنهشام، همین رفتار آن حضرت باعث شد که عبداللّه بن ابی از آن پس مورد سرزنش و ملامت قوم و قبیله خود قرار گیرد.(همان،ص۱۹۹)
اما اگر مخالفت آنها درباره اصول تغییرناپذیر دین یا فتنهانگیزی در میان مسلمانان در مقابله با اساس دین اسلام بود، پیامبر شیوه مدارا را کنار گذاشته، به شدت با آنها برخورد می‌نمود؛ همانند به آتش کشیدن مسجد «ضرار»که منافقان به سرکردگی ابوعامر به بهانه بیماری و عدم توانایی حضور در مسجد «قبا» ساختند و با حربه «مذهب علیه مذهب» تصمیم داشتند به جامعه نوپای مسلمانان ضرر بزنند که پیامبر به دلایل زیان رساندن به مسلمانان، تقویت کفر، ایجاد تفرقه میان مؤمنان و پایگاهی برای محاربان. آن را به آتش کشید:
شایان ذکر است، پیامبر اکرم(ص) در جنگ، تنها به مسائل نظامی اکتفا نکرده و از «دیپلماسی»، به عنوان یک وسیله در جهت تقویت مواضع و به دست آوردن موفقیت‌های بیشتر استفاده می کردند. در این زمینه، به مورد زیر اشاره نمود:
ـ در کارهای سیاسی با قاطعیت و قدرت تصمیم میگرفت و عمل می‌کرد از این رو در بیعت عقبه دوم صراحتاً به انصار فرمودند: باید همان گونه که از زنان و فرزندان و خود دفاع می‌کنید از من نیز دفاع کنید.
خداوند متعال در عین اینکه پیامبر(ص) و مؤمنان را در برابر دشمنان عنود و کینهتوزان لجوج، باصلابت و قاطع معرفى مىکند، رحمت و شفقت را نیز از ویژگىهاى ایشان برمىشمرد.(فتح/۲۹)
همچنین خداى متعال که در موارد متعدد از خلق کریمانه پیامبر (ص) ستایش مىکند، به رسول خدا(ص) خبر مىدهد که مشرکان دوست دارند تو با آنها از درِ سازش در آیى، و آن حضرت را از تمکین خواسته آنان بر حذر مىدارد.(قلم/۹ – ۸)
در بسیارى از موارد، پیامبر اکرم (ص) با مردم با مدارا و ملایمت رفتار مىکرد تا زمینه هدایت افراد را فراهم کند. وقتى افراد با پیامبر (ص) برخوردهای خشن و دور از نزاکت مىکردند و از جانب ایشان نیز توقع مقابله به مثل داشتند، ولى ناگهان با خلق کریمانه آن مواجه مىشدند، انقلابى در ضمیرشان ایجاد مىشد و به حقانیت پیامبر(ص) پى مىبردند.
اوج مدارای پیامبر (ص) با کفار در رفتار و سیره نبوی ملاحظه می‌شود که در سوره «کافرون» جلوه‌گر است که پیامبر (ص) در نهایت، خطاب به مشرکان می‌فرماید :«لکم دینکم ولی دین.»
همچنین نمونههای برخورد تند و غیرقابل انعطاف نیز در سیره عملی پیامبر وجود دارند. اگر بخواهیم ملاکی برای این رفتارهای پیامبر ارائه دهیم، می‌توانیم بگوییم: آن جا که اساس و بنیان دین هدف گرفته شود و اقدامات مخالفان در مقابل اصول تغییرناپذیر دین اسلام و به منظور از بین بردن آن باشد، رفتار پیامبر متعصّبانه و انعطافناپذیر است و در غیر این موارد، با مدارا؛ چرا که ماهیت و فلسفه دین همان اصول تغییرناپذیر است و با از بین رفتن آن اصول، دینی نخواهد بود و لغزش و بیتوجهی در این موارد، هرگز جایی نخواهد داشت. تاریخ به خوبی شاهد رفتارهای همراه با قاطعیت پیامبر در حفظ اهداف و اصول نهضت اسلامی است؛ اصولی مانند: عدالت، ظلمستیزی، مبارزه با شرک و کفر و ستایش خداوند.
در بررسی سیره عملی پیامبر و برخورد آن حضرت با مخالفان، باید گفت: با توجه به وظیفه اصلی پیامبران مبنی بر هدایت جامعه به سوی سعادت و کمال و ابلاغ پیام الهی، اصل اساسی حاکم بر رفتار آنها، به خصوص پیامبر(ص)، اصل رحمت، محبت و شفقت بود؛ یعنی هدف اصلی آن حضرت، جذب مردم به سوی خود و دین مبین اسلام بود. وقتی هدف چنین باشد، رفتار نیز در راستای آن خواهد بود. آن چه بیشتر در رفتار نبوی بروز داشت و جلوه می‌نمود مدارا با مخالفان بود؛ یعنی تا آن جا که ممکن بود، پیامبر مدارا می‌نمود و از خطاها چشمپوشی می‌کرد. اما وقتی مخالفان، اساس دعوت پیامبر و اصول تغییرناپذیر دین را هدف قرار می‌دادند و به اقدامات عملی در این راه دست میزدند دیگر مدارا و مسامحه جایی نداشت و پیامبر چاره‌ای جز برخورد همراه با خشونت نداشت و این نوع برخورد همواره در راستای حفظ دین و هدایت مردم صورت میگرفت.
در بررسی قرآن کریم و احادیث و سیره نبوی به دست میآید که «مدارا و نرمش» و «رأفت و رحمت»، اصل جاری اسلامی و ارزش مسلّم قرآنی و از عوامل گسترش اسلام در شبه جزیره عربستان و جهان بوده است و در حیات سیاسی و اجتماعی پیامبر(ص) چه در فقدان قدرت و حکومت، و چه پس از تشکیل حکومت و کسب اقتدار، در گفتار و رفتار ایشان استمرار داشتهاند.
ب) همزیستی مسالمت آمیز:
اصل همزیستی مسالمت از جمله اصولی است که در سیاست خارجی پیامبر نقش مهم داشتند، اما درین زمینه سئوالات مطرح است که آیا اسلام در روابط خارجی خود اصل را بر جنگ قرار داده و یا با صلح، عده‌ای با استناد به بعضی آیات می‌تازند که اسلام تاکید به جنگ دارند، تا صلح که به نظر می‌رسد این عده دچار اشتباه شدند، اما آیات زیاد داریم از جمله آیه ۲۰۸ از سوره بقره که بیان می‌دارد هدف غایی و نهائی اسلام دست یابی به صلح است، این چیزیست که در سیره پیامبر هم کاملا مشهود است، زیرا پیامبر جنگ را به عنوان آخرین راه چاره می دیدند و وهله نخست دیپلماسی در حکم منادی و پیشاهنگی بود که رسالت اسلام را قبل از آغاز جنگ ابلاغ می‌کرد.(خدوری،۱۳۸۹ش،ص۳۷۲)
سیاست کلی پیامبر در مقابله با ایشان در مکه، سیاست صلح و رفتار مسالمت آمیز بود، معمولا پیامبر اصحابش را بر حفظ آرامش و سعه‌ی صدر در مقابل آنها تاکید می‌کرد. اما با ورود پیامبر به مدینه سیاست جنگ و دفاع از منافع مسلمین در دستور کار قرار گرفت. البته پیامبر هر جا که شرایط را مناسب می‌دیدند به رویکرد صلح روی می‌آوردند که نمونه‌ی آشکار آن صلح حدیبیه بود. درکنار این سیاست‌های عمده، به نظر می‌رسد که پیامبر با رفتارهای جزئی‌تر و فردی‌تری که از خود نشان می‌دادند، سعی در استفاده از شیوه‌های مختلف برای ارتباط با دشمنانش را داشتند. شاید ازدواج ایشان با « ام حبیبه »، دختر ابوسفیان، و یا نحوه‌ی برخوردشان با شخص ابوسفیان درجریان فتح مکه را بتوان نمونه‌هایی از این رفتارها دانست. محمد حسین هیکل به این نکته اشاره می‌کند که شخص پیامبر حاضر بود در صورت داشتن آزادی برای دعوت به دین خدا، با قریش پیمان ببندد تا در نتیجه شرایط صلح بیشتر حاکم باشد تا جنگ و نزاع با آنها.(هیکل،۱۳۸۰ش،ص۳۴۷)
ج) انعقاد پیمان‌های سیاسی با قدرت‌های بی طرف
همواره سعی پیامبر(ص) بر این بود که تا جائی که مقدور است، در جنگ‌ها از تفرق جبهه‌ها جلوگیری شود. به هیمن سبب، پس از تشریع «جهاد» و هجرت به «مدینه» با این که تمامی داخل و خارج «شبه جزیرة عربستان» هنوز در شرک به سر می‌بردند، پیامبر ابتدا، متوجه کانون دشمن شدند. لذا، بیشتر تلاش خویش را مصروف تضعیف و مخالفت با «قریش» کردند. این سیاست، مستلزم این بود که پیامبر، حتی الامکان از ایجاد تنش با قدرت‌های کوچک و بزرگ بی طرف بپرهیزد و خود این پرهیز از تنش، گاه با نمایش قدرت و گاه با صلح بود. به این ترتیب، پیامبر(ص ) با اجرای یک دیپلماسی فعال، از یک سو مانع همبستگی غیرمسلمانان با «قریش» شده و از سوی دیگر، سعی می‌کرد تا از آنان گر چه هنوز اسلام نیاورده‌اند به عنوان متحدان خویش در برابر «قریش» استفاده کند.( جلیلی،۱۳۷۴ش،صص۱۰۶ – ۱۰۵)
د) خنثی کردن نیروهای مخالف
بدیهی است، این کار، یکی از ابعاد سیاست خارجی و دیپلماسی فعال هر دولتی به شمار می‌رود و لذا، سیاست خارجی دولت، باید بر این محور استوار باشد تا به این وسیله، مانع از اتحاد قدرت‌های دیگر علیه خود گردد. مثلاً با دادن امتیاز، با یکی از آنها رابطه برقرار کند و در مقابل دیگری، روی خوش نشان دهد و یا از دادن کمک یا انجام مذاکرة دوستانه با سومی امتناع ورزد؛ به نحوی که نوعی رقابت منفی بین دشمنان خود با توجه به منافعی که در اتحاد دنبال می‌کنند، به وجود آورد.
چنان که می‌دانیم، پیامبر(ص) و پیروان ایشان در دوران صدر اسلام، به سبب نوپا بودن حکومت اسلام، بارها مورد هجمة کلامی و نظامی مشرکان قرار گرفتند، ولی نباید از یاد برد که عامل استقرار اسلام در آ ن عصر و استمرار آن تا کنون در چگونگی برخورد مدبرانة پیامبر(ص) در برابر آن یورشها نهفته است.
همچنین، در حوزة «مدیریت سیاسی» به منظور اقتدار اسلام با برخی از مخالفان و نه معاندان پیمان سیاسی منعقد کرده و به این وسیلة عظمت نیروهای مشرک را خرد می‌کردند.
کوتاه سخن این که آن چه در عرصه‌های مختلف زندگی پیامبر مشاهده می‌گردد گویای بیست و سه سال بحران و مبارزه است؛ مبارزه ای که در نهایت، توانست نطفة اسلام نوین را، نه فقط در خاک«عربستان»، که در دل مستضعفان و ستمدیدگان عالم بکارد و فراگیر شود. همة این‌ها، مدیون تفکر، تأمل و تحمل رسول اکرم(ص) و یاران وفادار و با اخلاص ایشان است.
به همین دلیل، رفتارهای پیامبر بیشتر همراه با مدارا بودند تا مردم بتوانند اصل دین را در جامعه بپذیرند. بدین روی، مخالفتها، استهزاها و تمسخرها و حتی مخالفتهای عملی بعضاً با گذشت پیامبر همراه بودند. اما چون اقدامات عملی مخالفان از حد میگذشت و پیامبر چاره‌ای جز مبارزه عملی نداشت، از مدارا دست میکشید. بیشترین تحمّل و مدارای پیامبر با منافقان مدینه بود؛ چرا که برخورد شدید با آنها خطری علیه اصل اسلام به شمار میآمد.
پیامبر اسلام (ص)، چه در دورانی که از سوی مشرکان مورد آزار و اذیت بود و چه در دوران اقتدار سیاسی، تا حد امکان سعی می‌کرد از جنگ بپرهیزد و با مخالفان از در مدارا و صلح وارد می‌شد
هـ) عطوفت و مهربانی با دشمنانش
پیامبر اسلام به عنوان پیامآور وحی الهی و رهبر و مقتدای خلق عالم، افزون بر بیان، در عمل نیز مظهر رحمانیّت و رحیمیّت و اهل مدارا بودهاند. البته این سیاست تسامح و مُدارا مربوط به همان موارد مجاز در امور شخصی و برخی مسائل اجتماعی است. وقتی پیامبر(ص) در مکه برای دعوت مردم به خداپرستی ظهور کرد، با عکسالعمل شدید مواجه گشت؛ و قریش از هیچگونه آزار و شکنجه و افترائات و اهانت دریغ نورزیدند و او را فردی کذّاب، ساحر، مجنون و… معرفی می‌کردند و وقتی این اعمال سخیف را به اوج میرساندند، عکسالعمل پیامبر(ص) این بودکه:«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِی فَإِنَّهُمْلاَ یَعْلَمُونَ»(رواه بخاری و مسلم)
«بار الها قوم مرا مورد رحمت و مغفرت خویش قرارده، زیرا اینان حقیقت را نمی‌دانند.»
از این مهمتر رفتار مهربانانه و انعطاف پیامبر(ص) با مردم در هنگام اقتدار سیاسی است که نمونهای از آن در روز فتح مکه متجلی گشت. در آن روز سرنوشت که پس از سالیانی جهاد و مشقت، مکه را فتح کرد و آنان را به زانو درآورد، میتوانست انتقام آزارها و اهانتها و قتل و غارتها بگیرد اما پیامبر(ص) فرمان عفو عمومی صادر نمود و از تقصیر همگان، جز چند نفر که بیش از حدّ، معاند و پلید بوده و از ائمّه کفر به حساب میآمدند، نگذشت. در روز فتح مکّه، هنگام ورود سپاه اسلام با تجهیزات کامل و آرایش خاص به شهر مکه، سعدبن معاذ از بزرگان صحابه و افسران سپاه پیامبر رجزهائی با این مضمون خواندکه:امروز روز نبرد است امروز جان و مال شما حلال شمرده می‌شود
قلب عطوف و مهربان پیامبر(ص) از شنیدن این اشعار، سخت غمگین گشت و جهت تنبیه آن افسر، او را از مقام فرماندهی عزل نمود و پرجم را به پسر وی، قلیلبن سعد سپرد. (ابن هشام،بی تا،ج۴،ص۴۹)
این مهربانی برای مردم مکه، که سال‌ها با آن حضرت خصومت ورزیده و با او جنگ‌ها نموده بودند، عجیب بود و نسیم ملایم عطوفت، آنان را به عفو رهبر بزرگ، امیدوار ساخت و دل‌ها را به پذیرش اسلام، متمایل ساخت.
از دیگر نمونهها می‌توان به عفو «صفوان بنامّیه» اشاره نمود. صفوان از جمله سران مشرکان مکه و آتشافروزان جنگ‌های متعدد علیه پیامبر(ص) بوده است. او مسلمانی را در مکه در برابر دیدگان مردم به دار آویخته بود و از این روی پیامر(ص)، خون او را حلال شمرده بود اما از ترس مجازات به جدّه گریخت زیرا اطلاع یافته بود که نامش در لیست ده نفری که پیامبر، آنان را از عفو عمومی استثناء نموده و حکم اعدامشان را صادر کرده، وجود دارد.
عمروبنوهب، پسرعمویصفواناز پیامبر(ص) درخواست عفو و گذشت از او را کرد و پیامبر(ص)، صفوان را عفو نمود. صفوان باور نمی‌کرد که عفو شده است مگر این که از رسول خدا(ص) نشانهای دالّ بر عفوش بیاورند، و پیامبر(ص)، عمامه، یا پیراهن خویش را به عنوان نشانه دادند و او برگشت. وقتی صفوان، چشمش به پیامبر(ص) افتاد، عرض کرد: به من دو ماه مهلت دهید تا درباره اسلام تحقیق کنم.
پیامبر(ص) فرمود به تو چهار ماه مهلت میدهم که درباره اسلام تحقیق کنی و مسلمان شوی.
صفوان بعدها میگفت: هیچکس به این نیک نفسی نمیتواند باشد مگر این که پیامبر باشد و گواهی میدهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و او رسول خدا است؛ و مسلمان شد. (واقدی،۱۳۶۹ش،ج۲،ص۸۵۳؛ ابن هشام،بی تا،ج۴،ص۶۰)
در هنگام توزیع غنایم، حضرت به صفوان پسر امیه صد شتر داد، سپس صد شتر دیگر، و سپس تعداد آنها را به سیصد شتر رساند. وپس از آن پیامبر صفوان را دید که به دره‌ی پر از اموال و گوسفند چشم دوخته بود، حضرت به او گفت: ای ابو وهب، این دره تو را خیره کرده است ؛ صفوان عرض کرد: آری، حضرت فرمود: آن دره با هرچه در آن است مال تو؛ صفوان در برابر این همه بخشش راهی جز اسلام آوردن و گفتن شهادتین نداشت
الفت دادن قلوب به دین خدا سیاستی حکیمانه است؛ دعوتگر فرزانه با تمام وسایل مشروع کینه را از دل مردم می‌زداید و سپس نهال محبت و مودت را در آن می‌نهد . (الحبش،محمد،۱۳۸۸ش،ص۲۲۴)
عبدالله بن ابی بن سلول رهبر منافقان در مدینه بود و دست از توطئه علیه اسلام و مسلمانان بر نمی‌داشت به این امید که بزرگی و عظمت گذشته به وی باز گردد. پیامبر (ص) به نیکی با وی رفتار می‌نمود. عبدالله و دیگر مشرکان عمیقا به این امر باور داشتند که ادعای حضرت راست است اما اراده و همتی در آنان وجود نداشت که به این امر اعتراف کنند و بدان ایمان بیاورند. پس از نه سال که از تلخ کامی و نفاق گذشت چنگال مرگ تن عبدالله را درید . او به هنگام سکرات موت دشمنی خود را با پیامبر و یاران وی به یاد آورد و یقین حاصل کرد که دچار عذاب الهی خواهد شد . بدین جهت به فرزند خود سفارش کرد که اور ا در پیراهن پیامبر کفن کند و از حضرت تقاضا نماید که بر او نماز میت بخواند و هنگامی که مُرد پسرش عبدالله بن عبدالله که جوان شایسته و درستکاری بوده است به خدمت پیامبر رسید و وصیت پدر را باز گفت . حضرت فوری درخواست وی را به جا آورد و پیراهن خود را از تن در آورد به فرزند عبدالله بن ابی داد. مردم از این کار حضرت در حیرت ماندند. حضرت عمر برخاست و عرض کرد: ای پیامبر خدا! آیا او را با پیراهن خود کفن می‌کنید در حالی که می‌دانید چه چیزها نگفت و چه اقداماتی که انجام نداد؟ حضرت به عمر(رض) فرمود: ای عمر! پیراهن من چه سودی برای او دارد من امیدوارم که این پیراهن یاران باقی مانده وی به دین اسلام مشرف شوند. منادیان حق از تمام شرایط در خدمت رسالت خود بهره می‌گیرند و انتقام و شماتت از خوی و خلق منادیان و داعیان حق نیست .(الحبش، محمد،۱۳۸۸ش،صص ۲۵۳ – ۲۵۲)
انعطاف و مصلحت در اسلام یک اصل است، پیامبر نیز این موضوع را در نظر داشت. هرجا که مصلحت اسلام ایجاب می‌کرد از خود انعطاف نشان می‌داد. انعطاف پیامبر خود تاکتیکی بود درجهت رسیدن به مقصود غایی خود. پیامبر می‌کوشید برای حفظ اسلام و تأثیر دعوت از انعطاف مایه بگیرد اما این انعطاف هیچ وقت موجب نمی‌گردید تا اصول خود را زیر پا بگذارد. البته نباید نا گفته گذاشت که هرگونه انعطاف پیامبر در برابر مشرکان همانطوری که ذکر شد، با دستور وحی انجام میگرفت مثلاً وقتی «ابوجهل» به رسول خدا(ص) گفت: «ای محمد! دست از دشنام دادن به خدایان ما بردار و گرنه ما نیز خدای تو را دشنام می‌گوییم.»در پی این ماجرا آیه ۱۰۸ سوره انعام نازل شد: «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ»
«شما مؤمنان دشنام به آنان که غیر خدا را می‌خوانند ندهید تا مبادا آنها نیز از روی دشمنی و جهالت خدا را دشنام دهند.»
از آن به بعد پیامبر از دشنام خدایان جلوگیری کرد و به دعوت آنها به سوی خداوند واحد اکتفا نمود.
یکی دیگر از شیوه‌های پیامبر اکرم(ص) به ویژه در استراتژی دعوت، دعوت توأم با انعطاف و ملایمت بود و یکی از دلایل گسترش اسلام و نفوذ عمیق و وسیع پیامبر اکرم(ص) در قلوب دیگران، رفتار سیاسی منعطفانه آن حضرت بود. این برخورد را خداوند، برای پیامبر یک رحمت الهی می‌داند.
خداوند متعال از این رحمت خویش که باعث جذب مردم به دین حق مىشد اینگونه یاد مىکند:
«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ» (آلعمران/ ۱۵۹)
«به سبب رحمت خداست که تو با آنها این چنین خوشخوى و مهربان هستى. اگر تندخو و سختدل مىبودى از گرد تو پراکنده مىشدند. پس بر آن ها ببخشاى و برایشان آمرزش بخواه.»
و) پرهیز از نفرین دشمنانش
پیامبر هیچ گاه به خاطر خود از کسی انتقام نمی‌گرفت و همواره برای دشمنانش دعای خیر و هدایت می کرد، اما از دشمنان خداوند در نمی‌گذشت و آنها را عفو نمی‌کرد، همواره کسانی که در راه خداوند مانع به وجود نمی‌آوردند، اندرز و آنها را از عذاب جهنم بیم می‌داد .
پیامبر(ص) سیاستمدار و اهل دیانت بود و در به دست آوردن دل دشمنان خود به برداشتهای فکری آنان اهتمام می‌داد و تمایلات اجتماعی و دنیوی آنان را در نظر میگرفت و تمام شیوه‌های شرافتمندانه را برای ایجاد الفت با آنان و هدایتشان در نظر میگرفت .
پیام حق، پیام صلح و محبت است؛ واژه انتقام در فرهنگ آن نیست .
هدف رسالت پیامبر کشتن کافران نیست، بلکه هدف کشتن کفر وکینه‌ای است که در دل‌های آنان جای گرفته است
پیامبر رحمت(ص) هرگز راضی نمی‌شد بر ضد دشمنان خویش دعا (نفرین) کند، اگر چه آنان بر ضد او از هیچ کاری فرو گذار نمی‌کردند: گفته شد یا رسول الله (ص) بر علیه مشرکان دعا (نفرین) کن! فرمود: «من لعّان – لعن‌گو و نفرین‌پیشه – مبعوث نشده‌ام، بلکه مایه‌ی «رحمت» برانگیخته شده‌ام.» (مسلم،۱۹۷۲م،حدیث ش ۲۵۹۹)
ز) موضعگیری قاطعانه و نفی هر گونه سازش
البته باید توجه داشت که اصل مدارا و صلح و محبت پیامبر (ص)، هرگز باعث نمی‌گردید که آن حضرت در برابر دشمنان کینه توز و توطئه گرشان نیز با همین آیین نامه و همواره و در هر شرایطی طبق همین اصل رفتار نماید؛ بلکه در صورت تجاوز دشمن، کشف توطئه آنها، پیمان شکنی وکارهایی از این قبیل از طرف مخالفان، پیامبر (ص) نیز به شدت با آنان برخورد می‌نمود. پیامبر (ص) و اصحاب گرامی وی براساس فرموده قرآن کریم: « مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ….» (فتح/۲۹)
« محمّد (ص) فرستاده خداست و افرادى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید…»
در سوره انفال نیز خداوند متعال به پیامبرش دستور می‌دهد:«… فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ ….»(انفال/۵۷)
«کسانی را که با تو در جنگ هستند، تار و مار کن.»
به پیروی از تعالیم الهی در سیره پیامبر اصل بر سیاست، رأفت و نرمش است . اما گاه نیز صلابت و قاطعیت بدون هیچ تسامح و گذشت، ضروری است. اگر قاطعیت و سختگیری و به اصطلاح خشونت نسبت به دشمنان و منافقان و متخلفان نباشد، طمع دشمنان نسبت به چنین ملتی تحریک می‌گردد و بزهکاری در جامعه زیاد می‌شود، زیرا بزهکاران، احساس امنیت کامل نموده و در خلاء خشونت قانونی، امنیت ملی جامعه را بر هم زده و باعث سلب آسایش مردم میشوند، عدالت تأمین نشده و فساد و بی عدالتی فراگیر می‌شود. پس از باب رحمت به مردم، سختگیری و خشونت لازم می‌شود دعوت به صلابت و قاطعیت و عدم مداهنه فرمودند و برخی احکام شاقّ و قاطع، وضع کردند پس این قوانین نیز از باب رحمت به کل امّت تشریع گشته همانند جرّاحی عضوی فاسد که برای صحّت بدن، ضروری است
در جریان سفر به طائف مشرکان او را سنگ باران کردند و در حالی که جسم مبارک زخمی شده بود، راضی نشد از خدا برای آن قوم مجازات درخواست کند، چنان که در جنگ احد، پس از آن که دندان مبارک شکسته و چهره و جسم او به شدت صدمه دیده بود، نیایش او این بود: «خدایا قوم مرا هدایت کن که حقیقت را نمی‌دانند.»
آری او (رحمة لِلعالَمین) بود و هرگز راضی به نفرین جاهلان نمی‌شد و در هیچ حالی خواهان درد و رنج و بلا برای هیچ انسانی نبود.
زیرا او بسان رحمت برای همه اهل زمین است،
رسول الله (ص) فرماید: «الرَّاحِمُونَ یَرْحَمُهُمُ الرَّحْمَنُ، ارْحَمُوا مَنْ فِی الأَرْضِ یَرْحَمْکُمْ مَنْ فِی السَّمَاءِ» (رواه ابوداود و ترمذی)
«خداوند رحمان، برای رحم کننده گان رحم می‌کنند، به اهل زمین رحم کنید تا اهل آسمان به شما رحم کنند.»
رحمت پیامبر (ص) حتی به کسانی که ایشان را اذیت و شکنجه نموده‌اند، نیز می‌رسد. در غزوه احد آن گاه که دندان پیامبرشهید شد و پیشانیش شکست و خون بر رخسارش جاری گردید. کسی گفت: ای رسول الله! علیه این مشرکین دعا کن! رسول الله (ص) فرمود: خداوند مرا طعنه زننده و نفرین کننده نفرستاده بلکه مرا دعوتگر و رحم کننده فرستاده است و فرمود: پروردگارا! این قومم را هدایت کن؛ چون نمی‌دانند. و آن گاه که فرشته مؤظف کوه‌ها گفت: اگر می‌خواهی این هر دو کوه دو طرف طایف را با هم بچسپانم؟ رسول الله(ص) فرمود: نه بلکه امیدوارم از نسل این ها کسانی به وجود آیند که خداوند واحد را پرستش کرده و به او شرک نیاورند.
هم چنان رحمت ایشان (ص)، وقت فتح مکه تجلی یافت، آن گاه که فاتحانه و پیروزمندانه وارد مکه مکرمه گردید، کسانی را که او را اذیت کرده و با او جنگیده بودند؛ بخشید. و آن سخن ماندگارش را بیان داشتند که چه گمانی می کنید؟ با شما چگونه برخورد خواهم کرد؟ گفتند: نیکی خواهی کرد؛ چون برادر کریم و فرزند برادر کریم هستی. رسول الله(ص) فرمود: بروید شما آزاده‌اید، امروز هیچ ملامتی برشما نیست، خداوند من و شما را بیامرزد.
ی) حذف برخی از شخصیت های بزرگ دشمن با گفتگو
گفتگو‌هایی که بین عتبه بن ربیعه رهبر بنی امیه و پیامبر(ص) با هم تبادل شد که شامل تشویق و تطمیع‌های تکراری است اکنون در دست ماست که در سره به صورت مشروح آمده است پیامبر خدا به سخنان او گوش کرد تا سخنانش به پایان رسید به او فرمود اکنون که سخنان تو تمام شد به من گوش فرا ده ایشان ابتدای سوره فصلت را برای او تلاوت فرمودند عتبه سرآپا گوش بود و به آیات قرآن گوش فرا می‌داد و در مقابل خود کسی را می‌دید که به ثروت و مقام و فرمانروایی طمع ندارد بلکه از حقیقتی سخن می‌راند و از آن دفاع می‌کند و عباراتی را بر زبان جاری می‌کند که از فرط بلاغت نمونه اعجاز هستند؛ بنا براین از استماع آیات خسته نشد تا این که پیامبر با رسیدن به آیه سجده، به سجده رفت و سپس به او فرمود: خوب شنید؟ این پیام من است .
عتبه از حضور پیامبر مرخص شد در حالی که در مقابل عظمت محمد(ص) و نفوذ بیان او مجذوب شده بود، پیش قریش رفت . برخی از آنها وقتی که او را دیدند قسم خوردند که عتبه تغییر کرده است. و به بزرگان قریش گفت: «به خدا سوگند چیزی که من برداشت کردم این است که کلام او نه شعر است و نه سحر و نه کهانت. ای جماعت قریش از من بشنوید؛ مردم را آزاد گذارید. به خدا سوگند از گفتاری که از او شنیدم پیداست؛ آینده و آوازه‌ی بزرگی خواهد داشت. اگر مردم بر او چیره شدند آسوده می‌شویم و اگر غالب گشت از افتخارات او بهره‌مند می‌گردیم .
نکته در خور تأمل این جا این است آداب گفتگوی سیاسی پیامبر با دشمن خود، که بدان پایبند بوده است چگونه پیامبر آرام نشسته بود و به پیشنهادات پوچ و بی ارزش گوش می‌داد، سخنان عتبه را قطع نمی‌کرد و او را مورد تمسخر و تحقیر قرار نمی‌داد؛ بلکه به او فرصت داد تا آن چه را در کنه فکر خود دارد، ابراز کند .
نمونه هایی از مدارا و برخورد مسالمت آمیز پیامبر در سیره نبوی
این که ادعا می‌کنند که رفتار انسانی پیامبر اسلام مربوط به زمانی است که اسلام ضعیف بود و چاره‌ای جز مدارا و ملاطفت نبود. این سخن نادرست است چرا که پیامبر در هنگامی که پیروز بود با دشمنانش بسیار مدارا نمود ، به عنوان نمونه به برخی از وقایعی را یاد می‌کنم که متعلق به زمانی است که قدرت و شوکت دشمنان و مخالفان در هم شکسته و رسول اکرم (ص) با اقتدار تمام بر اوضاع مسلط بود:
الف) برخورد با کفار و مشرکان:
هنگامی که پیامبر اکرم (ص) از غزوه ذات الرقاء بر می‌گشتند در مسیر برای اتراق زیر درختی مشغول استراحت شدند. جابر انصاری می‌گوید:
در این هنگام بود که حضرت پیامبر (ص) ما را فرا خواندند وقتی که خدمت آن حضرت (ص) حاضر شدیم فرد بادیه نشینی را مشاهده کردیم که در کنار پیامبر (ص) نشسته است آن حضرت (ص) فرمودند این شخص شمشیرم را بیرون کشیده که ناگهان بیدار شدم و خطاب به من گفت چه کسی تو را از دست من نجات می‌دهد. فرمودم خداوند و شمشیر از دستش افتاد.» جابر انصاری می‌گوید: «با این وجود حضرت پیامبر هیچ گونه عتاب و سرزنشی نکردند و او را آزاد کردند. (صلابی،۱۴۲۹ق،ج۲،ص۲۵)
پیامبر(ص) براى پیشگیرى از شرارت افراد شرور و اختلافانگیز، از راههاى غیرمستقیم و مسالمت‌آمیز اقدام مىکرد و تا جایى که ممکن بود، با احترام و تکریم این افراد، مانع ازایجاد درگیرى و نفاق مىشد تا حس بزرگ خواهى و احترام طلبىشان باعث ایجاد شکاف در جامعه اسلامى نشود. چنین رفتارى با افراد شرور، ممکن است به ظاهر نوعى باجدهى تلقّى شود، اما در واقع، آن حضرت با کمترین هزینه، سلامت جامعه اسلامى را تضمین مىنمود.
روزى رسول خدا (ص) در منزلش نشسته بود که مخرمه بن نوفل اذن ورود خواست. حضرت فرمود: او بدترین مرد قبیله خود است، به او اجازه دهید وارد شود. وقتى مخرمه وارد شد، حضرت با خوشرویى با او برخورد کرد و او را در جاى خود نشاند. وقتى از منزل بیرون رفت، عایشه پرسید: شما در مورد او چیزى گفتى، اما رفتارت با او به گونهاى دیگر بود؟! حضرت فرمود: بدترین مردم روز قیامت کسى است که مردم او را به خاطر در امان ماندن از شرارتش احترام کنند.( ابن اثیر،۱۴۱۵ق،ج۴،ص ۳۵۰؛ذهبى،۱۴۱۳ق،ج۴،ص۳۰۱)
صلح حدیبیه
صلح حدیبیه یکی از موارد اعجاب برانگیز و در عین حال باشکوه رفتار مسالمت‌آمیز پیامبر (ص) را نشان می‌دهد که پس از مدتی آثار با عظمت آن به روشنی هویدا گردید. پیامبر(ص) در شوال ششم هجری تصمیم گرفت که برای انجام عمره راهی مکه شود. علت این تصمیم این بود که حضرت در خواب دید که وارد حرم شده، سرش را تراشیده و کلید حرم را در دست دارد. بدین سبب پیامبر اسلام (ص) اعلام کردند که مردم برای انجام عمره آماده شوند. مسلمانان نیز به سرعت مهیا گردیدند. حضرت دستور فرمودند که مسلمانان تنها با یک شمشیر غلاف شده حرکت کنند و از حمل هر نوع سلاح اضافی خودداری نمایند، تا برای همه اعراب و به خصوص قریش ثابت شود که آنها تنها قصد انجام عمره دارند، نه جنگ.(واقدی،۱۳۶۹ش،ج۲،صص۵۷۳ – ۵۷۲)
آری، جهانیان بشنوید که این توصیه رسول خدا (ص) تا ابد به همه کسانی است که در صدد پیمودن راه و تبعیت از اوامر و نواهی ایشان هستند آنگه که می‌فرماید: «أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ – رضی الله عنه – أَنَّ رَسُولَ الله – صلى الله علیه وسلم – قَالَ: لاَ تَبَاغَضُوا، وَلاَ تَحَاسَدُوا، وَلاَ تَدَابَرُوا. وَکُونُوا عِبَادَ الله إِخْوَاناً. »(عبدالباقی،۱۹۸۶م،ج۱،ص۳۵۰إبخاری،باب الهجره،ص۸۹۷)
« با یکدیگر بغض و کینه نداشته باشید نسبت به یکدیگر حسد نورزید و به یکدیگر پشت نکنید و همه بندگان خدا و با یک دیگر برادری کنید.»
نتیجه گیری
- آگاهی صحیح و شناخت کامل اسوه حسنه در پیکره سیره نبوی ضرورتی انکار ناپذیر است تا با اندیشیدن درباره حالات، افکار و اعمال پیامبر(ص) در حد توان نگاه بشری و کاوشی در مورد جوانب حیات فردی و اجتماعی ایشان تاسی مطلوب قرآنی در برابرآن انجام گیرد.
- سیره سیاسی پیامبر، عبارت از سبک و متد اداره مردم (امت اسلامی ) است. یعنی شیوه های که پیامبر جهت رهبری مردم و هدایت شان و رساندن پیام و انجام دادن رسالتش از آن پیروی می‌کردند، سیره سیاسی پیامبر را تشکیل می‌دهد.
- پیامبر (ص) دارای روحیه لطیف و قلب مهربان و رئوف بود؛ لذا اصل رحمت و محبت را مبنای دعوت خویش قرار داد. راز موفقیت آن حضرت در تسخیر و تألیف قلب‌ها نیز همین محبت و ملایمت فوق العاده ایشان است.
- از جمله هنرهای پیامبر اعظم (ص) ایجاد صلح و آشتی میان قبایل متخاصم عرب و نیز ارایه راهکارهایی برای همزیستی مسالمت آمیز با غیر مسلمانان بوده است. اما پیامبر (ص) به عنوان آورنده دینی جدید که با منافع طبقات حاکم و مستبد در تعارض بود، همواره مخالفانی داشته است.
- مخالفان شرایط جدید حاکم بر شبه جزیره را می‌توانیم به سه گروه کلی تقسیم کنیم : دشمنی اشراف و مشرکان، دشمنی برخی اقلیت های دینی چون یهودیان، دشمنی منافقان.
- پیامبر (ص) اصل اولیه برخورد خویش را با تمام مخالفان، بردباری و ملایمت قرار داده است. برقراری صلح و انعقاد پیمان نامه‌های بسیار بین پیامبر (ص) و مخالفان آن حضرت، دلیل تمایل شدید ایشان به مدارا و همزیستی مسالمت آمیز است.
- مدارا یکى از اصول اخلاقى اسلام است که پیشوایان دین در تعامل با دیگران بر آن تأکید داشتهاند. پیامبر (ص) و سلف صالح در جایى که مدارا موجب آسیب به اساس اسلام یا مصالح جامعه اسلامى نمىشد، همواره در برخورد با مخالفانشان با مدارا رفتار مىکردند.
منابع و مـــآخذ:
۱) القرآن الکریم.
۲) فولادوند،محمد مهدی،ترجه قرآن،تهران،دارالقرآن الکریم،دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامی،چاپ اول،۱۴۱۵ق.
۳) ابن أثیر،ابوالحسن علی بن أبی الکرم، أسد الغابة فی معرفة الصحابة،بیروت، دار الکتب العلمیة،ط الأولى،۱۴۱۵ق ـ ۱۹۹۴م.
۴) ابن سعد،محمد،طبقات، دار صادر، ودار بیروت للطباعه والنشر ۱۳۷۶ق – ۱۹۵۷ م.
۵) ابن منظور،محمدبن مکرم،لسان العرب،بیروت،نشردارصادر،چاپ سوم،۱۴۱۴ق. .
۶) ابن هشام،السیره النبویه،تحقیق:مصطفی سقاو…وعبدالحفیظ شلبی،بیروت،دارالمعرفه،بی تا..
۷) ابن هشام،زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام،ترجمه: سید هاشم رسولی،تهران،کتابچی،بی تا.
۸) ابن فارس،أبی الحسین أحمد،معجم مقاییس اللغة،تحقیق الأستاذ عبد السلام هارون،بیروت،دارالجیل،ط الأولى،۱۴۱۱ق .
۹) احمد ابن حنبل،مسند،تحقیق: عبد المحسن الترکی و شعیب الأناؤوط وعادل مرشد، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى،۱۴۱۴ق.
۱۰) آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی،تهران،نشرنی،۱۳۷۹ش.
۱۱)البخاری،محمدبن اسماعیل،الجامع المسندالصحیح المختصر،المحقق:محمدزهیر،بیروت، دارالفکر،ط اول، ۱۴۱۸ق.
۱۲) الحبش،محمد،برداشتهای حکیمانه از سیره پیامبر(ص)،مترجم:عبدالقادرمارونسی،تهران نشر احسان،چاپ اول،۱۳۸۸ش.
۱۳) الشرتونی، سعید خوری،اقرب الموارد فی فصح العربیه، المطبعه اسوه، چ اول،۱۳۷۴ش.
۱۴) جلیلی، سعید؛ سیاست خارجی پیامبر،تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۱۵) خدوری،مجید،جنگ و صلح در اسلام،ترجمه:غلامرضا سعیدی،تهران،انتشارات اطلاعات،۱۳۸۹ش.
۱۶) دهخدا، علىاکبر، فرهنگ دهخدا، تهران، مؤسسه لغتنامه دهخدا،۱۳۷۲ش.
۱۷) ذهبى،شمسالدین محمّدبن احمد، تاریخالاسلام و وفیات المشاهیروالأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى،ط الثانیة، بیروت،دارالکتاب العربى،۱۴۱۳ق.
۱۸) راغب اصفهانی،مفردات ألفاظ القرآن،تحقیق:صفوان داودی،دمشق،دارالقلم،چاپ سوم،۱۴۱۸ق -۱۹۹۷م.
۱۹) رازى،فخرالدین، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراثالعربى،۱۴۲۰ق.
۲۰) زرین‌کوب،عبدالحسین،کارنامة اسلام،تهران،انتشارات امیر کبیر،۱۳۸۷ش.
۲۱) سروش،عبدالکریم،مدارا و مدیریت، تهران،نشرصراط،۱۳۷۶ش.
۲۲) صلابی،علی محمد، السِّیرةُ النّبویة،بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع،ط ۱۴۲۹ق ـ ۲۰۰۸م.
۲۳)طه حسین،آئینه اسلام، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران،شرکت انتشارات،۱۳۳۹ش .
۲۱)طریحی،فخرالدین،مجمح البحرین،قم،مؤسسه البعثه،چاپ اول،۱۴۱۴ق.
۲۴) عبدالباقی،محمد فؤاد، اللؤلؤ والمرجان فیما اتفق علیه الشیخان، القاهرة،دارالحدیث،۱۴۰۷ق ـ ۱۹۸۶م.
۲۵)عمید،حسن، فرهنگ فارسی عمید،تهران،سپهر،چاپ سی ام،۱۳۸۰ش .
۲۶)غزالى،ابوحامد، احیاءعلومالدین،بیروت،دارالکتابالعربى،بىتا.
۲۷)فراهیدى،خلیلبن احمد، العین، تحقیق مهدى مخزومى و ابراهیم سامرایى،بىجا،دارالهجره،چاپ دوم،۱۴۰۹ق.
۲۸) قرضاوی،یوسف، فقه سیاسی، عبدالعزیز سیمی،تهران، احسان، دوم ۱۳۸۱ش .
۲۹) مسلم،صحیح مسلم، تحقیق محمد فواد عبدالباقی،بیروت،داراحیاء التراث العربی،ط الثانیه،۱۹۷۲م.
۳۰) مصطفوی،حسن،التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،تهران،مرکز نشر کتاب،۱۳۹۵ق – ۱۳۵۴ش.
۳۱) مطهری،مرتضی، سیری در سیره نبوی، صدرا، چاپ بیست و سوم،۱۳۸۰ش .
۳۲) مجله اندیشه،مشهد مقدس، شماره اول بهار۱۳۷۰ش.
۳۳) واقدی،محمدبن عمر،المغازی،مترجم: دکتر محمود مهدوى دامغانى،تهران، مرکز نشر دانشگاهى، چاپ دوم،۱۳۶۹ش.
۳۴) هیکل،محمدحسین،زندگانی محمد(ص)،ترجمه:ابوالقاشسم پاینده،تهران،انتشارات سوره،۱۳۸۰ش.
تحقیق و نگارش : حمـــزه خـان بیگـــــی
کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
اردیبهشت ۹۳
