تاریخچه نگارش سیره نبوی

نخستین اقدام مسلمانان در تاریخ نگاری بر می گردد به قلم فرسایی عده ای از مورخان مسلمان پیرامون سیره رسول الله(ص) و خلفای راشدین.

اهمیت تاریخ نگاری نزد مسلمانان از دیر باز باعث شده بود که گوشه گوشه زندگانی حضرت محمد (ص) به طور اختصاصی و توسط عده ای از اصحاب مشخص به رشته تحریر درآید ؛ تازه تاریخ مربوط به قبل از اسلام هم تنها بدست مسلمانان نگاشته شد.

مرحوم دکتر سعید رمضان البوطی در این باره می نویسد : رویه حاکم نزد مسلمانان در تاریخ نگاری این بود که بیشتر بر روایت و منابع منقول اعتماد و تکیه می کردند تا تحلیل و منابع عقلی ؛ و از آنجا که پیامبر اسلام معصوم و الگویی ربانی بوده است می بینیم که تاریخ نگاران مسلمان در نگارش این بخش احتیاط های بیشتری را اعمال نموده اند و در راه دسترسی به منابع دست اول هرگونه دشواری و تحمل راهپیمایی های طولانی را با جان خریده اند .

نخستین گام ها در نگارش تاریخ – سیره – نبوی

به نظر می رسد کتابت سیره نبوی نسبت به احادیث آن حضرت در درجه دوم قرار داشته است ؛ می بینیم که مسلمانان عصر اول در مرحله نخست اقدام می کنند به نگارش و جمع آوری قرآن وتکثیر آن و در مرحله بعد شروع می کنند به نگاشتن احادیث نبوی و بالاخره می پردازند به روایت ها و گواهی های موجود نسبت به سیره محمد المصطفی (ص).

نگارش سنت و حدیث رسول الله به دستور مستقیم آن حضرت و توسط کبار اصحاب شکل گرفته ؛ ولی نوشتن سیره و زندگانی ایشان به طور عام و و ثبت و ضبط کتبی غزوات و نبردها بعدها و به اجتهاد خودشان صورت پذیرفته است.

البته یاران رسول الله نسبت به بازگویی شفاهی سیره و منش آن حضرت در میان خودشان بسیار حساس و علاقمند بودند ؛ علاوه بر اینکه بخشی از تاریخ و سیره خاتم پیامبران محمد (ص) در قرآن آمده است.

طبقه اول از تاریخ نگاران مسلمان

* عُروه بن الزبیر ( متوفای 92 هـ)

*ابان بن عثمان (متفای 105 هـ)

* وهب بن منبه (متوفای 110 هـ)

* شرحبیل بن سعد ( متوفای 123 هـ)

* ابن شهاب الزهری ( متوفای 124 هـ)

این مجموعه به عنوان پیشگامان سیره نویسان به شمار می آیند ؛ هرچند متاسفانه تالیفات و آثارشان بدست ما نرسیده است ؛ جز برخی که گویا توسط طبری گردآوری شده و اکنون در موزه شهر هایدلبرگ آلمان نگاهداری می شود.

طبقه دوم از تاریخ نگاران مسلمان

* محمد ابن اسحاق ( متوفای 152 هـ) به عنوان ارشد این طبقه مطرح و مشهور است.

کتاب ” المغازی” مشهورترین اثر این مورخ نامی و مربوط به نسل دوم مورخان مسلمان است ؛ هرچند این اثر گران سنگ بدست ما نرسیده ؛ ولی ابن هشام سیره خود را بر اساس آن نگاشته است و در واقع کتاب او گزیده ای از المغازی ابن اسحاق محسوب می شود .

او در المغازی کلیه مسایل و حواشی مربوط به غزوات رسول الله را همراه با ریزه کاری های آن ثبت و ضبط نموده است

مورخان مسلمان ، آثار ابن اسحاق را معتبرترین بخش های سیره نبوی به شمار آورده و سایر مورخان این عرصه را به نوعی سربار او به شمار آورده اند.

ابن خلکان معتقد است که سیره ابن هشام نه چکیده و عصاره سیره ابن اسحاق بلکه خود آن است.

تاریخ نویسان دو طبقه فوق نسبت به ثبت و ضبط وقایع سیره نبوی بسیار حساس ، دقیق و متعهدانه رفتار نموده اند به گونه ای هر حادثه و رویداد مربوط به زندگانی آن حضرت پس از مراجعه به بزرگان اصحاب و اطمینان از صحت آن به رشته تحریر درآورده اند و به همین خاطر است که می توان تاریخ نگاشته توسط آنان را کامل و بی عیب به شمار آورد.

منابع و مآخذ سیره نبوی

1)قرآن کریم

2)کتاب های صحیح حدیث و سنت نبوی از جمله صحاح سته و تسعه

3)راویان و مورخانی که نسبت به سیره نبوی از حساسیت و اهتمام بیشتری  برخوردار بوده اند ؛ البته هرچند اصحاب رسول الله به طور عام به گزارش شفاهی آن حضرت پرداخته اند.

چند نکته مهم

– بیشتر  گردآورندگان احادیث و روایات مربوط به تاریخ و سیره نبوی جزء فقها و محدثین نامدار بوده اند که این به تنهایی نشانگر اهمیت تاریخ نگاری نزد مسلمانان و قابل اعتماد بودن زحمات آنان در این عرصه می باشد.

– تقریباً تمام نویسندگان مغازی و نبردهای حضرت رسول از جمله ابن اسحاق جزء موالی و بردگان بوده و بیشترشان غیرعرب بوده اند ؛ این نکته بیانگر اهتمام مسلمان با همه زبان ها و ملیت ها به امر ثبت و ضبط تاریخ مسلمانان است.   

– مسلمانان  در نقل و گزارش سیره نبوی به منابع و مورخان غیر مسلمان هرگز اعتماد نمی کردند و اعتماد به منابع غیر مسلمان در زمان خلفا آن هم پس از وضع شرایط و معیارهای دقیقی آغاز شد.

دکتر البویطی در باره روش نگارشی سیره توسط مسلمانان می گوید :

روش آنان در نگارش تاریخ بیشتر یک روش موضوعی بود ؛ بدین معنی که نویسندگان و دانشمندان سیره نبوی تنها به ثبت آن بخش از سیره می پرداختند که براساس قواعد علم – مصلح الحدیث –  اثبات شده باشد و از لحاظ سند و متن و جرح و تعدیل راویان فاقد هرگونه مشکل باشد.

و پس از رصد چنین موضوعاتی از سیره بلافاصله نسبت به نگارش آن اقدام می کردند ؛ البته بدون اینکه دیدگاه ، تحلیل  و نقطه نظرات خود را در آن دخالت داده و به بازی های تاریخ نگاری بپردازند!

از دیدگاه آنان حادثه تاریخی ای که به آن دست می یافتند یک امر مقدسی به شمار می آمد که شایسته است همانگونه که هست به سمع و نظر مردم برسد و از دیدگاه آن ها آمیختن گزارش های تاریخی با دیدگاه ها و گرایش ها و علایق شخصی خیانت بزرگ و نابخشودنی است که مضرات و آثار شوم آن برای آیندگان غیرقابل انکار می باشد.

آری علما و مورخان مسلمان ما با این محافظه کاری ، احتیاط و گاهاً آمیخته با سخت گیری و پیروی از یک روش کاملاً علمی و موضوعی سیره پیامبر اسلام را از تولد تا وفات به ما رسانیده اند که بابت این باید قدردان زحماتشان باشیم.

بنابرآنچه گذشت می توان مدعی شد که اصل تاریخ نگاری در اسلام بی شائبه و نقصان است ؛ به گونه ای که کل سیره نبوی اکنون به حقیقتی دست یافتنی مبدل شده است.

گذشتگان ما وظیفه خود را به بهترین کیفیت انجام داده اند و این ماییم که باید به بازخوانی سیره نبوی پرداخته و درس و عبرت های لازم را از آن بگیریم ؛ امری که وظیفه کلیه پویندگان مسیر رسول الله می باشد ؛ ما باید براساس سیره آن حضرت به تثبیت عقیده و جهان بینی مان بپردازیم و در کلیه زمینه ها از جمله سیاسی و اجتماعی به ابجدیات سیره نبوی مراجعه نماییم و تئوری ها و سلوکیات خود را بر اساس آن پایه بریزیم.

رسول رسولی کیا کارشناس ارشد قرآن و سیره