رمضانعبادات

تراویح پیامبر ﷺ  (۷)

تراویح پیامبر ﷺ 

رجمه: یوسف ساجدی

نام «نماز تراویح» بر نمازهایی اطلاق می شود که شب های رمضان _ و پس از  نماز عشاء _ اقامه می شود ؛ زیرا امام جماعت پس از هر چهار رکعت، می نشیند و اندکی استراحت می کند.
تراویح جمع ترویحه به معنای استراحت است، در قاموس آمده است: بدان خاطر به نمازهای پساعشایی رمضان تراویح گفته شده است که نمازگزاران پس از اقامه هر چهار رکعت، مقداری استراحت می کنند
تراویح یکی از نمازهای سنتی است که پیامبر صلی الله علیه و سلم بر انجام آن محافظت کرده است
بيهقي در سنن خود به نقل از عایشه  رضي الله عنها می گوید: “كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يصلي أربع ركعات في الليل ثم يتروح فأطال حتى رحمته فقلت: بأبي أنت وأمي يا رسول الله قد غفر الله لك ما تقدم من ذنبك وما تأخر، قال: أفلا أكون عبداً شكوراً .پیامبر صلی الله و علیه السلام در شب چهار رکعت می خواند و سپس استراحتی میکرد، نماز را طولانی کرد تا دلم به حالش سوخت پس گفتم؛ پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا چرا اینقدر خود را به زحمت می‌اندازید در حالی که خدا از گناهان گذشته و آینده است چشم پوشی کرده است در پاسخ گفت آیا بنده سپاسگزاری نباشم؟

بيهقي در باره حديث فوق می گوید: آن ا تنها مغیره بن زیاد روایت کرده و قوی نیست و استراحت نمازگزاران در تراویح به عنوان یک اصل مطرح است [السنن الكبرى للبيهقي (2/ 700)].

🔺آیا پیامبر صلى الله عليه وسلم در  رمضان تراویح اقامه کرده است؟
در أحاديث صحيح آمده که آن حضرت، در رمضان تراویح خوانده است، از جمله:
🔹حديث اول: حديث أبو هريره. قال: “كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يرغب في قيام رمضان من غير أن يأمر بعزيمة، فيقول: “من قام رمضان إيماناً واحتساباً غفِر له ما تقدم من ذنبه”. رواه الجماعة. رسول خدا صلی الله علیه و سلم دیگران را به شب زنده داری در رمضان تشویق می کرد ولی سختگیری نمی کرد و می فرمود: هر کس شب های رمضان را از روی ایمان و اخلاص زنده نگه دارند خداوند از گناهان گذشته هاش در می گذرد.
این حديث صريح است در حرص پیامبر صلى الله عليه وسلم بر نماز تراويح در رمضان و تشویق اصحاب و مسلمانان بر محافظت از آن و برخورداری از پاداشی که برای آن درنظر گرفته شده است.
🔸حديث دوم: حديث عائشة. «مَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ‌يَزِيدُ ‌فِي ‌رَمَضَانَ ‌وَلَا فِي غَيْرِهِ عَلَى إِحْدَى عَشْرَةَ رَكْعَةً، يُصَلِّي أَرْبَعًا، فَلَا تَسَلْ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَطُولِهِنَّ، ثُمَّ يُصَلِّي أَرْبَعًا، فَلَا تَسَلْ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَطُولِهِنَّ، ثُمَّ يُصَلِّي ثَلَاثًا» [البخاري (1147)، ومسلم (738)]. پیامبر صلی الله علیه و سلم نه در رمضان و نه در غیر آن بیش از یازده رکعت نماز سنت نمی خواند، ابتدا چهار رکعت- دو تا دو تا – می خواند، از زیبایی و طول آن ها نپرس و سپس چهار رکعت دیگر می خواند و از زیبایی و طولانی آنها نپرس و سپس سه رکعت وتر می خواند.
🔹حديث سوم:  حديث أبو ذر غفاري رضي الله عنه قال: صمنا فلم يصل صلى الله عليه وسلم بنا حتى بقي سبع من الشهر فقام بنا حتى ذهب ثلث الليل، ثم لم يقم بنا في السادسة، وقام بنا في الخامسة حتى ذهب شطر الليل فقلنا: يا رسول الله لو نفلتنا بقية ليلتنا هذه فقال:(إنه من قام مع الإمام حتى ينصرف كتب له قيام ليلة ثم لم يصل بنا حتى بقي ثلاث من الشهر فصلى بنا الثالثة ودعى أهله ونساءه فقام بنا حتى تخوفنا الفلاح قلت: وما الفلاح قال السحور). [صححه الألباني في «صلاة التراويح – الألباني» (ص15)].

این حدیث بر فضیلت اقامه نماز تراویح پشت سر امام دلالت می کند.

در «مسائل أبي داود» آمده است: سمعت أحمد بن حنبل قيل له: يعجبك أن يصلي الرجل مع الناس في رمضان أو وحده؟ قال: يصلي مع الناس وسمعته أيضا يقول: يعجبني أن يصلي مع الإمام ويوتر معه قال النبي صلى الله عليه وسلم: “إن الرجل إذا قام مع الإمام حتى ينصرف كتب الله له بقية ليلته [مسائل أبي داود: ص62].شنیدم که از امام احمد بن حنبل سوال شد شما کدام یک را بیشتر می‌پسندی؟ اینکه شخصی در رمضان به تنهایی نماز بخواند یا پشت سر امام به صورت جماعت؟ در پاسخ گفت؛ من نماز سنت آن سخصی را می پسندم که پشت سر امام باشد و وترها را نیز با وی بخواند. پیامبر صلی الله علیه و سلم می فرماید: اگر مردی با امام نماز بخواند و تا زمانی که محل را ترک می کند با او بماند خداوند پاداش بقیه شب را هم نصیبش می کند.

🟣تراویح، چند رکعت است؟

اگر چه در حدیث قبلی عایشه توضیح کافی در باره کیفیت تراویح پیامبر وجود دارد ولی علیرغم آشکار بودن آن، فقها در توصیف این کار پیامبر بویژه با انضمام روایاتی که در باره توصیف تراویح آن حضرت در رمضان آمده است، دچار اختلاف نظر شده اند، اینک به شرح حدیث عایشه رضي الله عنها می پردازیم:

۱ – پیامبر در نماز شب، چه در رمضان و چه در غیر آن، بیش از یازده رکعت نخوانده است، این مطلب زمانی مفهوم خواهد شد که قبول کنیم نماز پیامبر در شب، تحت هر عنوانی، از عدد یادشده تجاوز نکرده است.
مباركفوري می گوید: تراويح و قيام رمضان و نماز شب و نماز تهجد در رمضان یک چیز هستند و همه اسامی یک نماز هستند و تهجد در رمضان چیزی غیر از تراویح نیست زیرا نه از طریق روایت صحیح و نه ضعیف ثابت نشده که پیامبر، در یک شب، دو نماز سنت، یکی تراویح و دیگری تهجد را اقامه کرده باشد، در واقع تهجد در غیر رمضان همان تراویحی است که  در رمضان اقامه می گردد. «مرعاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح» (4/ 311).
۲– پیامبر هرگز نماز شب چه در رمضان و چه در غیر آن، چه در سفر و چه در حضر را ترک نکرده است مگر خواب بر او غالب شده باشد و یا دچار دردی شده باشد و این مطلب حاکی از این است که تراویح یکی از مصادیق نماز شب به طور مطلق است، عبادتی که آن حضرت بر آن مداومت داشت [زاد المعاد: 4/ 380].
۳ – تعداد رکعت هایی که پیامبر اقامه کرده، یازده رکعت؛ هشت رکعت سنت تراویح و سه رکعت دیگر وتر،  روایت جابر بن عبد الله  این مطلب را تاکید می کند آنجا که می گوید:” پیامبر صلى الله عليه وسلم  در ماه رمضان هشت رکعت به علاوه – سه رکعت- وتر با ما اقامه می کرد.”[۱].

محققان و دانشمندان  اهل حدیث و فقه این حدیث و حدیث عایشه را پذیرفته اند و هیچ یک از آنان نگفته اند که پیامبر در رمضان و غیر آن بیش از هشت رکعت تراویح و سه رکعت وتر خوانده است و اختلاف نظر اصلی آنان مربوط است به طولانی بودن، مقدار قرائت، زمان،برگزاری آن به صورت جماعت و غیره»[۲]

۴ – اما احادیثی که می گوید پیامبر، بیش از یازده رکعت اقامه کرده، واقعیت این است که علاوه بر تراویح و وتر سنت های دیگر را نیز شامل می شود، مانند دو رکعت سنت نماز صبح.
از شعبی روایت شده که گفته است: از عبد الله بن عباس وعبد الله بن عمر در باره نماز پیامبر صلى الله عليه وسلم در شب پرسیدم که گفتند: « سیزده رکعت، هشت رکعت از آن، تراویح، سه رکعت وتر و دو رکعت پیش از نماز صبح».یعنی پس از فرا رسیدن زمان فجر.

🟢پیامبر چگونه تراویح به پا می داشت؟

رهنمودهای پیامبر در احیای شب بهترین و کاملترین رهنمود است زیرا او اسوه و الگوی حسنه ایست که مسلمانان باید به او اقتدا کرده و در عبادات و قربات و نوافل پا جای پای وی بنهند.
حضرت عایشه رهنمود پیامبر در شب زنده داری را به بهترین کیفیت روایت می کند.
یکی از رهنمود های پیامبر صلی الله علیه و سلم در نماز شب این است که نمازش را در آغاز شب شروع می کرد، چهار رکعت یا شش رکعت برحسب شرایطی که داشت اقامه می کرد و سپس مدتی می خوابید. دیدگاه راجح این است که این چند رکعت سنت نماز عشا بوده است، زیرا آن حضرت آن سنت ها را در خانه‌اش پس از نماز عشا اقامه می کرد و سپس می خوابید و کاهی در نصف شب یا اندکی قبل از آن و یا کمی بعد از آن بیدار میغشد و عبادت شب که همان تراویح است را انجام می داد، پیامبر صلی الله علیه و سلم وقتی از خواب بیدار می شد ابتدا مسواک مغیزد و سپس خدا را به وسیله آن چه هنگام بیدار شدن بر زبان می راند یاد می کرد[۳] سپس خود را پاک می‌کرد و دو رکعت مختصر می خواند همانگونه که عایشه خداوند از او خشنود باد می گوید: هرگاه پیامبر صلی الله و علیه و سلم در شب قیام میکرد نمازش را با دو رکعت مختصر آغاز می‌کرد[۴] و سپس هشت رکعت دیگر با آن دو رکعت مختصر نخست در نماز قیام اللیل اقامه می کرد که عبارت بود از نوع اول که از طریق عایشه خداوند از او خشنود باد ثابت و روایت شده است و رسول خدا پس از از هر دو رکعت نماز سنت سلام می داد و سه رکعت به عنوان سنت وتر می خواند که جمعاً ۱۱ رکعت می شد. علاوه بر آداب دیگری که برای آن تعداد سنت های نماز شب پیامبر، آورده است، که ابن القیم بر روایت عایشه افزوده و تعداد آن را به هفت نوع رسانده است.[۵].
نماز شب پیامبر سه جور بود اول که بیشترین نوع آن بود عبارت بود از اینکه نماز را ایستاده اقامه می کرد دوم اینکه نماز را نشسته برپا می داشت و سوم اینکه سوره حمد را نشسته میخواند و هرگاه مقدار کمی از قرائتش باقی می ماند قیام می کرده و ایستاده به رکوع می رفت. هر سه نوع از طرق صحیح از پیامبر روایت شده است.

🟣قرائت و قنوت پیامبر صلی الله علیه و سلم در تراویح چگونه بود؟

ثابت نشده که پیامبر صلی الله علیه و سلم در نماز وتر قنوت خوانده باشد، امام احمد می گوید: درباره قنوت پیامبر در سنت وتر حدیث صحیحی روایت نشده است ولی عمر خداوند از او راضی باد در نماز سنت قنوت می خواند به گونه ای که دعای قنوت وتر میان اصحاب از قنوت فجر شایع تر بود.

ابن القیم می‌گوید: قنوت در نماز وتر از عمر و ابی و ابن مسعود روایت شده است و روایت های دریافتی از آنان مبنی بر خواندن قنوت در نماز وتر صحیح تر است تا قنوت در نماز صبح ولی روایت از پیامبر در باره خواندن قنوت در نماز صبح صحیح تر است روایت هایی که از آن پیامبر درباره قنوت در نماز وتر وارد شده است. [زاد المعاد: ۱/۳۹۷].
قرائت پیامبر صلی الله علیه و سلم در نماز شب به صورت ترتیل بود به گونه ای که در هر آیه تدبر می کرد، در پایان آیات وقف می کرد حتی اگر به آیه بعد متعلق بود و گاهی بر یک آیه توقف می کرد و آن را تکرار می کرد و در معنای آن تا بامداد دقت می کرد! ابن القیم می گوید: بنابر‌این فضیلت این کار بیشتر است.
برخی از قاریان بر این باورند که باید اهداف و مقاصد  آیه مورد دقت قرار گیرد و بر نتایج و خروجی آن اطلاع پیدا کرد و پیروی از رهنمود و مشی پیامبر صلی الله علیه و سلم و سنت او بهتر است [زاد المعاد: ۱/۴۰۱].
پیامبر صلی الله علیه و سلم در نماز شب گاهی قرآن را با صدای بلند تلاوت می کرد و گاهی یواش و بی صدا، گاهی قیام را طولانی می کرد و گاهی کوتاه، اغلب نماز وتر را در آخر شب می خواند ولی گاهی در آغاز شب و گاهی نیز در وسط آن.
این روش منعکس کننده رهنمود و مشی پیامبر خدا صلی الله و علیه و سلم در انتخاب گزینه آسان تر و دوری از تکلف است؛ انسان مسلمان به گونه ای عبادت می کند که برایش مقدور است و به بهانه عدم قدرت بر قرائت طولانی و ترتیل، خود را از فضیلت قیام رمضان محروم نمی‌کند، بنابراین هر کس می خواهد شب زنده داری کند و قرآن بیشتر تلاوت کند فبها و هر کس نمی تواند و یا نمی خواهد قرائتش را کوتاه کند، در این امر میدان برای مانور وجود دارد به گونه ای که هر شخص آن کاری را می کند که در توان دارد و می تواند به طور مداوم انجام دهد و رهنمودها و مشی پیامبر همه این موارد را در بر می گیرد.

[۱]  ذهبی می گوید: اسناد حدیث متوسط است
و الباني در کتاب «صلاة التراويح» (ص ۲۱) می گوید: «حدیث را ابن نصر و طبراني روایت کرده اند و سند آن بوسیله ماقبل آن حسن است و حافظ در کتاب الفتح و التخلیص به تقویت آن اشاره کرده است و آن را به ابن خزیمه و ابن حبان در دو کتاب صحیحشان نسبت داده است.
[۲]  الأعظمي، محمد ضياء الرحمن،  صلاة التراويح (ص ۳۵)، الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، الطبعة: السنة الخامسة عشر- رجب – شعبان – رمضان ١٤٠٣هـ.
[۳]  نصوص فراوانی درباره اذکار از خواب بیدار شدن که پیامبر صلی الله علیه و سلم می خواندند آمده است.
یکی از آنها آن حدیثی است که امام مسلم به نقل از ابن عباس آورده است، در بخشی از  حدیث آمده است که آن حضرت بیدار شد و مسواک زد و در حالی که این آیه {إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ} فقرأ هؤلاء الآيات حتى ختم السورة [آل عمران: ١٩٠ – ٢٠٠] را زمزمه می کرد وضو گرفت.

[۴]  همانطور که به نقل از عایشه در «صحيح مسلم» آمده است
[۵]  نوع دوم: روايت شده از ابن عباس که پیامبر دو رکعت نماز خواند و در آن ها قیام و رکوع و سجود را طولانی کرد و سپس رفت و خوابید تا اذان صبح، این کار را سه بار انجام داد و در مجموع شش رکعت نماز به جای آورد.
سوم: سیزده رکعت ولی به شیوه ای که در روایت حضرت عایشه خداوند خوشنود باد آمده است.
چهارم: هشت رکعت نماز می گذارد بین هر دو رکعت سلام می دهد و سپس ۵ رکعت وتر را پشت سر هم اقامه می کند و فقط در آخر آن ها می نشیند. حدیث را امام مسلم (٧٣٧/ ١٢٣) از حديث عائشة – رضي الله عنها – روایت کرده است.
پنجم: ۹ رکعت، که پشت سر هم می خواند و فقط در رکعت پایانی می نشست و ذکر خدا را بر زبان جاری می کرد و خدا را ستایش و دعا می کرد و سپس بر می خاست و بدون اینکه سلام دهد رکعت نهم را اقامه می کرد سپس می نشست و تشهد می خواند و سلام می داد و سپس دو رکعت بعد از سلام برپا می داشت. مسلم (٧٤٦)
شسم: ۷ رکعت مانند ۹ رکعت نماز پیش گفته اقامه می کرد سپس دو رکعت را در حالت نشسته می خواند
هفتم: آن حضرت نماز را دو رکعت دو رکعت می‌خواند و سپس سه رکعت دیگر را به صورت پیوسته برپا می داشت.

نویسنده: إدريس أحمد

نمایش بیشتر

یوسف ساجدی

نویسنده و مترجم و مدرس دانشگاه

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا