نحوهی تعامل با محیط زیست و حقوق حیوانات در اسلام و تفکر غربی
محمد حامدی
در تفکر قرآنی این امر مسلم است که همهی مخلوقات جهان آفرینش اعم از موجودات زنده و غیره در یک دستگاه واحد به صورت سیستماتیک در کنار یکدیگر قرار گرفته تا با همکاری همهی آنها، هدفی واحد (تأمین سعادت مادی و معنوی انسان در دو جهان) را محقق کنند. به نحوی که هرگاه یک یا چند قطعه از آن تخریب یا ضایع شود، کارکرد دستگاه مذکور مختل خواهد شد. لذا با تخریب و نابودی هر کدام از موجودات جهان آفرینش، تیشه بر ریشهی سعادت خود خواهیم زد. بنابراین تا زمانی که جهان هستی را به صورت قطعات مجزا از هم تلقی کنیم، نمیتوانیم جهانبینی درست و ایدئولوژی جامع و مانعی را تولید و عرضه نماییم. به عبارت دیگر همهی موجودات جهان آفرینش، امکاناتی برای رشد مادی و معنوی انسان محسوب میشوند. گرچه ممکن است در این میان از جایگاه و حکمت آنها با خبر نباشیم.
برای روشن شدن موضوع در ابتدا لازم است به بعضی از اصول قرآنی مرتبط با جهان آفرینش اشاره نمود:
۱. جهان آفرینش (محیط زیست)، تأمین کنندهی نیازهای انسانهاست.
هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ ۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ [سوره البقره: آیه ۲۹] او خدایی است که همه موجودات زمین را برای شما خلق کرد، و پس از آن به خلقت آسمانها نظر گماشت و هفت آسمان را بر فراز یکدیگر برافراشت و او به همه چیز داناست.
۲. جهان آفرینش، آیه و نشانهای آشکار برای شناخت جهانبینی دینی است.
الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ [سوره آلعمران: آیه ۱۹۱] آنها که در هر حالت، ایستاده و نشسته و خفته خدا را یاد کنند و دائم در خلقت آسمان و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا، تو این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریدهای، پاک و منزهی، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار.
۳. جهان آفرینش، ابزاری برای تحقق بندگی انسان است.
أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ [سوره لقمان: آیه ۲۰] آیا شما مردم به حسّ مشاهده نمیکنید که خدا انواع موجوداتی که در آسمانها و زمین است برای شما مسخّر کرده و نعمتهای ظاهر و باطن خود را برای شما فراوان فرموده؟ و (با وجود این) برخی از مردم از روی جهل و گمراهی و بیخبری از کتاب روشن (حق) در (دین) خدای متعال مجادله میکنند.
۴. ما مجاز به این امر نیستم که موجودات جهان هستی را دچار فساد نماییم.
وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ [سوره البقره: آیه ۲۰۵] و چون از حضور تو دور شود کارش فتنه و فساد در زمین است و بکوشد تا حاصل خلق به باد فنا دهد و نسل (بشر) را قطع کند؛ و خدا فساد را دوست ندارد.
۵. موجودات جهان هستی، دارای جمال و زیبایی شگفتانگیزی بوده که از این طریق حس هنرخواهی انسان را ارضا میکنند.
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ [سوره الأعراف: آیه ۳۲] بگو: چه کسی زینتهای خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ بگو: این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از اینها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش چنین مفصل و روشن بیان میکنیم.
۶. موجودات جهان آفرینش، وسیلهای برای خدمت رسانی به انسانها محسوب میشوند.
وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ [سوره الفصلت: آیه ۱۰] و او روی زمین کوهها برافراشت و انواع برکات (و منابع از معادن و چشمهها و درختان) بسیار در آن قرار داد و قوت و ارزاق اهل زمین را در چهار روز (برای هر شهر و دیاری) مقدّر و معیّن فرمود و روزی طلبان را یکسان در کسب روزی خود گردانید (تا همه روزی خورند).
۷. در صورت شرک و وجود آلههی متعدد، جهان آفرینش دچار فساد میشد.
لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ [سوره الأنبیاء: آیه ۲۲] اگر در آسمان و زمین غیر از خدای یکتا خدایانی وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمین راه مییافت، پس (از نظم ثابت عالم) بدانید که پادشاه ملک وجود خدای یکتاست و از توصیف و اوهام مشرکان پاک و منزه است.
۸. در صورت انتخاب کفر و سیئات، نمیتوان از فواید موجود در نعمات جهان آفرینش بهرهمند شد.
وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ [سوره طه: آیه ۱۲۴] و هر کس از یاد من اعراض کند همانا (در دنیا) معیشتش تنگ شود و روز قیامتش نابینا محشور کنیم.
۹. ما بایستی موجودات جهان آفرینش را عمیقاً دوست داشته و در حفظ آنها بکوشیم. زیرا آنها خدمت گذار ما هستند.
فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّىٰ تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ⭐️ رُدُّوهَا عَلَيَّ ۖ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ [سوره ص: آیات ۳۲ و ۳۳] در آن حال گفت: (افسوس) که من از علاقه و حبّ اسبهای نیکو از ذکر و نماز خدا غافل شدم تا آنکه آفتاب در حجاب شب رخ بنهفت. ⭐️ آن گاه (با فرشتگان موکّل آفتاب) خطاب کرد که (به امر خدا) آفتاب را بر من بازگردانید (چون برگشت اداء نماز کرد) و شروع به دست کشیدن بر ساق و یال و گردن اسبان کرد (و همه را برای جهاد در راه خدا وقف کرد).
پیامبر اسلام (ص):
با حیوانات مهربان باشیم.
۱۰. ما مجاز به این امر نیستیم که بیشتر از نیاز از منابع و معادن موجود استفاده کنیم. زیرا منابع مذکور تنها متعلق به نسل حاضر نبوده، بلکه سهم بزرگی از آن برای آیندگان است.
وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ [سوره الحجر: آیه ۲۱] و هیچ چیز در عالم نیست جز آنکه منبع و خزانه آن نزد ماست ولی ما از آن بر عالم خلق الاّ به قدر معین (که مصلحت است) فرو نمیفرستیم.
۞ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ [سوره الأعراف: آیه ۳۱] ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا مسرفان را دوست نمیدارد.
و اما دربارهی حقوق حیوانات نیز اشاره به موارد زیر ضروری است:
۱. حیوانات، جزئی مهم از جهان آفرینش و اکوسیستم موجود در میان موجودات زنده از جمله حیات انسانی بوده و با حذف آنها تیشه بر ریشهی خود خواهیم زد.
وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً ۖ نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ [سوره المؤمنون: آیه ۲۱] و بیشک برای شما در (مطالعه حال) چهارپایان و حیوانات اهلی عبرت خواهد بود که از شیر آنها به شما میآشامانیم و در آنها برای شما منافع بسیاری است (مانند فرشها و لباسها و اثاثیه و باربری و فواید بسیار دیگر) و از گوشت آنها نیز تناول میکنید.
۲. حیوانات، در جاهای غیر قابل عبور برای حمل بارهای سنگین ما را یاری میدهند.
وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَىٰ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ ۚ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ [سوره النحل: آیه ۷] و بارهای شما را (به آسانی) از شهری به شهر دیگر برند که خود شما (بدون بار) جز با مشقّت بسیار بدان جا نتوانید رسید (چه رسد با بار)؛ راستی که پروردگار شما رئوف و مهربان است.
۳. ما باید همانند پیامبران، حیوانات را دوست بداریم.
فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّىٰ تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ⭐️ رُدُّوهَا عَلَيَّ ۖ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ [سوره ص: آیات ۳۲ و ۳۳] در آن حال گفت: (افسوس) که من از علاقه و حبّ اسبهای نیکو از ذکر و نماز خدا غافل شدم تا آنکه آفتاب در حجاب شب رخ بنهفت. ⭐️ آن گاه (با فرشتگان موکّل آفتاب) خطاب کرد که (به امر خدا) آفتاب را بر من بازگردانید (چون برگشت اداء نماز کرد) و شروع به دست کشیدن بر ساق و یال و گردن اسبان کرد (و همه را برای جهاد در راه خدا وقف کرد).
۴. ما مجاز به این امر نیستم که بیشتر از توان حیوانات، بر آنها بارهای سنگین را تحمیل کنیم.
حدیث پیامبر اسلام (ص):
«حیوان، شش حق بر صاحبش دارد: وقتی که پیاده شد، برای او علف بگذارد؛ هر وقت از آبی عبور کرد، درنگ کند و آب را به او نشان دهد؛ به صورتش نزند؛ زیرا که تسبیح پروردگار میگوید؛ پشت او را چون مجلس و مبلمان و جایگاه برای سخنرانی نکند؛ مگر در راه خدا؛ بیش از توان، بارش نکند؛ بیش از قدرت و طاقت از او سواری نگیرد و نخواهد.»
۵. بدون وجود ضرورت در زمینهی تأمین معاش، مجاز به شکار حیوانات نیستیم.
حدیث پیامبر اسلام (ص):
«هر حیوان، پرنده یا غیر آن، که به ناحق کشته شود، روز قیامت با قاتل خویش مخاصمه کند.»
دربارهی نحوهی تعامل جهان غرب با محیط زیست و تأمین حقوق حیوانات باید اظهار داشت، که تلاشهای بسیار مفیدی در این راستا انجام شده است. با این وصف در بعضی از زمینهها اشکالاتی وجود دارد که در ذیل بدان اشاره میکنیم:
۱. بر اثر جنگهای ویرانگر از همان اوایل عمر بشر، خصوصاً جنگهای جهانی اول و دوم، هم محیط زیست، شدیداً لطمه دید و هم حیات حیوانات نیز مورد تهدید جدی قرار گرفت.
۲. بر اثر وجود تفکر تسخیر طبیعت در جهان غرب، با سرعت سرسامآوری استخراج بیرویه و نامحدود منابع و معادن طبیعت آغاز شد و از این طریق سهم آیندگان لطمهای جدی دید.
۳. بر اثر تفالهها و زبالههای ناشی از صنایع، محیط زیست، خصوصاً دریاها لطمهای جدی دیدند.
۴. با وجود تولیدات صنعتی مفید، کالاهای مضری مانند مواد مخدر، سلاحهای ویرانگر، مواد شیمیایی مضر و سرطانزا ، آلودگی هوا از طریق دود کارخانهها، پارگی لایهی اوزون بر اثر گازهای گلخانهای، مواد خوراکی اشباع شده بر اثر مواد شیمیایی و … تولید شدند و لطمات زیادی را بر محیط زیست و حیات حیوانی وارد کردند.
۵. با وجود همهی امکاناتی که خداوند در اختیار بشر نهاده، به جای شکرگذاری از ایشان، کفر و سیئات را به صورت مستمر و دیوانهوار گسترش دادند.
محمد حامدی