تاریخ

تفسیر و تحلیل آیه «جزیه»

@ تفسیر و تحلیل آیه «جزیه»

اهل ذمّه یا شهروندان غیر مسلمان (7)

 –  در سال هشتم هجری سوره توبه و از جمله آیه 29 از این سوره مبارکه نازل شد آیه

{قاتلواالذين لايؤمنون بالله ولاباليوم الآخرولايحرمون ماحرم الله ورسوله ولايدينون دين الحق من الذين اوتواالكتاب حتي يعطواالجزيةعن يدوهم صاغرون[1]،با کسانی که به خداوروز واپسین ایمان نمی آورند وچیزهایی را که خدا و رسولش حرام شمرده، حرام نمی دانند و با کسانی که کتاب آسمانی بر آنان نازل گشته و به آیین حق نمی گروند، بجنگید تا آن هنگام که به دست خویش جزیه بپردازند درحالی که دربرابراسلام خاضع اند}.

خداوند جل جلاله در این آیه به پیامبر (ص) ومسلمانان دستور داد که با همه کسانی یا همه اهل کتابی هايي که دارای صفات چهارگانه مذکورهستند،بجنگید مگر اینکه به امضای قرارداد مشترک ذمه بپردازند.

 –  صاحب المنار،اخذجزیه را به قبل از اسلام ارجاع داده و می گوید :انوشیروان،اولین کسی بود که اصول وپایه هايی برای جزیه قرارداد و آن را وضع کرد[2].

  – داستان جزیه و قرارداد ذمه بعد از جنگ روم(غزوه مؤته)ودر سال هشتم هجری آغاز شد ، آنگاه که رومیان خواستند بر دولت اسلامی یورش برده و مسلمانان را ریشه کن نمایند، غزوه مؤته که در آن چندین فرمانده رشید مسلمان از جمله جعفربن ابیطالب و ابن رواحه درآن به شهادت رسیدند ، پس از پیروزی مسلمانان در این جنگ تاریخی ، آیه جزیه نازل شد، رومیان به سرکردگی پسر هرقل خواستند کاری را که مشرکان قریش ( ویهودیان مدینه و اطراف)از انجام آن عاجز بودند(نابودی محمد و دولت مدینه)به اتمام برسانند،پس آیه قرآن نازل شد تا اعلام کند اهل کتابی که بر باطل اصرار می ورزندوبامسلمانان عداوت دارند ، شایسته صلح و آتش بس نیستند ،بلکه باید باآنان بجنگید تا بر آنان پیروز می شوید و یا تسلیم شده و قرارداد ذمه امضاء می کنند[3].

–  قانون پرداخت جزیه بانزول این آیه تشریع وبرای نخستین باردرباره مردم نجران وایله به مورداجرا گذارده شد[4].

–  در تفسیراین آیه عده ای، چنین پنداشته اند که آیه مزبور متضمن اعلان جنگ به اهل کتاب  بوده و این جنگ باید تا حصول نتیجه ای که در آیه اعلام شده ،ادامه  پیدا کند و غایت و هدف جنگ آن است که اهل کتاب در حالت خواری و خفت و ذلت، جزیه بپردازند و درباره چگونگی حالت مزبور نیز نظریات(عجيبي) ابراز شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1-ذمیان به اجبار برای پرداخت جزیه به حالت خواری به جایگاه مأمورین دریافت جزیه کشانده می شوند .

2-جزیه در حالی از ذمیان گرفته می شود که مأمورین مسلمان نشسته و آنان ایستاده باشند .

3-اهل ذمه به هنگام پرداخت جزیه مورد اهانت و ضرب و شتم قرار می گیرند .

4-ذمیان موقع دادن جزیه در برابر آفتاب سوزان نگاه داشته می شوند .

5-ذمی سرخود را پایین می آورد و گیرنده جزیه ریش وی را گرفته و ضربه ای به سرش می نوازد[5].

   نظریات افراطی مذکور به تعبیر القاسمي صرف نظر از اینکه فاقد دلیل از قرآن و سنت و عمل اصحاب است با ماهیت پیمان ذمه و آثار حقوقی آن و همچنین با روش اصولی اسلام در زمینه روابط خارجی و روح عدالتی که اسلام همواره حامی آن بوده[6] و بالأخره با سماحت و عفو دینی [7]منافات دارد و آیه مذکور هم به هیچ وجه با نظریات مزبور سازگار نبوده و نمی تواند مورد استناد قرار گیرد .

 @  برای تحليل وتفسير بیشترآيه، نکات زیررامتذکر می شویم:

1-نخستین فراز آیه (قاتلوا الذین لا یومنون با لله …) که متذکر پیکار با اهل کتاب است ، جنبه تشریعی نداشته و این آیه بعداز نزول آیات جهاد نازل شده و قطعاً باید همه شرایط جهاد با توجه به آیات پیشین لحاظ شود  که در حقیقت مفهوم آیه چنین می شود :

هر گاه طبق مقررات قانون جهاد،در مواردی که پیکار بااهل کتاب مجاز باشد ، قبول پیشنهاد قرارداد ذمه از طرف آنان باید به عنوان پایان مخاصمه تلقی گردد ، لذا کسانی که قسمت اول آیه را به عنوان اعلان جنگ  با اهل کتاب محسوب نموده اند مرتکب اشتباه بزرگ شده اند ؛ زیرا بررسی آیات مربوط به قانون جهاد به خوبی می رساند که اسلام در هیچ موردی حتی درباره گروه های مشرک و ضد مذهبی به طور ابتدایی مبادرت  به اعلان جنگ نکرده است و جهاد را در موارد خاص و باشرایط معین به منظور از میان بردن موانع دعوت جهانی اسلام فرض شمرده است[8].

2- کلمه «حتی» در لغت عرب پایان و نهایت امر را می رساند و بکار رفتن کلمه مزبور در آیه، روشنگر این نکته است که  با انعقاد قرارداد ذمه که مبتنی بر مسئولیت های متقابل است حالت مخاصمه ودرگیری وبالأخره خشونت و بیگانگی پایان پذیرد و روابط طرفین بر اساس پیمان مشترک به اتحادومسالمت وهمکاری گراید.[9]

3- تعبیر«عن ید» که در پرداخت جزیه به کار رفته مبین این مطلب است که جزیه باید در حدود امکانات اهل کتاب باشد، ضمناً مراد از «یعطوا» درآیه ،آمادگی پرداخت است[10].

ابن عباس درتفسيراين بخش ازآيه می فرمايد:شخص ذمی خودش بايد جزیه را بپردازد[11].

4- جمله ای که در پایان آیه آمده (و هم صاغرون) متضمن دومین شرط و پایه اساسي قرارداد ذمه است و این شرط به صورت ذیل در قرارداد ذمه قید می گردد : متحدین باید به هنگام احکام صادره از دادگاه های صلاحیت دار  اسلامی ملتزم شوند و دربرابراجرای قوانین اسلامی خاضع باشند.[12]

امام شافعی در باره مفهوم و«هم صاغرون» می فرماید: یعنی اینکه احکام اسلامی بر آنها اجرا شود[13].

  – دکتر قرضاوی ، تسلیم شدن و انداختن سلاح و پایبندی به قوانین دولت اسلامی رامصداق (و هم صاغرون) می داند.[14]

   -صاحب تفسیر مراغی هم دراین باره می نویسد:« وهم صاغرون » یعنی اینکه آنها با پرداختن جزیه به مسلمانان حسن نیت خودشان را نشان داده باشند .[15]

   با توجه به توضیحاتی که درباره تفسیر آیه جزيه گذشت و همچنین سایر مدارکی که در زمینه لزوم تعهد مالی در متن قرارداد ذمه بیان شد جای تردیدی باقی نمی ماند که جزیه یکی از دو شرط و ماده اساسی پیمان بوده است نه هدف پیکار با اهل کتاب[16].

  @ وامادرباره چهار صفتی که باعث شده که مسلمانان بااهل كتاب وارد نبردشوند ،

-امام فخر رازی می گوید : اهل کتاب مادامی که دارای این چهار صفت باشند ، نبرد با آنان واجب است تادر نهایت تسلیم شده یاجزیه بپردازند .[17]

 *  « لایحرمون ماحرم الله و رسوله» یعنی آنان مواردی را که خدا حرام اعلام کرده حرام نمی دانند یا اینکه از محرمات تورات و انجیل پرهیز نمی کنند بلکه به تحریف آن دو پرداخته واز خود احکام می سازند[18].

 *  «ولایدنیون دین الحق» منظوراز دين الحق : 1- منظور واژه حق،و گرایش وعمل به دين حق است . 2- منظو از حق ، ذات پاک خداست و منظور از دین ، آیین آسمانی اسلام است. 3-آنان به اسلامی که حق است ،ایمان نمی آورند.

 -ابوعبیده گوید:کفر گرایان اهل کتاب،خدا را بسان توحید گرایان نمی شناسند .[19]

منابع :

  1. سوره توبه آیه 29 .
  2. رشید رضا ، تفسیر المنار ،ج10 ، ص 292.
  3. جعفر سبحانی ، فروغ ابدیت ، ج2 ، ص 288.

4.ابن قیم ، زادالمعاد ،ج3،ص223.

  1. عميد زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 117 -118.
  2. محمدجمال الدين القاسمي، تفسیر قاسمی ، ج ،4ص 109.
  3. همان ، به نقل از امام نووی.
  4. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 118.
  5. همان ، ص 119.
  6. همان.
  7. قرطبی ، الجامع لأحکام القرآن ، ج8 ، ص 115.
  8. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 116،به نقل ازحسن نجفی ،جواهر الکلام ، ج 21 ، ص 247.
  9. قرطبی ،الجامع لأحکام القرآن ، ج 8 ، ص 115.
  10. قرضاوی ، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ، ص 67.

15.احمدمصطفي المراغي،تفسیر المراغی ، ج 10 -12 ، ص 95.  

  1. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 121.
  2. الفخر الرازی ، التفسیر الکبیر ، ج 8 ، ص 27.
  3. همان ، ص 29 .
  4. طبرسی ،مجمع البیان (ترجمه) ، ج 9 ، ص 558.

رسول رسولی کیا – کارشناس ارشد قرآن و سیره

نمایش بیشتر

رسول رسولی کیا

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - مهاباد @ شغل : دبیر آموزش و پرورش

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا