راهکارهای مقابله با فقر در اسلام

راهکارهای مقابله با فقر در اسلام
در جوامع و کشورهای متفاوت در سطح جهان چه در قدیم و چه در جدید، پدیده فقر وجود داشته، اما آنچه مهم است روش ها و استخدام راه کارهایی جهت زدودن و مبارزه با این معضل می باشد.
برای پرداختن به این مهم ابتدا باید به تعریف فقر پرداخت.
فقر یعنی نبود و یا نقصان یک شیء، نتیجتاً برطرف نشدن حاجات اساسی یک فرد بدلیل نداشتن مال و دارایی کافی.
اگر راهکاری پویا و سنجیده جهت مقابله با فقر پیدا نشود و جامعه و ارگان های مرتبط در صدد مبارزه با آن برنیایند ، آسیب آن دامنگیر جامعه و سایر افراد نیز می شود و تنها شخص فقیر از آن ضررمند نمی شود.
اسلام برای مقابله و زدودن فقر از دو منظر اساسی به آن نگاه می کند:
1-ارزش و بزرگی آدمی و جایگاه والای انسان
2-پی ریزی پایه های اساسی جهت همکاری اجتماعی
اما احترام و ارزشمندی انسان در نظر دین اسلام در میان تمامی انسان ها با رنگ و نژادهای مختلف و پایگاههای اجتماعی متفاوت، یکسان است و معیار برتری را پرهیزکاری و عمل صالح و سودمندی فرد در نظر گرفته است نه چیزی غیر از این.
گزینۀ اول: تلاش و کوشش عاملی اساسی برای زدودن فقر و تنگدستی است، درست است که روزی و رزق آدمی از جانب خداوند تضمین شده ؛ اما آیا بدون تلاش به انسان می رسد؟! منابع کره ی زمین فراوان و تا حدود زیادی در دسترس اند و لذا بر کسی روا نیست خویشتن را فریب دهد که خداوند بر من فقر را تقدیر و تحمیل کرده و یا اینکه خود را از روی سستی و تنبلی به خرج دادن از کار و کسابت باز دارد!
کار مایه ی شرف و بزرگی انسان است و بر هیچ کسی عیب نیست از چه راهی کسب روزی می کند مادام که مشروع و حلال باشد، چنانچه که رسول اکرم(ص) یاران خویش را به بالیدن به شغلی که دارند تشویق می فرمودند.
در حدیثی از زبیر پسر عوام که از رسول اکرم(ص) روایت می کند، می خوانیم «چنانکه هر کدام از شما طنابی به دست گیرد و به جمع آوری چوب بپردازد، سپس به دوش خویش کشد و به بازار فروش ببرد، و از این راه کسب درآمد کند و شکم خویش را سیر کند، بهتر از آن است که دست به سوی مردم دراز کند و گدایی کند، چه آنکه مردمی چیزی به وی بدهند یا خیر» به روایت بخاری
در تاریخ و زندگی رسول اکرم(ص) آمده است که ایشان قبل از مبعوث شدن به پیامبری به مراقبت از گله گوسفندان می پرداختند و به تجارت نیز مشغول بوده اند و یاران آن حضرت نیز به شغل هایی چون تجارت، کشت و زرع و … سرگرم و مشغول بوده اند.
علاوه بر این ، اسلام این درآمدزایی و کسب روزی را عبادت شمرده از آن جهت که هم به شخص خود و هم به کسانی که سرپرستی آنان را به عهده دارد نفع می رساند.
در حدیث شریف آمده است: «غذا و طعامی بزرگ تر و پاکیزه تر از آنچه فرد با تلاش و بازوی خویش بدست آورده ، نیست .
رسول اکرم(ص) از زمره ی کسانی بود که از تلاش خویش، در جهت کسب روزی حلال، فروگذار نمی کرد .» به روایت بخاری
دین اسلام بر حاکمان و مدیران و کسانی که زمامدار امور هستند لازم شمرده در جامعه شغل زایی کنند و راه های ایجاد اشتغال را برای کسانی که توانایی و کفایت لازم دارند آسان نماید.
در حقیقت افزایش بی کاری و تنبلی نیروی کار در جامعه و در مقابل آن بروز پدیده ی تکدی گری از اسباب عقب افتادگی و تخریب اقتصاد و فرهنگ یک جامعه ی انسانی ست.
اسلام عمل یک شخص گدا را لکه ی ننگی بر پیشانی وی می داند، مگر در سه حالت چنانچه در حدیث شریف که انس ابن مالک از رسول اکرم(ص) روایت می کند
«دست دراز کردن و درخواست پول از مردم زشت و ناپسند مگر برای 1-کسیکه دچار فقر شدید شده 2-آنکس که بدهکاری سنگین بر دوش وی است 3-شخصی که باید دیه ای را بپردازد.
راهکار دوم
خویشاوندان و نزدیکان که به هر دلیل از جمله ناتوانی، مریضی، پیری، فوت سرپرست خانواده و … دچار تنگدستی و فقر شده اند، باید دست همکاری و تعاون به هم داده و در جهت حل این مشکل مسئولیت به دوش گیرند.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «و حق نزدیکان را بپرداز» اسراء 26
مراد صله ی رحم و پیوند خویشاوندی است که شامل همگان می شود و در حدیثی رسول اکرم(ص) این عمل را سببی برای افزایش روزی تلقی کرده است.
انس ابن مالک در حدیثی از رسول اکرم(ص) نقل می کند: «هر که در پی افزایش روزی خویش و عفو گناهانش از جانب خداوند است، صله ی رحم را به جای آورد» به روایت بخاری
راهکار سوم:
پروردگار متعال برای شخص فقیر بهره ای از اموال زکات را قرار داده است هنگامی که مادر آنان را از اوضاع و اینکه پول کافی جهت تهیه ی خوراک و شیر دهی به کودک ندارند آگاه ساخت، حضرت عمر(رض) زن را به شیر دادن به کودک دستور دادند و در روز بعد به ماموران بیت المال دستور دادند تا برای هر نوزاد شیرخواره حقوقی در نظر بگیرند و هر چه سن وی بیشتر شود میزان مستمری اش نیز از طرف بیت المال افزایش یابد، و این کار را خلفای بعد از وی نیز در پیش گرفتند چنانچه که برای اهل ذمه ای که فقیر بودند و نیز سالمندان و زنان مستمری مشخصی تصویب کرده بودند.
راهکار چهارم: در بزرگداشت این عمل و تشویق به آن احادیث فراوانی وارد شده است که می توان به حدیث ابوهریره(رض) که از رسول اکرم(ص) روایت می کند اشاره کرد، که می فرماید: «هر روز که بندگان خداوند چشم از خواب باز می کنند دو فرشته(ملائک) بر زمین نازل می شوند که یکی از آنها می گوید: پروردگارا! بر آنکسی که صدقه و نیکی از مال خویش می کند فزونی ده، و دیگری می گوید: پروردگارا! بر آنکس که بخل به خرج می دهد از مالش بگیر و تلفش کن» متفق علیه
رسول خدا(ص) در حدیثی دیگر که بیانگر اهمیت دادن به نزدیکان و خویشاوندان و صدقه و کمک مالی دادن به آنهاست می فرمایند: «صدقه دادن به شخص نیازمند تنها عنوان صدقه دارد در حالی که به نزدیکان صدقه پرداختن صله ی رحم نیز به حساب می آید»
و نیز در خصوص همسایه داری و کمک مالی به وی می فرماید: «کسی که همسایه اش را در حال فقر و گرسنگی می بیند و به حالشان آگاه است و خودش در ناز و نعمت به سر می برد و شکمش سیر، به من ایمان ندارد» به روایت أبی شیبة و بزار و طبرانی
در خلال این احادیث می توان دریافت که اگر جامعه دچار معضلی همچو فقر باشد، که بدون شک در تمامی دوران ها نیز بوده و هست، می توان با روحیه ی هم یاری و هم کاری اگر این مشکل را ریشه کن نیز نتوان کرد ولی آن را کمی به حد اعتدال رسانید، در عین حال ارگان های مدیریتی جامعه نیز می توانند تا حدود زیادی به حل این مشکل بپردازند و با سازوکارهای مفید اقتصادی راه را برای بهبود وضعیت جامعه ی گریبانگیر فقر هموار کنند.
البته نباید فراموش کرد که همیشه همکاری و دست به هم دادن بزرگ ترین راه کار جهت حل به موقع امور و کم کردن هزینه های جانبی و اقدام در سطح وسیع برای از بین بردن معضلات یک جامعه است و این همان تصویری است که اسلام برای ما نمایان می سازد و انسان ها را بر آن تشویق به عملی کردنش می کند.
متأسفانه امروزه بسیاری از مفاهیم و چاره سازهای دینی و رهنمود های الهی به فراموشی سپرده شده اند و روابط رو به سستی گراییده، خویشاوندی رنگ و لعاب سابق و مطلوب را ندارد، تعاون و همکاری کم رنگ شده و ما انسان ها گاهی به جای چاره سازی به دامن مشکلات و بستر دادن به آن می افزاییم .
گاهی در ایام ویژه سال از جمله عید به فکر انفاق و همنوعی و همدردی با فقیران و نیازمندان و بیماران هستیم ؛ انگار دیگر روزی جز این ایام عید و یا رمضان نیست!!!
اگر ثروتمندان به یاری نیازمندان بشتابد با فوت وی دیگر این چراغ امید نیز به خاموشی می گراید!! در حقیقت این نوع کمک رسانی خود مزید بر علت اند!!
این راستی نمایان است که فقر خاستگاه و سر منزل بسیاری از آسیب های اجتماعی و فکری است، بسیاری از جرائم که در جامعه شیوع یافته اگر نتوان گفت علل اصلی آن فقر است می توان از فقر به عنوان عامل تأثیرگذارآن یاد کرد.
رسول اکرم(ص) بعد از تمامی نمازهای فرض می فرمایند: «پروردگارا به تو پناه می برم از کفر و بی دینی و فقر»
بدون شک از این دعای رسول خدا(ص) خطر بزرگی که این پدیده (فقر) به دنبال دارد آشکار است.
به امید کمک و هم یاری به نیازمندان و سعی در پرورش روحیه ی تعاون و همکاری برای زدودن مشکلات و نابسامانی های جامعه، از جمله فقر.
نویسنده: أمیره محمود عبدالله
ترجمه از عربی به فارسی: فاروق راک
منبع: سایت الألوکة