دکتر محمد المنصور
صوم در اصل به معنای خودداری کردن از انجام کار است،تا جایی که اجازه داده شده که گفته شود–صام من الکلام –یعنی : ساکت شد و از سخن گفتن خودداری کرد.سخن خداوند سبحان در باره حضرت مریم علیها السلام نیز به این معنی اشاره دارد که می فرماید: ( إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَٰنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا)«که من برای خدای مهربان روزه(ی سکوت وخودداری اژ گفتار نذر کرده ام وبه همین دلیل امروز با انسانی سخن نمی گویم» مریم/۲۶
معنی شرعی صوم نیز سازگار و موافق معنی لغوی آن است،واز دایره خودداری کردن از انجام کار و متوقف شدن از عمل خارج نیست اما طبیعت صیاغ معنی شرعی این کلمه قیود ویژگی‌های خاصی را به آن اضافه کرده است،صوم شرعا به معنی خودداری کردن از تمامی مبطلات روزه است.
ماه مبارک رمضان قلبها را از احساساتی پاک لبریز می کند تا یه وسیله آن به جست و جوی رضایت خداوند پرداخته شود و با بهره گرفتن از انوار شناخت رمضان فضائل روزه و آثار کریمانه اش آشکار شود،وخشوع مسلمانان برای خداوند افزایش می یابد.هرچه این احساس فزونی یابد انسان مسلمان بیشتر درک خواهد کرد که خداوند نسبت به مسلمین مهربان بوده آن هنگام که روزه ماه رمضان را با نظامی متقن ومحکم برای برقراری توازن بین خواهشهای نفسانی و تمایلات روح بر آنها فرض می نمود تا سرشار از حس رقابت برای صعود از پله ها ی خیر شوند
هدف خداوند در این ایام تنهامحروم کردن مسلمانان از دسترسی به حلالش نیست،بلکه قصد آن را داشته که به آنها کمک نماید تا نفوس خود را تطهیر واز حجاب‌های مادی و بشری رهایی یابند وطالب سعادت و صفای نفس وپاکی اندیشه باشند
( ۚ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ)«خداوند نمی خواهد شما را به تنگ آورد و به مشقت اندازد بلکه می خواهد شما را پاکیزه دارد و نعمت خود را بر شما تمام نماید»مائده/۶
انسان بر اساس فطرتش از گذشته های دور به انواع متعددی از روزه بخاطر تمایلات نفسی ونیازهای بدنی توجه و عنایت داشته است در ابتدای امر مانند وسیله ای برای درمان بدان پرداخته،هنگامی که بیش از حد پرخوری می نمود ودچار بیماری می‌گردید از خوردن دست می کشید تا شفا می یافت.
از ائمه وفقها روایت شده حضرت آدم(ع)اولین انسانی بود که بر روی زمین روزه گرفته،واین زمانی بود که خداوند توبه ودعایش را قبول و او را به زمین فرستاد،لذا اقتضای حکمت خداوند این بود که اولین روزه انسان وسیله ی برای شکر وتقرب به خداوند متعال باشد،روایت شده که ایشان ایام بیض یعنی از سیزدهم تا پایان روز پانزدهم همه ی ماههای قمری را روزه گرفته،پس از آدم (ع) حضرت نوح(ع)نیز ابن ایام را و اضافه بر آن به جهت شکرگزاری روز نجاتش از طوفان توسط خداوند را روزه گرفته است.پیامبر خدا حضرت محمد صلی الله علیه و سلم نیزعلاوه بر ماه رمضان پس از عید فطر شش روز،روزه دار بوده است.مجموع روزه پیامبر در صورت تکمیل شدن ماه رمضان وشش روز ماه شوال سی وشش روز می شود که برابر مجموع روزه آدم ونوح علیهماالسلام در طول یک سال می شد.انسان در طول تاریخ طویلش انواع گوناگون روزه را شناخته و ملتهای زیادی در سرزمین های مختلف آن را بعنوان یک عبادت بجا آورده اند.
فقها تاکید کرده اند که خداوند روزه را مختص مسلمانان نساخته،بلکه آن را بر امتهای دیگر قبل از اسلام نیز واجب کرده است ومی فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر شما روزه واجب شده است،همان گونه بر کسانی که پیش از شما واجب بوده است» بقره/۱۸۳
از محدثین بسیاری روایت شده،روزه نزد عرب عملی مرسوم و از بقایای اموری بوده که حضرت ابراهیم علیه السلام برای مردم به ارمغان آورده بود،شریعت اسلام نیز بسیاری از آن شعائری را که در بین عرب قبل از اسلام رایج بوده،بعد از پالایش مظاهر بت پرستی آنها را تتبیت و تاکید نموده است خداوند در این باره می فرماید:
(شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّىٰ بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَىٰ وَعِیسَىٰ ۖ ُ)«خداوند آئینی را برای شما( مومنان) بیان داشته و روشن نموده است،که آن را به نوح توصیه کرده است و ما آن را به تو و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نموده ایم» شوری/۱۳ در قرآن کریم اشارات واضحی آمده که انسان از قدیم انواع گوناگون روزه را شناخته،که رایج ترین آن روزه سکوت بوده سخن خداوند در قصه مریم عذرا به این نوع روزه اشاره دارد که می فرماید: (فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَٰنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا) «هرگاه کسی را دیدی،بگو که من برای خدای مهربان روزه ی(سکوت و خودداری از گفتار)نذر کرده ام وبه
همین دلیل امروز با انسانی سخن نمی گوییم»و در آیه ۲۷و۲۸ و۲۹ سوره مریم روشن می سازد،روزه او خودداری از کلام و بسنده کردن به اشاره بوده هنگام سخن گفتن با قومش و می فرماید: (فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهَالی تَحْمِلُهُ ۖ قَالُوا یَا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئًا فَرِیًّا یَا أُخْتَ هَارُونَ مَا کَانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَمَا کَانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا فَأَشَارَتْ إِلَیْهِ ۖ)«مریم او را در آغوش گرفت و پیش اقوام خود برد،آنان گفتند: ای مریم ! عجب کار زشتی کرده ای ! ای خواهر هارون ! نه پدر تو مرد بدی بود،ونه مادرت زن بدکاره‌ای.پس ( مریم) اشاره کرد بسوی او.»مریم /۲۷/۲۸/۲۹ همچنین قرآن کریم در باره زکریا که سرپرستی مریم را به عهده داشت سخن می‌گوید،در حالی که از خداوند درخواست می کند،ومی گوید: (ُ رَبِّ لَا تَذَرْنِی فَرْدًا وَأَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ) «پروردگارا ! مرا تنها مگذار( وفرزندی به من عطا کن……)که تو بهترین وارثانی»انبیا /۸۹ خداوند دعایش برآورده ساخت و یحیی(ع)را به او بخشید ،زکریا نیز درخواست می کند نشانه ی برای او مقرر فرماید تا قلبش بوسیله آن آرام گیرد ، خداوند می فرماید: ( ۖ قَالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزًا ۗ وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالْإِبْکَارِ) «ونشانه ی تو آن است که نمی توانی سه روز با مردم حرف بزنی مگر با رمز و اشاره،و( در این مدت به شکرانه ی نعمت) پروردگارت را بسی باد کن،وسحرگاهان وشامگاهان او را تسبیح گوی و به پاکی بستای» آل عمران /۴۱
خداوند به وعده خود وفا می کند ویخیی را پرهیزگار ونیکوکار نسبت به پدر و مادرش ومایه خیر و برکت برای آنها ساخت،مشیت خداوند نیز چنان اقتضا نمود که زکریا به مدت سه روز یا مردم سخن نگوید.واین هم دلیل روشنی است که روزه سکوت وسیله ای برای تقرب به درگاه خداوند ونوعی عبادت است.
فراوانی شکلهای متعدد روزه در تاریخ امتهای قبل از اسلام هر فکر بیدار وصادق وایمان داری را وا می دارد تا راضی شود به اینکه روزه ای را که خداوند بر مسلمانان واجب فرموده برای تصحیح مسیری است که بشر در این مسأله پیموده است.روزه عبادتی اصیل وشریف ازطرف خداوند حکیم و علیم است برای تطهیر قلبها وتواتمند کردن جانها تا بوسیله آن از دنباله روی تمایلات نفسانی دست کشیده و فرمانبردار هوسهای زودگذر نباشند،خداوند روزه را مایه کمال و تکمیل خیر و برکت خود برای بندگانش ساخته است.درسال دوم هجری درماههای شعبان و رمضان دو هدیه شریف و گرانقدر یعنی روزه و جهاد بر مسلمانان واجب شد،پروردگار بوسیله روزه مسلمانان را رشد داد ،ومسیر گذشته ی راکه دچار انحراف شده بود تصحیح فرمود.روایت شده بعضی از ملتهای پیش از اسلام بیست و چهار ساعت دست از خوردن و آشامیدن می کشید و تنها یکبار افطار می کردند لذا در زمان افطار مقدار زیادی خوراک تناول می نمودند که موجب پر خوری وکسالت آنها می شد.
از آنجایی که خداوند بعضی از ایام را بر بعضی دیگر برتری داده،رمضان را قله ی رفیع همه ی ایام مقررفرمود ،ومسلمانان نیز بدنبال نسل‌های گذشته از حرمت و جایگاه این ماه پاسداری کرده،وعمل صالح وتلاش خود را در رمضان دو چندان نموده اند..،کمتر ازماههای دیگر می خوابند وبیشتر عبادت می کنند و میزان حسنات خود را افزایش می‌دهند.
هنگامی که به ارکان اسلام رجوع می کنیم پنج رکن را می یابیم (شهادتین،نماز،حج،روزه)که پیوندی تاثیرگذار و متقابل آنها را با هم مرتبط ساخته که هدف شان تربیت ورابطه ی با صفا وپاک با خالق وسایر مخلوقات است.بنابر این معنی فقهی روزه را باید گسترش داد تا همه ی اعمال مثبت و پسندیده را در بر گیرد و شامل دست کشیدن از همه ی بد اخلاقی ها و راه های نادرست و رفتارهای ناسالم غیر انسانی گردد.لازم است مسلمانان روزه دار بر وقت نمازهایشان محافظت نمایند، تلاوت قرآن ومجالس مدارسه وفهم احکام ومعانی آن را بر پا دارند و همه ی فضائل قرآنی را کسب و ملتزم به حلال آن باشند و حرامش را ترک نمایند.
روزه فراخوانی برای بجا آوردن واجبات در عبادات و معاملات ورعایت حقوق همه ی مخلوقات و دست کشیدن از تمامی محرمات است.روزه وسیله ای برای کسب اعمال صالح ودوری از عادات بد و تربیت مادی و معنوی و اخلاقی انسان است.اما هدفی والا تر وارزشمندتر از انجام این شعائر وجود دارد که همان تقوی الهی است. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) پس هدف ونیت روزه کسب اخلاص و تقوی خداوند است تا رفیع ترین جایگاه و بهترین عادات را بدست آوریم.
از خداوند تعالی در این ماه مبارک فلاح و رستگاری و تغییر حال را برای امت اسلام طلب می کنیم
محمود کریمی–کرمانشاه -رمضان۱۳۹۶
