زکات فطر و کفاره روزه رمضان

زکات فطر و کفار روزه

ســــۆزی میــــحڕاب 2 اردیبهشت 1401

0 378 خواندن این مطلب 9 دقیقه زمان میبرد

عیسی رحیمی

الحمد لله رب العالمین و العاقبة للمتقین و الصلاة و السلام علی نبینا محمد وآله عباد الله الصالحین ..

اما بعد

السلام علیکم و رحمة الله تعالی و برکاته

خدمت اساتید بزرگوار و عموم خواهران و برادران ایمانی عرض سلام و ادب دارم وقبولی طاعت و بندگی همه ما را از به درگاه خداوند متعال خواهانم..

اللهم تقبل منا الیسیر و اعف عنا الکثیر و لا تواخذنا بالذنب و التقصیر…

اللهم ادفع عنا البلاء و الوباء و اجعلنا بفضلک من عبیدک السعداء

موضوع بحث ما زکات فطر و کفاره روزه رمضان است که بنابر درخواست برادران لازم میبینم از چند جهت مورد بررسی قرار دهم .

وجه تسمیه و شناخت ماهیت زکات فطر
حکم شرعی زکات فطر
جنس و نوع آن چیزی که به عنوان زکات فطر پرداخت میگردد
شناخت مقدار و نحوه محاسبه زکات فطر
زمان ادای زکات فطر
فدیه و مقدار آن

موضوع اول : وجه تسمیه و شناخت ماهیت زکات فطر

زکات فطر اصطلاح ترکیب اضافی است که از دو کلمه زکات و فطر تشکیل شده است .

از آن جهت که صدقه ای با ضابطه معین شده میباشد زکات نامیده شده واز آن جهت که زمان پرداخت آن همزمان با پایان رمضان و آغازعید فطر است کلمه فطر به آن اضافه شده است.

توضیح بیشتراینکه در اصطلاح شرعی مالی که انسان از جانب خود به دیگران می بخشد به سه نوع تقسیم میشود نوع اول که عامتر است انفاق است و هرنوع بخششی را شامل میشود خواه در راه درست باشد و خواه نادرست همانطور که خداوند متعال خطاب به مومنین میفرماید: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ (92) ال عمران

ودر مورد کفار می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ (36) انفال

ودر مورد منافقین نیز میفرماید { وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَى وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ (54) } [التوبة: 54]

هرگاه انفاق با شرایط خاصی همراه باشد (از جمله اینکه در راه خداوند باشد ) صدقه نامیده میشود مانند: { أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (13)} [المجادلة: 13]

{قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ (263)} [البقرة: 263]

و هر گاه مال صدقه خاص تر شود( یعنی در نتیجه رشد و نمو و زیاده شدن) باشد زکات نامیده میشود ، مانند آیه {وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (39)} [الروم: 39] که در اینجا به دونوع زیاده در مال اشاره شده که یکی زیاده نادرست و ربا و دیگری زیاده صحیح و مطلوب یا همان زکات است.. و همچنین نامگذاری رکن سوم اسلام به زکات که پس از حصول نصاب ادا میگردد.

بنابر این با توجه به نوع نامگذاری متوجه میشویم که ماهیت زکات فطر، صدقه ای است که در نتیجه رشد و حصول مازاد و رسیدن صاحب آن به رتبه بی نیازی، در راه خداوند پرداخت میگردد که در نصوص وارده و بیانات فقها به عنوان پاک کننده روزه و زکات بدن و به شکرانه نعمت ادای روزه و…..از حکمتهای وجوب آن یاد شده است عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ

فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ زَكَاةَ الْفِطْرِ طُهْرَةً لِلصَّائِمِ مِنْ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَةً لِلْمَسَاكِينِ مَنْ أَدَّاهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ فَهِيَ زَكَاةٌ مَقْبُولَةٌ وَمَنْ أَدَّاهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِيَ صَدَقَةٌ مِنْ الصَّدَقَاتِ سنن أبي داود (4/ 413)

کما اینکه به استناد نصوص مختلف فقها مقصد ادای آن را رفع نیاز در روز عید معرفی کرده اند. از جمله

عنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- زَكَاةَ الْفِطْرِ وَقَالَ « أَغْنُوهُمْ فِى هَذَا الْيَوْمِ ». سنن الدارقطني (5/ 391)

موضوع دوم :حکم شرعی زکات فطر

با توجه به توضیحات فوق و اطلاق کلمه زکاة درعرف شرعی برصدقه واجب وهمچنین دلالت کلمه فرض در روایتهای مربوط به زکات فطر ، نتیجه میگیریم که زکات فطر واجب است و این قول جمهور فقهاست.

صحيح البخاري (5/ 370)

عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ

فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ زَكَاةَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِيرٍ عَلَى الْعَبْدِ وَالْحُرِّ وَالذَّكَرِ وَالْأُنْثَى وَالصَّغِيرِ وَالْكَبِيرِ مِنْ الْمُسْلِمِينَ وَأَمَرَ بِهَا أَنْ تُؤَدَّى قَبْلَ خُرُوجِ النَّاسِ إِلَى الصَّلَاةِ

اما در مورد اینکه پرداخت آن بر چه کسی واجب است بین فقها اختلاف است که در اینجا جمهور ، داشتن ما زاد بر مصرف روز عید را ملاک قرار داده و احناف داشتن نصاب (مازاد بر مصرف مورد نیاز سال) را ملاک قرار داده اند که بنا بردلایلی (از جمله نصوص وارده در مورد وجوب زکات فطر بر عموم مسلمین اعم از غنی و فقیر) رای جمهمور را ترجیح میدهیم. حدیث فوق

موضوع سوم: جنس و نوع وشرایط آن چیزی که به عنوان زکات فطر پرداخت میگردد

از جمله مسلمات شرعی نزد فقهاء این است که اشیاء مقصود بالذات نیستند یعنی اعتبار آنها از حیث ادای مقصود است

درمطالب فوق بیان کردیم که این صدقه زکات نامیده شده وهمچنین با توجه به تامل در فرمایشات پیامبر و یاران گرامی ایشان در روایتهای وارده ، متوجه میشویم که این صدقه دارای 4 ویژگی اساسی است 1- حصول نصاب (مازاد بر مصرف سالیانه یا حد اقل روز عید) 2- مدخربودن (قابلیت نگهداری) 3- تامین نیاز فرد نیازمند (حداقل برای روز عید) 4- سهولت تداول آن بین مردم به منظور دفع حرج از پرداخت کننده و دریافت کننده

با توجه به ویگژیهای مذکور و همچنین لزوم اهمیت واحترام به تشخیص شخص نیازمند در تعیین اولویت نیاز خود ، وبا توجه به تغییر اولویتها در جامعه امروزی ، نتیجه میگیریم که بهترین گزینه ای که امروزه میتواند با داشتن ویژگیهای فوق مناسب پرداخت به عنوان زکات میباشد وجه نقد است و در واقع با انتخاب این گزینه ضمن توجه به اولویت و رعایت مصلحت فقرای جامعه توانسته ایم بین رای فقها که مدخر بودن را شرط اساسی معرفی نموده و مذهب امام ابو حنیفه که پرداخت وجه نقد و قیمت را جایز دانسته است جمع نماییم.

موضوع چهارم : شناخت مقدار و نحوه محاسبه زکات فطر

با توجه به نصوص وارده متوجه میشویم که شریعت واحدی به نام صاع را برای تعیین مقدار زکات فطر تعیین کرده است فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ زَكَاةَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ ..الخ..و از جهتی همین واحد را در تعیین زکات زروع معتبر دانسته است ومقدار 5 وسق( 300 صاع) را به عنوان نصاب زکات تعیین نموده است در واقع یک صاع برابر است با نصاب زروع تقسیم بر 300 یعنی یک صاع برابر با یک سیصدم نصاب زروع است واز طرفی دیگر با تامل در نصابهای تعیین شده برای اصناف مختلف اموال زکاتی متوجه میشویم که نصابهای تعیین شده از نظر ارزشی تقریبا در یک حد هستند یعنی

5 وسق نصاب زروع از نظر ارزشی با 20 مثقال طلا و 40 راس گوسفند و 5 شتر تقریبا در یک نسبت از ارزش هستند

حال با توجه به اینکه وجه نقد را در پرداخت زکات فطر ترجیح دادیم و ىر واقع ازانتخاب اصناف غذای مذکور به نقدینه عدول کردیم همان فرمول محاسبه زکات در اصناف غذایی را بر نقدینه تطبیق میدهیم لذا برای تشخیص میزان زکات فطر از نقدینه ، نصاب نقدینه را بر 300 تقسیم میکنیم که اگر نصاب زکات مال (معادل 20 مثقال طلا) را معادل 90 میلیون تومان در نظر بگیریم مقدار زکات فطر امسال میشود 90 میلون تومان تقسیم بر 300 که نتیجه آن 300 هزار تومان به ازای هر نفر خواهد بود ..

با دقت در نصوص وارده در سنت پیامبر که تنوع در اصناف غذایی را بیان مینماید و همچنین فرض بودن زکات فطر بر غنی و فقیر متوجه میشویم که اصناف غذایی نام برده از لحاظ ارزشی نیستند در یک حد نیستند مثلا یک صاع گندم معادل یک صاع جو با یک صاع کشمش نسیت لذا میتوان نتیجه گرفت که تنوع مذکور در روایت علاوه بر در دسترس بودن و مدخر بودن آنها شرایط مختلف خانواده ها را مد نظر داشته است یعنی خانواده میسور الحال که مصرف غالب آنها گندم بوده است موظف به پرداخت گندم بوده و خانواده دیگری که در رده پایینتر اقتصادی قرار داشته مکلف به پرداخت صنف متناسب با خود اعم خرما یا جو و غیره بوده است..

لذا اکنون که با توجه به نصاب زکات مبلغ 300 هزار تومان به عنوان زکات فطر به ازای هر فرد برای خانواده غنی(مالک نصاب) تعیین شده است به همان نسبت نیز خانواده هایی که ذخیره نقدینگی آنها کمتر از حد نصاب است میتوانند مبلغ کمتری را پرداخت نمایند و در اینجا طبق اصل دیگری که در انفاق مورد توجه شریعت بوده است عمل مینماییم در آنجا که خداوند در باب انفاق میفرماید {لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا (7)} [الطلاق: 7]

{لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ (236)} [البقرة: 236]

لذا ممکن است خانواده ای با توجه به وضعیت اقتصادی و توان مالی خود به ازای هر فرد مبلغ 300 هزار تومان و خانواده دیگر مبلغ 200 هزار تومان و خانواده دیگر 100 هزار تومان یا کمتر از آن نیز پرداخت نماید و تشخیص مبلغ به عهده خود فرد قرار داده شده است که با توجه به آیه {لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ (92)} [آل عمران: 92] وهمچنین آیه {فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ} [التغابن: 16] عمل نماید و چنانچه خانواده ای کلا از پرداخت وجه نقد ناتوان باشد میتواند از آنچه مصرف مینماید و مازاد بر مصرف روز عید موجود دارد پرداخت نماید.

و اگر کسی باز همین مقدار را نداشته باشد –یعنی فاقد مازاد بر نیاز روز عید باشد – به اتفاق فقها از پرداخت زکات معاف میباشد.

با استناد به بیانات فوق پرداخت قیمت غذای رایج خواه برنج یا گندم باشد صحیح نیست زیرا همچکدام از اصناف مذکور به تنهایی به عنوان وعده غذایی خانواده ها مورد استفاده قرار نمیگیرند و الزاما باید با گوشت یا مواد غذایی دیگری باشند تا وعده غذایی مناسب به حساب آیند کما اینکه با ادای آنها مقصد از ادای زکات که بی نیاز نمودن فقرا معرفی شده است ، محقق نمیگردد.

موضوع پنجم: زمان ادای زکات فطر

فقها اتفاق نظر دارند که پرداخت زکات فطر بعد از نماز عید جایز نیست و همچنین اتفاق نظر دارند که زکات فطر اولاتر این است که به روز عید نزدیکتر باشد .. اما دلیلی مبنی بر ولزوم پرداخت آن در وقت یا روز مشخصی از ماه مبارک رمضان ندیدم و لذا از نظر بنده کلیه ایام ماه رمضان میتواند ظرف زمانی مناسبی برای پرداخت زکات فطر باشد.

عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ

موضوع ششم : فدیه روزه دار و میزان آن

خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید { أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (184)} [البقرة: 184]

با توجه به این آیه و آيه { فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ (4)} [المجادلة: 4]

متوجه میشویم که فدیه عبارت است از اطعام یک مسکین به ازای یک روز روزه نگرفتن است و حداقل مقدار لازم برای تامین غذای یک روز یک فرد 2 وعده غذایی است و بر این اساس اگر صاع را معادل غذای چهار نفر مسکین در نظر بگیریم فدیه یک روز برابر با یک چهارم یک صاع خواهد بود یعنی مبلغ 300 هزار تومان را تقسیم بر 4 میکنیم و عدد بدست آمده (75 هزار تومان) معادل فدیه یک روز فرد غنی خواهد بود یعنی هر وعده غذایی برای این افراد معادل 37500 تومان در نظر گرفته شده(و قیمت وعده غذایی در بازار امروز نیز موید صحت این محاسبه است کما اینکه میتواند شاهد خوبی برای صحت بیان میزان ارزش صاع باشد) و افرادی هم که در وضعیت اقتصادی پایینتری قرار دارند به همان نسبت مقدار فدیه آنها کمتر خواهد بود.

پاسخ به چند سوال