سوء استفاده از قدرت از نگاه اسلام

تحریم بهره کشی و سوء استفاده از قدرت و حکومت

شیخ دکتر عکرمه سعید صبری
امام و خطیب مسجد مبارک أقصی؛ رئیس هیأت عالی اسلامی – قدس
ترجمه: حمید محمودپور – مهاباد
از صحابی گرانقدر ابوهریره (رض) روایت شده که رسول خدا (ص) فرمود: « إنكم ستحرصون على الإمارة، وستكون ندامة يوم القيامة، فنعم المرضعة، وبئست الفاطمة.» « قطعاً شما در آینده برای به امارت رسیدن حریص خواهید شد و در روز قیامت پشیمان خواهید شد، پس شیر دهنده چه خوب است و از شیر گرفته شده چه بد است.»{ امام بخاری و نسانی و أحمد بیهقی آن را با سند صحیح بیان کرده اند.}

مفاهیم کلمات و مفردات حدیث شریف:

( ستحرصون)فعل مضارع ، برای آینده به کار می رود و از ماده حرص و طمع است.

( الإمارة ) به معنی قدرت و حکومت با مراتب مختلف آن است، پس شامل امارت عظمی {حکومت مرکزی یا خلافت } و امارت صغری یا استانداری نیز می شود.

( ندامة یوم القیامة ) یعنی حکومت کردن به هنگام حسابرسی در روز قیامت برای صاحبش موجب پشیمانی خواهد بود و آن زمانی است که در انجام وظیفه کوتاهی شود و یا نسبت به امانت هایی که به حاکم سپرده شده، امانتداری را رعایت نکند.

( نعم ) از افعال مدح است و مذکر و مؤنثش در این حدیث شریف جایز است؛ زیرا امارت، تأنیثش مجازی است.
( المرضعة) کسی که شیر می دهد وآن کنایه از منافعی است که امیر از مقام و منصبش بدست می آورد.

( بئس ) از افعال ذم و نکوهش است.

( الفاطمة) کنایه از محاسبه ی مسؤول در روز قیامت است، چرا که مانند کودک از شیر گرفته شده از خیرات و نعمت ها بی بهره می شود.

مفهوم کلی حدیث شریف:

این حدیث شریف نبوی با نظام حکومت در اسلام رابطه و پیوند مستقیمی دارد، همان حکومتی که اساسش، إمارت است. بدیهی است که برعهده گرفتن امارت و رهبری مسؤولیتی عظیم و امانتی سنگین یه شمار می آید که نیاز به ایمانی راسخ و کفایت و شایستگی عالی و اعصابی قوی و تلاشی زیاد و صبری نفوذناپذیر دارد؛ بنابر این در توانایی هیچ شخصی نیست که این بار سنگین را با سطوح مختلفش تحمل نماید؛ پس امام عادل کسی است که امانت را ادا می کند و از مدیریت خوبی برخوردار است و عدالت و انصاف را بدون جانبداری و تبعیض برپا می کند. پس خدای عزّ و جلّ پاداش عظیمی به او می دهد و در روزی که هیچ سایه ای جز سایه ی رحمت الهی وجود ندارد، وی را در زیر سایبان خویش پناه می دهد. برعکس اگر هرکسی در ادای مسؤولیت بدرفتاری کند و به امانت خیانت نماید و با ظلم و ستم و سوء استفاده و روگردانی از کتاب خدا و سنت رسولش، مردم را فریب دهد؛خداوند، پروردگار جهانیان، او را سخت عذاب خواهد دادو مطابق فرمایش پیامبر (ص) او را از بهشت محروم می سازد: « ما من عبد يسترعيه الله رعية فيموت يوم يموت وهو غاش لرعيته إلا حرم الله عليه الجنة.» ( أخرجه مسلم وأحمد والدرامي والبيهقي عن الصحابي الجليل معقل بن يسار رضي الله عنه )« هیچ بنده ای نیست که خداوند او را به سرپرستی مردم بگمارد، پس به هنگام مرگ در حالی از دنیا برود که بر آنها کلاه گذاشته و فریبشان داده باشد، مگر این که خداوند، بهشت را بر وی حرام خواهد کرد.» ( امام مسلم و احمد و ددارمی و بیهقی این حدیث را از صحابی گرانقدر؛ معقل بن یسار رضی الله عنه، صحیح دانسته اند ) این حدیث در رابطه با حساب و کتاب آخروی است؛ اما نسبت به حساب دنیوی، باید کسی را که مسؤویتش را به خوبی انجام نمی دهد، از کار و مقامش برکنار کرد وبایستی ثروتی را که از راه نامشروع بدست آورده، به بیت المال برگرداند و این کمترین مجازات برای او است. علاوه بر این، ولی امرمی تواند او را تعزیر نماید.

بنا بر این دین بزرگ ما؛ اسلام به حکومت و رهبری اهمیت داده و مسؤولین را به دادگری و امانتداری تشویق کرده است و پیامبر (ص) در این حدیث شریف نبوی به آن دسته از کسانی که به کسب قدرت هجوم می آورند و یکدیگر را برای بهره برداری و سوء استفاده و تسلط و حب ظهور و انتقام از دیگران تشویق می کنند تا تمایلات پست دنیویشان را سیر کنند، چنین امری در دنیای فانی نسبت به آنان نعمت است؛ چرا که در اداره ی حکومت و بدست گرفتن زمام امور، ثروت و مقام وجود دارد و برای هرچه بخواهند، آن ها را یاری می کند؛ همچنان که شیر دهنده کودک شیرخوار را با شیر توشه می دهد. البته ممکن است همین نعمت ها تبدیل به عذاب در آخرت شود و مسؤول به خاطر سوء استفاده و بهره کشی از مقام خویش در دنیا، در آخرت پشیمان گردد، زیرا وی بدون شایستگی و احراز صلاحیت، درخواست امارت کرده است، پس کار او به خدای پروردگار جهانیان واگذار می گردد.( يوم لا ينفع مال ولا بنون. إلا من أتى الله بقلب سليم) سورة الشعراء الآيتان 88-89.« روزی که مال و ثروت و پسران سود نمی بخشد، بلکه تنها برای کسی سودمند خواهد بود که با دل سالم به پیشگاه خدا آمده باشد.»

در آن روز لذت ها به پایان می رسد و ثروت اندوزی متوقف می گردد و مقام از بین می رود، مانند شیردهنده که از شیر دادن به کودک از شیر گرفته شده ، خودداری می کند،در نتیجه، کودک از شیر محروم می شود. احادیث نبوی زیادی وجود دارد که این حدیث را تایید می کند، پیامبر اکرم (ص) در باره ی امارت می فرماید:« اول آن سلامتی و وسط آن پشیمانی و آخرش در روز قیامت عذاب است؛ مگر کسی که دادگری کند.»( احمد طبرانی از صحابی گرانقدر أبی أمامه ی باهلی (رض) با اسناد حسن روایت کرده است)

امام مسلم و راویان دیگر، روایت کرده اند که صحابی جلیل؛ ابوذر غفاری ( رض) روایت می کند که گفت: ای رسول خدا(ص) ایا مرا به امارت و فرمان روایی برنمی گزینی؟ ، پیامبر (ص) فرمود: « بی شک تو ضعیف هستی و امارت امانت است و در روز قیامت رسوایی و پشیمانی به دنبال دارد، مگر کسی که حق آن را رعایت نماید و به خوبی آن را دریافت کند و مسؤولیت خویش را به خوبی ادا نماید. ( امام مسلم و احمد و ابوداوود و نسائی از صحابی جلیل أبوذر غفاری (رض) روایت کرده اند.

آری مسؤولیت، امانت است و باید شخص مسؤول آن را با شایستگی و صلاحیت برعهده گیرد و وظیفه ی خود را ادا نماید. خداوند راست فرموده که « إنا عرضنا الأمانة على السموات والأرض والجبال فأبين أن يحملنها وأشفقن منها وحملها الإنسان إنه كان ظلوماً جهولا. ليعذب الله المنافقين والمنافقات والمشركين والمشركات ويتوب الله على المؤمنين والمؤمنات وكان الله غفوراً رحيماً»( سورة الأحزاب 72-73)« ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوهها عرضه داشتیم و از پذیرش امانت خودداری کردند و از آن ترسیدند و حال این که انسان زیر بار آن رفت ( و دارای موقعیت بسیار ممتازی شد.اما برخی از آنان ( پی به ارزش وجودی خود نمی برند و قدر این مقام رفیع را نمی دانند و) واقعاً ستمگر و نادانند. ( خداوند این امانت را به انسان ها داد، تا ایشان را در بوته ی آزمایش قرار دهد) و سرانجام خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را کیفر دهد و بر مردان و زنان مؤمن ببخشاید و ( بدیشان رحمت نماید) خداوند همواره بس بخشاینده و مهربان بوده و هست.»

بر این اساس، انسان بسی ستم پیشه و نادان است؛ وقتی که در ادای امانت و در حمل مسؤولیت کوتاهی نماید؛ امّا هرگاه شایستگی حمل مسؤولیت را داشته باشد و در امانتداری مخلص باشد، خدای عزّ و جلّ توبه ی او را می پذیرد و وی را می آمرزد و به او رحم می کند، پس آیا به یاد آورنده و پندگیرنده ای هست؟

نکاتی که از حدیث استنباط می شود:

1- نهی از حرص و طمع به قدرت و حکومت و بهره کشی و سوء استفاده از آن.
2- مسؤولی که نالایق باشد در روز قیامت به شدت مجازات خواهد شد.
3- باید امیر شایسته و مناسب برای مسؤولیت باشد و در حمل آن امانتدار باشد و با شایستگی آن را برعهده بگیرد و وظایف خود را به درستی ادا نماید.
خدایا ما را چنان گردان که از کسانی باشیم؛ سخن را گوش می دهند و از بهترینش پیروی می کنند.
وصلى الله على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين.