مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای ئەحمەدیان، کەسایەتی زانا و توانا و ئیسلام‌ناس و بیرمەند و شوناسخواز و ڕووناکبیری کورد، ساڵی 1312ی هەتاوی لە ئاوایی «دەرمان» لە ڕۆژهەڵاتی مەهاباد هاتۆتە دنیا، ژیانی مامۆستا بە سێ قۆناغدا تێپەڕیوە:
هەوەڵ: «خوێندن و فەقێیەتی»
دووهەم: «مەلایەتی و تەدریس»
سێهەم: «ئەو ماوەی لە مەهاباد ژیاوە، زۆرتر سەرقاڵی نووسین و لێکۆڵینەوە بووە»
قۆناغی هەوەڵ: ساڵی 1318 لە لای مامۆستای ئاوایی «کانێ‌ڕەش» مەلا سەید هاشمی حوسێنی¹ سەرەتای خوێندنی دەست پێ کردووە، ساڵی 1324 هاتۆتە مەهاباد، ئەو کاتە تەمەنی سێزدە ساڵ بووە لە مزگەوتی هەباساغا بۆتە فەقێ لە لای مامۆستا مەلاسادق، ئەو ساڵە لە مەهاباد کۆماری کوردستان دامەزراوە، بڵاوبوونەوەی ڕۆژنامە و گۆڤار و کتێب بە زمانی کوردی تاقەی حوجرەی فەقێکانی مەهاباد دادەگرێ، بە بەر خوێندنی حوجرە، بڵاوکراوە کوردییەکان دەخوێنێتەوە، فەقێ عەبدوڵڵای تامەزرۆی خوێندن و خوێندنەوە لەو دەرفەتە بەباشی کەڵک وەردەگرێ، ئەو بارودۆخە شوێن لەسەر بیر و هەستی دادەنێ، دوایە ڕوو لە حوجرەکانی تری ناوچە دەکا، سەرەتا دەگەڕێتەوە کانێ‌ڕەش و دوایە لە تازەقەڵا و بۆکان و بالکی مەریوان و حەمامیان لەلای زانایانی ئەوکات، وەک: مامۆستا شێخ عیزەددینی حوسێنی لە کانێ‌رەش/ ساڵی 28 تا 29، لە لای مەلامحەممەدی وەڵزی لە تازەقەڵا/ ساڵی 30، لە لای مامۆستا مەلاعیسامەددینی شەفیعی لە بۆکان/ ساڵی 30، لە لای مامۆستا مەلاباقر لە بالک/ ساڵی 31، لە لای مامۆستا مەلاعەلی وەڵزی لە حەمامیان/ ساڵی 32 بەرنامەکانی خوێندنی حوجرە وەک مەنتیق و بەیان و مەعانی و بەدیع و کەلام و فەلسەفە و ئوسوول و تەفسیر و هەیئەت و ئەستێرەناسی و ڕیازیات دەخوێنێ، تەنانەت زانستی ڕوبع و ئوستوڕلاب، کە ئەوکات کەمتر دەخوێندرا، ئەو زانستەش بە باشی فێر دەبێ. سەبارەت بە فێربوونی ئەو زانستە مامۆستا ئەحمەدیان نووسیویە: «در سال 1332 قواعد استعمال جعبەی اسطرلاب و ربع را در محضـر استاد عصــر ملاعلی ولزی حمامیان یاد گرفتم» (احمدیان، عبداللە، قبلەی محمد، 18)
ساڵی 1332ی هەتاوی «ساڵی موسەددیق» لە خزمەت مامۆستا «مەلاعەلی وەڵزی» لە «حەمامیان» ئیجازەی ئیفتا و تەدریس وەردەگرێ، هەر ئەو ساڵە مامۆستا مەلاباقر ئیجازەنامەی تایبەتی بۆ دەنووسێ، لە ئاخری ئەو ساڵە سەفەری بەغدا دەکا، لە بەغدا دەچێتە خزمەت زانا و ڕووناکبیری ناوداری کورد مامۆستا «مەلامحەممەدی قزڵجی»، ماوەیەک لە زانستی ئەو زانایە کەڵک وەردەگرێ و دەگەڕێتەوە بۆ موکریان.
قۆناغی دووهەم: لە ساڵی 32 تا ساڵی 51ی هەتاوی مامۆستا ئەحمەدیان لە گوندەکانی کوردستانی ئێران خەریکی تەدریس و ئەرکی مەلایەتی بووە، ماوەی بیست ساڵ بە هێز و توانایی و ورەی تەواو لە گوندەکانی «زەنبیل/ 33، بــاغڵووجە/ 34، شێخاڵی/ (جاری هەوەڵ) 35 – 37، قۆزلوێ گەورک²/ 38- 46، شێخاڵی/ (جاری دووهەم 46- 51) ئەرکی مەلایەتی و تەدریسی لە ئەستۆ بووە. پێویستە ئاماژە بەو خاڵە گرینگە بکەین، ئەو کاتە و ئەو سەردەمە مامۆستا ئەحمەدیان لەو گوند و دێهاتانە مودەڕڕیس بووە، بە «مەلا عەبدوڵڵای بۆکانی»و «مەلا عەبدوڵڵای ڕەهنوما» ناسراوە، ئەو ماوە مامۆستا ئەحمەدیان لە بواری تەدریسی ئەو زانستانەی ئەوکات مەلاکان دەیانخوێندن زۆر چالاک بووە و تەواو خۆی ماندوو کردووە، زۆری شایی بە حوجرە و فەقێکانی بووە، لەو قۆناغەدا خۆی لە هەر ئیش و ئەرکێکی تر بواردووە، قورسایی ئەرکەکانی خستۆتە سەر تەدریس و تا ڕادەیەک تەئلیف، تەدریسی زانستەباڵاکان وەک ئوسووڵ و کەلام و فەلسەفە و حیکمەت و هەیئەت و تەفسیر. بیست ساڵ تەدریس هەر مەلایەکی ئاسایی ئاڵوگۆڕ دەکا، چ بگا بە مامۆستا ئەحمەدیان کە هەر لە سەردەمی فەقێیەتی زانایی و ئازایی و توانایی پێوە دیار بوو، بێ زیادەڕەوی لە بواری تەدریسی عولوومی دینی لە ناوچەی موکریانی ئەوکات هاوتای زۆر کەم بووە، دەسکەوتی ئەو بیست ساڵە بەرهەمهێنان و پێگەیاندن و ئیجازەدانی دەیان مەلای زانا و توانا و خۆپارێز وەک مەلامحەممەدی بانەیی، دوکتۆر محەممەدی فازیلی، مەلا محەممەدی شێخولئیسلامی (بانە) مەلاسەیدسەلامی عەزیزی، مەلاعەزیزی داشبەندی (عەزیزپوور)، مەلاعەلائەددینی نەبی‌زادە، مەلاسەعیدی رەسوولی و مەلاعەبدوڕەحمانی ناسری بووە، ئەو ماوە لەگەڵ تەدریس توانی چەند بەرهەمی وەک «تاریخ مقدسات اسلام»، «تعیین اوقات شرعیە»، «اوزان الشـرعیە و العرفیە»، «جدول مشکلات بیضاوی» بنووسێ.
ئەو تێکۆشان و لێهاتوییە بوو بە هۆی ئەوە لەو کاتەدا کە مامۆستا ئەحمەدیان تەمەنی سی‌وسێ ساڵ بووە «تاریخ مشاهیر جهان اسلام» بەو چەشنە سەبارەت بە مامۆستا بنووسێ: «حاج ملا عبداللە [احمدیان] فرزند عبدالقادر مشهور بە «راهنما» دام فضلەالعالی، عالمی فاضل و ذکی و خوش‌خط، خاصە در فن میقات و مناسک و اوزان شرعی و تفسیر و شرح و بیان و امتیاز مقدمةالعلم، تألیفاتی را بە نام «مقدسات اسلام، مناسک حج بە زبان فارسی، الاوقات الشـرعیة، الاوزان الشـرعیة و العرفیة، تفسیر فاتحة» نوشتەاند. تحصیلات فقهی و علمی را در خدمت فاضل ملامحمد ولزی و فاضل ملامحمدباقر بالک تکمیل نمودند و اخیرا در خدمت فاضل ملامحمدعلی ولزی بە اخذ اجازە نامەی تدریس و افتاء مفتخر، فعلا 1386 قمری [1345 شمسی] در «قریەی قوزلو» محلی میان عشیرت گورک بە تدریس و افتاء و تألیف اشتغال دارند. حقیر بە تاریخ هشتم مهرماە 1345 خورشیدی یک شبانروز در حمامیان و بوکان در محضـر ایشان و جناب ملاعلی ولزی و ملامحمدامین ولزی و جناب استاد مهتدی (عبدالرحمن‌آقا) و عدەای دیگر از روحانیون مهاباد و مرگور و اشنویە حضور داشتم بر صحبت و مذاکرات علمی و فقهی و تفسیری و ادبی نایل و لذت برکات سرشار هنوز در زوایای خاطرم ماندگار و گمان نمی‌برم خارج شود.» (قاضی محمد خضــری، تاریخ مشاهیر جهان اسلام، 1386، ج 2، انتشارات حسینی اصل، 1093)
قۆناغی سێهەم: لە ساڵی 51 تا 83ی هەتاوی – مامۆستا ئەحمەدیان لەسەر داوا و ویستی «ئیدارەی ڕادیۆ تلویزیۆنی مەهاباد» کە تازە دەستی بەکار کردبوو، بۆ بەڕێوەبردنی بەرنامەی ئایینی و ئەدەبی پاییزی ساڵی 51ی هەتاوی مالی هاتە مەهاباد، مامۆستا تا ئەو کاتە وەک مودەڕڕیس و دەرس‌وێژی حوجرەکان دەناسرا، لەو کاتەوە شێوەی ئیش و کاری مامۆستا ئاڵوگۆڕی بنەڕەتی بەسەردا هات، ئەوجار بوو بە نووسەر لە ڕادیۆ لە بواری ئایینی و ئەدەبی بە زمانی کوردی، ئەو کات ڕادیۆ وەک میدیایەکی گشتی شوێنی تەواوی هەبوو لەسەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵک. ماوەی هەشت ساڵ ئەو ئەرکەی بە شێوەیەکی پوخت و پاراو ئەنجام دا، هەموو رۆژێ لە کاتی دیاریکراو دەنگی مامۆستا لە ڕادیۆ مەهاباد بڵاو دەبۆوە.
هاوکات لەگەڵ ئەو ئەرکە ماوەی 30 ساڵ مەلا و مودەڕڕیسی «مزگەوتی قیبلە»ی مەهاباد بوو، تا دوایین ساڵی ژیانی فەقێکان هەر لە دەورەی بوون. لە مزگەوتی قیبلە چەند فەقێی زانا و زیرەکی ئیجازەدا، لەگەڵ ئەو ئیش و ئەرکانە ماوەی 25 ساڵ مامۆستای قوتابخانە ناوەندییەکانی مەهاباد بوو. پێ‌بەپێی ئەو ئەرکانە بۆ وەدەستخستنی بڕوانامەی بەرز حەولی دا، دوای ئەوە ساڵی 56ی هەتاوی دیپڵۆمی لە بەشی ئەدەب وەرگرت، ساڵی 67 لە زانستگای تاران دوای چەند قۆناغ تاقیکاری «سەتحی سێی زانستی» بەرامبەری- دوکتوڕای ئیلاهیات- ی وەرگرت، دوای ئەوە لە ساڵی 72 تا 82 لە زانستگای ئازادی مەهاباد مامۆستا بوو.
ئەوەی پێویستە لەبیر نەچێ مامۆستا دوو ساڵ 59 – 61 ئیمام جومعەی مەهاباد بوو دوای دوو ساڵ وازی لەو ئەرکە هێنا. مامۆستا هۆی وازهێنانی لەو چەند دێڕە دا بۆ هاوشاریانی روون کردەوە: «… بدون اینکە از خود تعریف کنم در طول سالها تدریس و مطالعە، اندوختەی نسبتا مناسبی را در رابطە با تفسیر و شرح احادیث و تشـریح مسایل دینی و دفاع از حریم مقدس اسلام ذخیرە کردەام، اگر بە جمع و تدوین و تحریر آنها نپردازم مطمئنا سیل حوادث و فرارسیدن مرگ زحمات دهها سالەی من را بی‌فایدە و اثر می‌گذارد، مصلحت این است کە بە این امر ضروری و فوتی بیشتر بیندیشم… 20/7/1361» بە دوای ئەو «استعفانامە»یە ماوەی دوو ساڵ 62-63 بۆ تاراوگەی دامغان دوور خرایەوە.
مامۆستا ئەحمەدیان هەر لەو کاتەوە لە تاراوگە بوو تا دوایین ڕۆژەکانی تەمەنی – بیست ساڵی تەواو- لە ساڵی 62 تا 82ی هەتاوی بە ورە و هێز و توانایی تەواو بۆ نووسین و کتێب‌دانان و لێکۆڵینەوە شانی داخست، توانی لەو ماوەدا سی بەرهەمی بەپێز بنووسێ، هەریەک لەو بەرهەمانەی بۆ مەبەستی تایبەت ئامادەی چاپ کرد، تا ئێستا بیست‌وسێ بەرهەمی مامۆستا چاپ و بڵاو کراونەتەوە، زۆر لەو بەرهەمانە بەچاپی سێ و چوار و پێنج و تەنانەت چاپی هەشتەم گەیشتوون. جیا لەو بەرهەمانە، نزیک بە دووسەد وتاری ئەدەبی و لێکۆڵینەوەی مامۆستا بە زمانی فارسی و کوردی لە گۆڤارەکاندا بڵاو کراونەتەوە.
نووسەری ئەو وتارە بابەتێکی لەسەر ژیان و ئاسەواری مامۆستا لە ژێر ناوی «زندگی و آثار علامە ملاعبداللە احمدیان» بە فارسی لە 159 لاپەڕدا نووسیوە، هەروا لە لایەن بەڕێز «محمدکاوە بال‌نور» پایان‌نامەی فەوقی لیسانس لە ژێر ناوی «شرح احوال و آثار استاد عبداللە احمدیان» لە 198 لاپەڕدا نووسراوە و لە لایەن زانستگای ئازادی مەهاباد بلاو کراوەتەوە. هەروا بەهاری 1395ی هەتاوی لەلایەن بەڕێز «ناسری عەلیار» لێکۆڵینەوەیەکی تایبەت بەناوی «تحلیلی بر افکار و آثار علامە ملاعبداللە احمدیان» لە (302) لاپەڕە لەلایەن چاپەمەنی «ئاڵای رووناکی» بڵاو کراوەتەوە.
سەرئەنجام مامۆستا ئەحمەدیان دوای تەمەنێک ئەرک و تێکۆشان و ماندوو بوون لە ڕێی زانست و ئەدەب و ئەندیشە بە داخەوە ڕۆژی شەممە 23ی جۆزەردانی ساڵی 1383ی هەتاوی، بەرامبەری 23ی ڕەبیعولئەووەلی 1425ی کۆچی [12ی ژوئەنی 2004] ئەو دنیایەی بەرەو دنیای هەرمان بەجێ هێشت، لە قەبرستانی بداغ‌سوڵتانی مەهاباد لە تەنیشت گڵکۆی دوو زانای پایەبەرزی مەهاباد- مامۆستا مەلاحوسێنی مەجدی و مامۆستا مەلاکەریمی شاریکەندی- لە لایەن جەماوەری خەڵکی مەهاباد ئەسپاردەی خاک کرا، خودا بە بەهەشتی بــەرینی خۆی شاد کا.
تایبەتمەندی مامۆستا ئەحمەدیان :
بەڕێز «ناسر عەلیار» نووسەر و لێکۆڵەڕی بواری ئایینی بابەتێکی لەسەر کەسایەتی و بەرهەمەکانی مامۆستا ئەحمەدیان وەک کتێب لە ژێر ناوی «تحلیلی بر افکار و آثار علاّمە ملاّ عبداللّە احمدیان» بڵاو کردۆتەوە، لێرەدا بە دەرفەتی دەزانین بەشێکی کورت لەو لێکۆلینەوە بەربڵاوە بێنینە بەرچاوی خوێنەری ئەو بابەتە:
«با وجود مقالات و یادداشتها و پیامهای متنوع در مورد شخصیت استاد ملاعبداللە احمدیان و آثار پربار و پرشمار ایشان، هنوز بررسی جنبەهای مختلف آثار و افکار نامبردە بە ظرفیت واقعی خویش نزدیک نشدە است، بە ویژە بُعد علمی و تحقیقی شخصیت ایشان دقیقاً شناختە نشدە است. کسی کە متصف بە چندین صف بودند: متفکر، فقیە، متکلّم، مفسّر، نویسندە بە سە زبان (فارسی، کردی، عربی)، ادیب و خطّاط و… متخصص در علوم اسلامی، یادکردن و جایگاە او را نشان دادن کار آسانی نیست، بلکە سزاوار اهتمام دانشی مردان غمخوار است بە ویژە در ایران و بطور اخص در کردستان عزیز کە زهدان پرورش همچون شخصیتی بودە است.
استاد احمدیان با سران و رهبران جریان دینی خرافات ستیز و بە قولی «نوگرایان» در میان علمای کرد، آشنایی و تماس نزدیک داشت. کتابهای آیت‌اللە مردوخ را کە همە‌جا پراکندە بودند خواند، از شاگردان شێخ عزّالدین حسینی بود، با ملا هادی افخم‌زادە نیز ملاقاتهایی داشت و تأثیراتی گرفتە بود، بە شوق تعلّم در محضـر چهرەهایی از همین دست راهی بغداد شد تا در خدمت استاد ملامحمد قزلجی تلمّذ نماید.
آشنایی استاد احمدیان با آثار دانشمندان اصلاح‌طلب عالم اسلام بە ایّام طلبگی او برمی‌گردد، از جملە آشنایی با آثاری چون تفسیرالمنار، تفسیرالمراغی و تفسیر فی‌ظلال و کتابهایی چون «حیات محمد» و «روح‌الدین‌الاسلامی» کە در بین علمای کُرد رواج پیدا کردە بودند، امّا علاقەی استاد احمدیان بە «رسالة‌التوحید» اثر شیخ محمد عبدە داستان دیگری دارد، حتی استاد ملا هادی افخم‌زادە کە بە کثرت مطالعە و تتبع شهرت داشت، نقل می‌کرد اولین بار کە با «رسالة‌التوحید» آشنا شدم در منزل ملا عبداللّە احمدیان بود.
استاد احمدیان در زمینەی جریان سنتی اهل تصوف دیدگاە ویژەای داشت، در آن دورە بسیاری از اساتید علوم اسلامی خلیفە و مرید یا حداقل منسوب مشایخ و طریقتها بودند، اشهر و اعلم آنها جناب ملا محمدباقر مدرّس مریوانی مشهور بە «ملا باقر بالک» بود کە اتفاقاً آخرین استادِ استاد احمدیان بودند، استاد احمدیان بە دلیل داشتن ذهن فعّال و عقلانی و بر اساس مبنای معرفت دینی‌اش با این نحلە میانەای نداشت، اما تا اواخر عمر بە انحاء مختلف با طرفداران آن روش مدارا نمود، بە جای ضدیت سخت و کوبیدن صرف، فهمیدە بود انتقاداتش را از چە زاویەای متوجە آنها سازد کە در لابلای کتابها و رسالات و چکامەهایش بەچشم می‌خورد.
استاد احمدیان در سالهای بعد از انقلاب پناهگاە جوانان و کهف آمال مسلمانان بود، از او درخواست می‌کردند تا شبهاتی کە در مورد اسلام و یا اهل سنت پخش می‌شد، یا در مطبوعات بە چاپ می‌رسید پاسخ گوید و نوشتەهایی را از این سو و آن سو بە ایشان می‌رسانیدند، ایشان طبق روش و منش همیشهی خود طوفان خشم این جوانان و عموم اهل ایمان را تلطیف می‌نمود و بطور مستدل در نوشتەهایش انعکاس می‌داد، و این خود انگیزەای قوی بود تا ایشان را وادار بە کار تحقیق بیشتری بنماید، این موضوع در مقدمەی «جدال اشاعرە و معتزلە» یکی از انگیزەهای قوی برای تألیفات استاد ذکر شدە است.
استاد احمدیان با اینکە جریانات فکری و حوادث سیاسی و اجتماعی بسیاری را از سر گذراندە بود، با نحلەی خرافات‌ستیزان بیش از همە همدلی نشان داد، اما در برابر هیچ جریانی مستقیما جبهە‌گیری نکرد و بە گفتە مشهور نە پیشاهنگ نظم نوین بود، نە پاسدار نظم کهن. در میان علمای اسلامی در هر نحلە و مذهبی سە تیپ بەچشم می‌خورند: ١- تیپ سنتی کە بە میراث گذشتە چسبیدەاند و نسبت بە نوآوری در حال گریز و ستیزند. ٢- تیپ اصلاح‌گرا کە عناصر کارآمد میراث را از ناکارآمد جدا کردە ولی چهارچوب را همچنان حفظ می‌کنند. ٣- تیپ ساختار شکن کە چهارچوبها را نیز حفظ نمی‌کنند و اجتهاد در اصول و فروع را بە میان می‌آورند. با توجە بە این تیپولوژی می‌توان استاد احمدیان را اصلاح‌گرا نامید کە مفاهیم دینی را بە قلب جبهەی نسل جدید و ذهن آشوب می‌رسانید.
استاد احمدیان برای انجام اهداف علمی و فرهنگی خود هم اخلاص داشت و هم از بسیاری از مزایا و جاهای گرم و نرم صرفنظر کرد. او حرمت عالمانەی خود را حفظ کرد و در کنار مردم ماند و با دست و زبان و قلم، با افکار پوچ و مظالم اجتماعی ستیز نمود. کسی چون استاد احمدیان کە مدرّسین و علمای درجە اول کرد از ملا عصام‌الدین شفیعی و ملا باقر بالک و ملا حسین مجدی و ملا محمد ولزی و ملا هادی افخم‌زادە و ملا شیخ عزالدین حسینی و ملا عبدالکریم شهریکندی و مدرّسین بعد از آنها، همە زبان بە مدحش گشودە بودند، آیا می‌توان او را با کسانی مقایسە نمود کە بە هیچ زبانی حتی زبان مادری قادر نیستند بیست صفحە مطلب قابل فهم را ارائە دهند، آیا همچون کسانی را می‌توان با استاد احمدیان مقایسە کرد کە نە تنها مردم کردستان، بلکە اهل سنت ایران بر خوان فضل او نشستەاند.»(تحلیلی بر افکار و آثار علامە ملا عبداللە احمـدیـان، ناصـر علیار، ناشر: (ئاڵای رووناکی)، 1395، ص 40- 73.
دەگەڵ ئەوە زیاتر لە پەنجا وتار و بابەت و لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ و پایان‌نامە لەسەر کەسایەتی و ئاسەواری مامۆستا ئەحمەدیان نووسراوە،
بەڵام لەبەر فرە ڕەهەندی و چەندبوعدیبوونی کەسایەتی مامۆستا، ئێستاش زۆر لایەنی باس نەکراوە و زۆر باری وای هەیە ئاوڕی وێنەدراوە، بۆ وێنە باسی چەندوچۆنی ئاسەواری مامۆستا تەفسیرنووسینی مامۆستا، باسی چالاکی ڕامیاری مامۆستا، باسی بیروبۆچوونی مامۆستا سەبارەت بە شێعر و باسی شێعرەکانی مامۆستا، باسی هونەری خۆشنوسی و پەنجەڕەنگینی مامۆستا نەکراوە، ئێمە لەو دەرفەتە کەڵک وەردەگرین و تەنیا ئەو چەند لایەنەی ژێروو باس دەکەین، بوار و ڕەهەندەکانی تر بۆ دەرفەتی تر هەڵدەگرین.
درێژەی هەیە
سوپاسی دوکتۆر ئەحمەد ئەحمەدیان ئەکەم بۆ ناردنی ئەم بابەتە بەنرخە
