مشکلات اقتصادی، زلزله و سیل، به مثابه عذاب یا امتحان الهی!

🔴 محمد حامدی

با سلام
آیا مشکلات اقتصادی، دزدی، اختلاس، گرانی، زلزله، طوفان، سیل، حمله‌ی ملخ‌ها و … را می‌توان به عنوان عذاب الهی قلمداد نمود؟ آیا خداوند با ایجاد این گونه وقایع می‌خواهد ما را امتحان کند یا اینکه ما را به دلیل زیاده‌روی در انجام گناه، مجازات می‌کند؟ لطفاً نظر خودتان را بیان کنید.

با سلام
چنانکه در پاسخ به سوالی درباره‌ی مسئله‌ی حکمت وجود شرور در عالم هستی بیان داشتیم، حوادث ناخوشایند‌ی که بر زندگی ما واقع می‌شود بخاطر وقوع حکمت‌های پنجگانه‌ای است که سه مورد از آن از جانب خداوند می‌باشد و دو مورد دیگر حاصل افکار و اعمال نادرست انسان است، که به شرح ذیل عرضه می‌شود:

۱. حوادثی که در لوح‌المحفوظ (بایگانی مکتوب همه‌ی حوادث جزئی و کلی مقرر شده‌ی خداوند در عالم هستی) از جانب خداوند برای هر انسانی مقرر شده که در اندیشه‌ی دینی به نام قضا و قدر شناخته می‌شود و بر مبنای علم، حکمت و رحمت بی‌نهایت خداوند تنظیم شده است و همه‌ی آنها در راستای سود رسانی به زندگی مادی و معنوی زندگی انسان است و هرگز حادثه‌ای اعم از خوشایند و ناخوشایند در آن درج نمی‌شود که حاوی ضرر برای انسان باشد. البته این امر در میان افراد بشر نیز در قالب برنامه‌ریزی، طرح و نقشه برای انجام هر کاری مرسوم است و قطعاً قابل دفاع نیز می‌باشد و بر آن نمی‌توان ایرادی گرفت.

مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ⭐️ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ [سوره الحدید : آیه ۲۲ و ۲۳]هر رنج و مصيبتي که در زمين (از قحطي و آفت و فقر و ستم) يا در نفس خويش (چون ترس و غم و درد و الم) به شما رسد همه در کتاب (لوح محفوظ ما) پيش از آنکه همه را (در دنيا) ايجاد کنيم ثبت است و البته اين کار بر خدا آسان است ⭐️ تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید، و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد.

قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ [سوره التوبه : آیه ۵۱]بگو: «هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرّر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست؛ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند!»

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره البقره : آیه ۲۱۶]جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد؛ در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید.

۲. از نظر قرآن یکی از اهداف خلق انسان بر روی زمین، امتحان و آزمایش انسان است که از طریق نعمت‌ها و مصائب انجام می‌شود. همانند نظامی که بر مراکز علمی – آموزشی بشر در مدارس و دانشگاه‌ها جاری است که از لوازم حتمی آن این است که  دانش آموزان و دانشجویان از طریق محکی قابل اطمینان به نام امتحان، عبور داده شوند تا از این طریق، افراد شایسته و نالایق از هم جدا شوند و برای تصدی مشاغل مورد نیاز جامعه افرادی شایسته پرورده شوند. که قطعاً تعیین سوالات امتحانی باید شامل سوالات ساده، متوسط و سخت باشد تا بدین وسیله شایستگان شناسایی شده و بکار گمارده شوند. نکته‌ی مهم در اینجا این است که سوالات مذکور از جانب معلم و استاد طرح می‌شوند و هرگز در این رابطه به دانش‌آموزان و دانشجویان اجازه داده نخواهد شد که سوالات مربوطه را طرح کنند بلکه تنها بایستی از جانب معلم و استاد طرح شوند. خداوند نیز در این رابطه ایفای نقش می‌کند و با سوالات آسان و سخت، انسان‌ها را امتحان می‌کند.

یکی از تفاوت‌های اساسی امتحانات  الهی و بشری این است که سوالات خداوند کاملاً با توان انسان‌ها تناسب دارد و بر مبنای رحمت بی‌نهایت خداوند بر انسان ضعیف، چنین مقرر شده که حدوداً ۹۸٪ زندگی انسان را امور خوشایند تشکیل  بدهد که سوالات این حیطه، نیز خوشایند و آسان هستند. و حدوداْ ۲٪ زندگی انسان دچار امور ناخوشایند می‌شود و البته سوالات این زمینه نیز به تناسب آن سخت و نا‌خوشایند می‌شود.

الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ [سوره الملک‌ : آیه ۲]آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید، و او شکست‌ناپذیر و بخشنده است.

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِین ⭐️ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ [سوره البقره : آیه ۱۵۵ و ۱۵۶]و قطعا شما را به چيزى از [قبيل] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات می‏آزماييم و مژده ده شكيبايان را ⭐️ [همان] كسانى كه چون مصيبتى به آنان برسد می‏گويند ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز میگرديم 

۳. وقوع مصائب از جهتی باعث پالایش زندگی انسان از پلیدی‌های مادی و معنوی است و از جهتی دیگر به عنوان پرداخت هزینه‌ی کسب سعادت انسان در دنیا و آخرت مطرح شده است که این قاعده در نظامات آموزشی نیز جاری است و همه‌ی ما در عمل این قاعده را به عنوان قضیه‌ای مفید پذیرفته‌ایم.

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُونَ ⭐️ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ [سوره العنکبوت : آیه ۲ و ۳]آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم رها می‏شوند و مورد آزمايش قرار نمى‏گيرند ⭐️ و به يقين كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم تا خدا آنان را كه راست گفته‏اند معلوم دارد و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد

۴. آثار و عواقب ناگوار گناهان مصرانه‌ی انسان، تا از این طریق متنبه شود و آزادانه و بدون احساس جبر به راه هدایت خدایی بازگردد و یا بخش اندکی از مجازات دنیوی مجرمین در دنیا واقع شود تا این امر بر همگان مشخص شود که خداوند نسبت به اعمال انسان‌ها بی‌تفاوت نیست. لذا خود را برای قیامت مخوف آماده کند.

وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ [سوره الشوری : آیه ۳۰]هر مصیبتی به شما رسد بخاطر اعمالی است که انجام داده‌اید، و بسیاری را نیز عفو می‌کند!

۵. محصولات ناگوار ناشی از اختیار و آزادی انسان خصوصاً بدکاران. که به صورت خلاصه می‌توان گفت خداوند زمین را با همه‌ی امکاناتش به انسان سپرد تا زندگی خوشایندی را برای خود و دیگران فراهم کند اما متاسفانه در امانت خدایی، خیانت نمود و این گونه زمین را به فساد کشید که قسمت اعظم حوادث ناگوار موجود در میان افراد بشر، حاصل خیانت مذکور از جانب انسان است و هرگز شایسته نیست که خداوند را به عنوان فاعل و مقصر این ماجرا معرفی نمود و در حقیقت، مجرم اصلی در این واقعه‌ی ناگوار، انسان است.

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ [سوره الروم : آیه ۴۱]فساد، در خشکی و دریا بخاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، شاید (بسوی حق) بازگردند!

در مسئله‌ی فقر، گرانی، سیل، زلزله و … لازم است هرکس شخصاً با شناختی که از شخصیت ظاهری و باطنی زندگی خود دارد، با معیارهای پنجگانه‌ی مذکور، خود و زندگیش را دقیقاً بسنجد تا از این طریق مشخص شود که دلیل وقوع حوادث ناخوشایند فعلی برای همگان مساوی نیست و هرکس بر اساس کیفیت اعمالی که انجام داده، سهمی را در وقوع آنها دارد؛ بنابراین هرگز شایسته نیست که در این مورد درباره‌ی انسان‌های حادثه دیده قضاوت کنیم. چون قضاوت و ارزیابی زندگی ظاهری و باطنی انسان‌ها جزو وظایف ما نیست بلکه از این کار نهی نیز شده‌ایم. و این کار مهم تنها در حیطه‌ی علم و حکمت خداوند قرار می‌گیرد.

فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ ⭐️ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ ⭐️ إِلا مَنْ تَوَلَّى وَکَفَرَ ⭐️ فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الأکْبَرَ ⭐️ إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَهُمْ ⭐️ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا حِسَابَهُمْ [سوره الغاشیه : آیه ۲۱ تا ۲۶]پس خلق را (به حکمتهاي الهي) متذکر ساز که وظيفه پيغمبري تو غير از اين نيست. ⭐️ تو مسلط و توانا بر (تبديل کفر و ايمان) آنها نيستي. ⭐️ جز آنکه هر کس (پس از تذکر) روي از حق بگرداند و کافر شود. ⭐️ او را خدا به عذابي بزرگ (در دوزخ) معذب کند. ⭐️ البته باز گشت آنها به سوي ماست. ⭐️ آن گاه حسابشان بر ما خواهد بود. 

در رابطه با قضیه‌ی مذکور باید گفت که وظیفه‌ی ما در قبال حادثه‌ دیدگان در دو امر خلاصه می‌شود:

۱. در حد توان به یاری حادثه دیدگان بشتابیم.

۲. آنها را با قواعد پنجگانه‌ی  قرآنی مذکور آشنا کنیم.

البته با انجام این دو امر مهم، هم وظیفه‌ی انسان دوستانه‌ی خود را انجام داده‌ایم و هم انسان‌ها را با قواعد خدایی حاکم بر زندگی انسان آشنا نموده ایم.

اما این که خود را با موضوع ناروای تعیین مقصر و مصداق این حوادث ناگوار مشغول کنیم و به قضاوت بپردازیم از دایره و چهارچوبی که خداوند برای ما معرفی نموده خارج شده‌ایم و از امر خداوند نافرمانی کرده‌ایم که این امر ناروا برای انسان مسلمان، شایسته نیست و در صورت ارتکاب آن بایستی در درگاه خداوند توبه کنیم. زیرا این امر ناروا نه در دایره‌ی توان ما قرار دارد چون انسان‌شناس واقعی، تنها خداوند است و نه سرانجام انسان‌ها در اختیار ماست تا در حیات دنیا قبل از وقوع قیامت به جای خداوند به مجازات مجرمین بپردازیم بلکه کار اساسی ما در انجام دو امر مذکور خلاصه می‌شود و بعد از آن بایستی بقیه‌ی امور را به خداوند انسان سپرد.

بنابراین در این گونه موارد بر هر انسان مسلمانی لازم است که از پدیده‌ی ناروای قضاوت دیگران بپرهیزد. زیرا ما در دین خدا از انجام این کار ناروا منع شده ایم. و به قول یکی از داعیان مشهور جهان اسلام، ما داعی هستیم نه قاضی.

به عبارت دیگر بایستی کار خداوند را به ایشان سپرد و نسبت به انجام وظایف خودمان به صورت جدی اقدام کنیم و در کار خداوند دخالت نکنیم؛ زیرا از لوازم قضاوت بر انسان‌ها این است که کاملاً از ظاهر و باطن زندگی آنها در طول شبانه روز آگاهی داشته باشیم، که البته تنها خداوند، براین امر تواناست و انسان در این مورد یا کاملاً بی‌اطلاع است و یا از آگاهی بسیار اندکی برخورداراست؛ لذا براساس جهل نمی‌توان قضاوت نمود. چون در این صورت قضاوت ناعادلانه‌ای صورت می‌گیرد که خداوند بر این کار رضایتی ندارد.

نکته‌ی هشدار دهنده در مورد حوادث عمومی که ناشی از تخلفات انسانی می‌باشد، این است که این گونه حوادث، دو حالت جداگانه دارند:

۱. در بعضی از حوادث همگانی هم مجرمین مجازات می‌شوند و هم غیر مجرمین و این متعلق به حالتی است که در هنگام وقوع جرم همگانی، افراد صالح در حد توان خود، برای اصلاح و حذف جرم منحرفین و فاسدان، تلاش نمی‌کنند و تنها به عنوان تماشاگر با انحرافات مذکور تعامل می‌کنند و با بی‌تفاوتی از کنار آن می‌گذرند. خداوند در قرآن این گونه رفتار خنثی و بی‌تفاوت را ناروا می‌داند و چنین به ظاهر صالحان را نیز همچون مجرمین، مجازات می‌کند.

وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ [سوره الانفال : آیه ۲۵]و از فتنه‌ای بپرهیزید که تنها به ستمکاران شما نمی‌رسد؛ (بلکه همه را فرا خواهد گرفت؛ چرا که دیگران سکوت اختیار کردند.) و بدانید خداوند کیفر شدید دارد!

۲. در بعضی دیگر از حوادث عمومی، افراد صالح در حد توان خود تمام تلاش خود را در راستای اصلاح و حذف منکرات موجود در جامعه انجام می‌دهند. که در این حالت، تنها مجرمین مجازات می‌شوند و افراد صالح مذکور از عذاب مورد نظر محفوظ می‌شوند.

فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا ⭐️ وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا [سوره الطلاق : آیه ۲ و ۳] آن‌گاه که (نزديک است) مدّت عدّه را به پايان رسانند باز يا به نيکويي نگاهشان داريد يا به خوشرفتاري رهاشان کنيد و نيز (بر طلاق آنها) دو مرد مسلمان عادل گواه گيريد، و (شما شاهدان نيز) براي خدا شهادت را برپا کنيد. بدين وعظ الهي آن کس که به خدا و روز قيامت ايمان آورد پند داده مي‌شود، و هر کس خدا ترس و پرهيزکار شود خدا راه بيرون شدن (از عهده گناهان و بلا و حوادث سخت عالم) را بر او مي‌گشايد. ⭐️ و از جايي که گمان نَبَرد به او روزي عطا کند، و هر که بر خدا توکل کند خدا او را کفايت خواهد کرد که خدا امرش را نافذ و روان مي‌سازد و بر هر چيز قدر و اندازه‌اي مقرّر داشته است (و به هيچ تدبيري سر از تقديرش نتوان پيچيد). 
 
ای کاش ما انسان‌ها در هنگام وقوع حوادث ناگوار همگانی، به جای قضاوت بدور از آگاهی و ناعادلانه به انجام وظایف خود می‌پرداختیم و تنها به قضاوت و نظارت و تماشاگری، قناعت نمی‌نمودیم و با همیاری و اعمال انسان دوستانه دردی را از مصیبت دیده‌ای برطرف می‌کردیم. که اگر این امر مهم وقوع می‌یافت زندگی بشر به گلستانی از خوشی‌ها تبدیل می.شد.

بنابراین در حوادث ناخوشایند موجود، می‌توان گفت که بخشی از آن از جانب خداوند است و بخشی دیگر از جانب انسان.

اما درکل می توان آن را این چنین دسته بندی نمود:

۱. دسته ای از حوادث، ناشی از تخلف انسان نیست تا خداوند او را مجازات کند بلکه خداوند از این طریق (حوادث ناخوشایند) می‌خواهد مصالح زندگی انسان را تأمین کند.

۲. دسته‌ای دیگر متعلق به مجازات مجرمین از جانب خداوند است که تنها ایشان بر مستحقین آن آگاهی دارد و هرگز ما بر این کار توانایی نداریم و جزو وظایف ما نیز نمی‌باشد.

۳. قسمتی دیگر نیز جزو سوالات امتحانی انسان است که این کار نیز بر اساس حکمت خداوند انجام می‌شود.

و من الله توفیق ….

محمد حامدی