اسلام در مورد توجه به یتیمان و رعایت حقوق آنان از تمامی قوانین زمینی سبقت گرفته است، در اعلامیه جهانی حقوق بشر جایگاهی اختصاصی برای کودکان بی سرپرست در نظر گرفته نشده است؛ بلکه فقط پیمانی در مورد حقوق کودکان است در حالی که اسلام ضمن حفظ حقوق کودکان بطور عام عنایت ویژه‌ای به حفظ حقوق یتیمان داشته و به تمامی نیکی‌ها نسبت به آنان دستور داده و حتی اجر و پاداش هم بر آن مترتب نموده است.
این توجیهات در توصیه‌های پیامبر(ص) نمایش می‌یابد؛ توصیه‌هایی که مخاطبان را به تولیت و توجه به یتیمان تشویق می‌نماید تا آنجا که از هر نظر بی نیاز شوند که باید ضمن مراعات احساسات و عواطف این کودکان از حیث ایجاد سرور و خشنودی قلبی اقدام شود.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و سلم اجر عظیمی را برای نیکی با یتیمان وعده داده است؛ البته طبیعت و علاقه انسان ها در این زمینه متفاوت است بعضی‌ها علاقمندند خودشان مشغول خدمت به یتیم شوند و خیلی‌ها هم به آن پشت کرده و یتیم را به غیره واگذار می‌کنند . اما اگر کسی به اجر و ثواب عظیم خدمت به یتیم آگاهی داشته باشد ممکن است شوق و رغبت کسب این اجر و پاداش او را به سرعت و سبقت از دیگری وا دارد.
از جمله‌ی تشویقات پیامبر صلی الله علیه و سلم در این مورد فرموده زیر است: گرامی ترین منزل میان مسلمانان خانه‌ای است که در آن به نیکی خدمت شود و یتیم در آن سکنی داشته باشد. چه ارج و اهمیتی بالاتر از این که پیامبر صلی الله علیه و سلم خیریت و ارزش خانه‌ی مسلمان را در نیکی به یتیم قرار داده است؟(ارزش خانه‌های مسلمین بستگی به خدمت به یتیم است) همچنین این توجه پیامبر(ص) به چنین منازلی موجب ضمانت بهشت در جهان آخرت هم می‌شود، چنانچه که می‌فرماید: اگر کسی یتیمی را سرپرستی نماید تا زمانی که از او بی نیاز شود خداوند بهشت را برای او واجب می‌نماید. چه کسی حاضر است به این وعده الهی پشت نموده که جنت خدا را با این نیکی به دست آورد؟ تا جایی که حضرت سول صلی الله علیه و سلم مکان سرپرست یتیم را هم در بهشت معین نموده و می‌فرماید: در بهشت خانه ای قرار گرفته که به آن سرای سرور گفته می‌شود و هیچ کس وارد آن نخواهد شد الّا آن کس که یتیم را خوشحال و مسرور نموده باشد؛ زیرا پاداش ها از جنس اعمال و رفتار می‌باشند و سرای فرح و سرور در بهشت برای کسی است که در دنیا یتیمی را شاد و خوشحال نموده باشد.
اگر در حدیث دقت و ملاحظه شود این پاداش بزرگ به مجرد خشنودی یتیم به دست می‌آید حال به هر نحو ممکن چه از طریق هدیه و بخششی به او یا همراهی و سیر و سفری با او یا کلمه‌ای مسرت بخش و حتی یک نگاه مهربانانه باشد.
در جایی دیگر پیامبر(ص) رسیدگی به یتیم را در برابر امورعظیمی همچون جهاد و قیام شب و روز قرار داده شده است و آن حضرت صلی الله علیه و سلم فرموده است : کسی که یتیمی را سرپرستی نماید مانند این است که شب ها به قیام و عبادت و روزها روزه و مدام در راه خدا جهاد و شمشیرکشی نماید.
توجه به یتیم در میان امت های قبل از رسالت محمدی نیز هویدا بوده است، موسی پیامبر از خداوند سؤال نمود: پاداش کسی که یتیمی را سرپرستی نماید چیست؟ وحی از طرف خداوند به سوی موسی آمد که در روز قیامت او را در سایه خودم پناه می‌دهم.
این عنایت به یتیم زمانی در بهترین صورت فخرآمیز هویدا می‌شود که به جریان خیرخواهانه‌ی قوم مریم توجه کنیم که برای کفالت مریم قرعه‌کشی می‌کردند و خداوند در شأن آن چنان وحی نازل نمود که تا روز قیامت تلاوت شود و فضل و عظمت مسئله مورد مناقشه دلالت می‌کند (وَمَا کُنتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ) آل عمران ۴۴
از اخبار غیب است که به تو وحی می‌کنیم که تو نزد آنان نبودی وقتی که قلم های خود را برای قرعه‌کشی می‌انداختند تا کدام سرپرستی مریم را به عهده بگیرد و نیز وقتی که با یکدیگر کشمکش می‌کردند آنجا نبودی.
مظاهر کفالت یتیم
از آنجا که کودک یتیم حساسیت زیادی نسبت به درک و تفسیر دخالت سایرین در مواجهه با خود دارد، غالباً خوش‌بین نبوده و واقعیت را درک نمی‌کند و نظر به اینکه اکثر دخالت ها در دنیای بیرون اثرات منفی بر روحیات یتیم برجا می‌گذارد در جریان رسیدگی به او هم نگرانی هایی بر او مستولی می‌شود؛ زیرا بعضی برخوردها با او موجب اذیت و آزار و خشونت و بی‌رحمی را تجربه کرده و به همین دلیل در اسلام عنایت ویژه‌ای به روحیات یتیم شده و لطافت و نرمی در برخورد با او موجب ثواب و پاداش دانسته شده است ؛ از این رو خداوند فرموده است که(فَاما الیتیم فلا تقهر) ۹ ضحی : نباید یتیم را بیازاری.
سرپرست یتیم باید بداند که خدمات او به مقتضای حال او و به صورتهای گوناگون باشد از قبیل زکات و صدقه و مواظبت و مراقبت و راهنمایی او خلاصه اهمیت داده به او هر چند از راه دور باشد که این امور نتایج مثبتی را بر روحیه یتیم بر جای می‌گذارد و به یتیم کمک می‌کند تا انسانی صالح و وارسته به بار آید تا آنجا که جای پدر و خلأ او را جبران کند.
یکی از اشتباهات این است که سرپرستی یتیم را در امور مالی خلاصه کنیم در حالی که اسلام جامع تر و والاتر به این امر نگریسته و به مسائل روحی و معنوی ارتقاء داده و تعاملی بزرگوارانه با او داشته و به اصلاح و تربیت او از طریق جلب و مشارکت دادن او در امور اجتماعی پرداخته و در جامعه سوق داده است؛ زیرا منزوی بودن یتیم تبعات خطرناکی بر روحیه او داشته به ویژه اگر کودک به فقدان محبت و مهربانی مردم نسبت به خود حساس باشد.
خداوند در این خصوص و راجع به سرپرستی خانوادگی و اجتماعی یتیم فرموده است: ( وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَىٰ ۖ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ ۖ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ )بقره ۲۲۰درباره‌ی یتیمان از تو می‌پرسند بگو به اصلاح آنان پرداختن بهتر است و اگر با آنان همزیستی کنید برادران شما هستند.
باید سرپرست یتیم بداند میزان احترام و اهمیت دادن به او به اندازه‌ی شرکت دادن و نقش حضور او در جامعه است.
باید بدانیم که بسیاری از یتیمان از کمک مالی بی نیاز هستند اما به شدت نیازمند توجهات و حمایت معنوی بیشترند و تشنه‌ی احترام هستند( بقره ۲۶۳ (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُهَا أَذًى ۗ وَاللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیم
یعنی گفتاری پسندیده در برابر نیازمندان و گذشت بهتر از صدقه‌ای است که آزاری به دنبال داشته باشد و خداوند بی نیاز و بردبار است.
از مصادیق مهم حمایت از یتیم مواظبت بر تربیت او و تعلیم ادب و رفتار و همراهی حساب شده و رسیدگی به ارزیابی او است به صورتی که به فرزند خودت رسیدگی می‌کنی.
از امام علی(ع) روایت شده که فرموده: یتیم را با همان شیوه و احساس فرزند خودت تربیت کن یعنی پدرانه و دلسوزانه. نمونه‌ی این نوع، پیامبر خدا زکریا (س) است که کاملاً مراقب حضرت مریم بوده تا جایی که از خوراک او هم جستجو کرده و روزی که خوراک غیر عادی نزد او دید پرسید (یَا مَرْیَمُ أَنَّىٰ لَکِ هَٰذَا ۖ قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۖ) آل عمران ۳۷ ای مریم این -غذا و میوه – از کجا برای تو آمده؟ او در پاسخ گفت این از جانب خدا است.
تعلیم یتیم باید با تربیت فرهنگی او همراه باشد و روش های تعاملی عادی که با فرزند خود داریم با او هم رعایت کنیم و مستثنایش نکنیم و غیر عادی نباشد و احتیاط کنیم رفتاری چنین متمایز با سایرین را با او نداشته باشیم تا او احساس بیگانگی نکند و انتظار داشته باشیم مواظبت از یتیم در حد توانایی سرپرست او باشد هر چند کشیدن دستی مهربانانه بر سر او باشد و احساس مسئولیت را برساند و این یکی از محاسن اسلام است که تمامی امور را به توانایی سرپرست ننموده؛ بلکه جامعه حمایت یتیم را به عهده بگیرد نه تنها یک نفر، زیرا بعضی از سرپرستان فقیر و باید در حد خودش تکالیف را به او واگذار کنیم.
یتیمانی بزرگوار
بعضی ها هر چند یتیم اند اما بسیار بزرگوار و چه بسا نعمت و عطایا در میان محنت و رنج سر بر آورده بسیار بوده که فقدان والدین با نبود یکی از آنها مانع نیل به درجات رفیع و ممتاز یتیم نشده، چه بسیارند چهره های درخشانی در میان یتیمان به چشم می خورد که نامدار و ممتاز و مشهور بر جامعه تابیده‌اند که در رأس این یتیمان بزرگی همچون سید عالم و پیشوای به حق پیامبر گرامی ما محمد(ص) است که قبل از ولادتش پدرش و در کودکی مادرش هم فوت نمودند و جدش سرپرستی او را به عهده گرفت و پس از او هم عمویش ابوطالب، تا آنکه جوان گردید و از آسمان، وحی و بشارت و نور و هدایت برای عالمیان بر او نازل شد و خداوند خطاب به او می‌فرماید: (أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَآوى)ضحی ۶ مگر نه اینکه تو را یتیم یافت و سپس پناهت داد؟
نمونه دیگر این بزرگان حضرت مریم(س) است که به داستان او قبلاً اشاره شد، که زکریایی پیامبر سرپرستی او را به عهده گرفت ملائکه به او مژده دادند (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى نِساءِ الْعالَمینَ)آل عمران ۴۲
ای مریم خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده،. و در شأن مریم (س) حضرت رسول فرموده: در میان مردان زیادی به کمال می‌رسند اما در میان زنان فقط مریم دختر عمران و آسیه همسر فرعون به این درجه نائل آمده‌اند. بخاری آن را روایت کرده.
نمونه ای دیگر حافظ ابن حجر(رح) است که یتیم بود و خواهرش ستِ الرّکب) دختر علی بن محمد بن حجر او را سرپرستی نمود، و در مورد خودش می‌گوید: در ماه رجب سال ۷۰ در راه حج متولد شدم و خواهرم که قاری و نویسنده و در زیرکی نابغه بود مادرم بعد از مادرم بود یعنی بعد از مادرم او مادرم بود.
نمونه ای دیگر امام احمد بن محمد بن حنبل شیبانی از پیشوایان اهل سنت جماعت که اصلیت که اصلیت بصره‌ای بوده در سال ۱۶۴ هجری در بغداد متولد شده، پدرش قبل از تولد او وفات کرده و مادرش سرپرستی او را بعهده داشته، هر چند یتیم بوده ولی به بهترین شیوه مادرش او را پرورش داده، و آداب و فرهنگ را به نحوی شایسته به او تعلیم داده و از او انسانی بزرگ و برگزیده ساخت و قرآن کریم را حفظ نموده و با علاقه فراوان و ذوق سرشار به اعماق سختیهای حدیث فرو رفت، امام احمد در مسائل فقهی بر اطرافیانش غلبه نمود تا جایی که به یکی از صاحبان مذاهب چهارگانه فقهی معتبر و مشهور تبدیل شد.
نویسنده: اسماء سلام
مترجم: عبدالله حسن زاده
مجلّه المجتمع
