میانه روی و اعتدال

???? سوال:

بر مبنای احادیث نبوی بهترین حالت انجام امور در زندگی، حالت میانه و اعتدال است. در حالی که بر مبنای بعضی از آیات قرآن از جمله آیه‌ی ۶۱ سوره مؤمنون از مؤمنین درخواست سرعت و مسابقه در دینداری شده است. چگونه می‌توان در میان این دو حالت متفاوت، توافق حاصل نمود؟

???? جواب:

انسان دارای علم و اراده است و بر مبنای آنها کارهایش را انجام می‌دهد. که در نهایت، اموراتش را در سه حالت مختلف محقق می‌کند:

۱. زیاده‌روی و افراط

۲. کم روی و تفریط

۳. میانه روی و اعتدال

حالات اول و دوم ناشی از جهل و هوا و حالت سوم ناشی از «علم» و «هدا» و به عبارت دیگر فرمان‌برداری از متخصصین می‌باشد. بر همگان واضح است که افراط و تفریط در زندگی انسان، عامل فساد و ضرر در حوزه‌های مادی و معنوی بوده و رعایت میانه‌روی و اعتدال موجب صلاح و سود در همه‌ی مراحل زندگی است. لذا در همین ابتدا لازم است این را از همگان بخواهیم که برای اداره‌ی زندگی شایسته، فرمان‌برداری از متخصصین را مبنای کارهای‌شان قرار داده و از جهل و اهوای خود و دیگران پرهیز نمایند.

حوزه‌های زندگی انسان بر اساس نحوه‌ی خلقتش (جسمانی – روحانی) در دو صورت قرار گرفته است:

۱. امورات مربوط به حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی؛ که مدیریت آن بر عهده‌ی علمای این حوزه می‌باشد.

۲. امورات مربوط به حوزه‌ی وحی و متعلقات؛ که مدیریت آن بر عهده‌ی علمای این حوزه می‌باشد.

هرگاه انسان در حوزه‌های دوگانه‌ی زندگیش از علمای این دو حوزه فرمان‌برداری نمود، به صورت میانه و معتدل به آرزوهایش خواهد رسید. در غیر این صورت گرفتار افراط و تفریط شده و نسبت به تأمین سودمند نیازهایش باز خواهد ماند. و گرفتار مضرات مادی و معنوی عدیده خواهد گردید.

در این میان چیزی که سوال برانگیز می‌باشد این است که چرا در قرآن و سنت به دو امر ظاهراً متعارض اعتدال و سرعت دعوت شده است؟ زیرا در حالت اعتدال، حرکت انسان نه سریع است و نه آهسته. اما در حالت سریع و مسابقه مبنای کار بر خروج از حالت میانه گذاشته می‌شود. آیا می‌توان توافقی منطقی را در میان آنها ایجاد نمود؟

برای پاسخ به سوال مورد نظر بایستی این را بیان داشت که مؤمنین در قرآن بر اساس میزان تلاش در زمینه‌ی دینداری در دو دسته‌ی مختلف قرار می‌گیرند:

۱. اصحاب الیمین:

این گروه از مسلمانان بعد از اتمام حجت، دینداری را شروع و مبارزه با نفس و شیطان را آغاز نموده و تا زمانی که به صورت کامل از ارتکاب گناهان نجات یابند، در این مرحله باقی خواهند ماند. مبنای کار این گروه بر فرمان‌برداری از دین خدا و رعایت اعتدال در همه‌ی مراحل زندگی است. و در این میان با رعایت حداقل‌های دینداری کار خود را انجام داده و علاقه‌ی چندانی به سرعت در دینداری ندارند.

۲. مقربین:

این گروه از مؤمنان از مرحله‌ی «اصحاب الیمین» عبور نموده و بر رعایت حداقل‌های دینداری اکتفا ننموده و مبنای کار را بر سرعت و رعایت حداکثرهای دینداری قرار خواهند داد.
آنچه که تعارض موجود را حل می‌کند این است که هر دو گروه با فرمان‌برداری از دین خدا و ترک جهل و هوا از افراط و تفریط رها شده و در دایره‌ی اعتدال قرار گرفته و تا زمانی که در این حالت باقی بمانند، از میانه روی خارج نشده‌اند. زیرا خداوند، رعایت اعتدال در میان مؤمنین را در این دو حالت معین نموده است. بنابراین هر گاه سرعت در دینداری بر مبنای دین خدا انجام نشود، به صورت ناخواسته در دایره‌ی افراط قرار خواهد گرفت. اما به خاطر اینکه خداوند، در دنیا و آخرت از لحاظ مادی و معنوی خواهان بهترین زندگی برای انسان است، در انسان گنجایشی را قرار داده که با انتخاب مرحله‌ی مقربین و سرعت و مسابقه در دینداری، فردوس اعلاء را در اختیارش قرار دهد.

بر این اساس معلوم می‌شود که بر مبنای انتخاب درجات دینداری مسلمانان، اعتدال و میانه‌روی در دو صورت متفاوت ظهور می‌یابد:

۱. حالات اولیه‌ی ایمان:

که در این حالت، حرکت انسان در زمینه‌ی دینداری نه کند و آهسته است و نه سریع. بلکه بر مبنای توان آنها به تدریج انجام می‌شود. و این حالت، تا پایان مرحله‌ی «اصحاب الیمین» تداوم می‌یابد.

۲. حالات بالای دینداری:

که در این حالت، به علت کسب رشد و آمادگی بالا، حرکت انسان در زمینه‌ی دینداری با سرعتی متناسب با درجه‌ی ایمانی‌شان و در چارچوب شریعت خدا انجام می‌شود. که در این حالت نیز با وجود سرعت در دینداری از قاعده‌ی اعتدال خارج نشده‌اند.

۱. خداوند، خلق و امر جهان آفرینش را در اختیار دارد. تا از این طریق به سرانجام شایسته‌ی خویش نایل شوند. که انسان نیز مشمول این قاعده‌ی عام می‌شود.

إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّـهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّـهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ [سوره اعراف: آیه ۵۴]پروردگار شما خداوندی است که آسمانها و زمین را در شش دوره بیافرید، سپس بر تخت (مرکز فرماندهی جهان) چیره شد (و به اداره‌ی جهان هستی پرداخت). با (پرده‌ی تاریک) شب، روز را می‌پوشاند و شب شتابان به دنبال روز روان است. خورشید و ماه و ستارگان را بیافریده است و جملگی مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشید که تنها او می‌آفریند و تنها او فرمان می‌دهد. بزرگوار و جاویدان و دارای خیرات فراوان، خداوندی است که پروردگار جهانیان است.

۲. خداوند، موجودات جهان آفرینش را در دو صورت خلق نموده و به تناسب نحوه‌ی خلق آنها به مدیریت آنها خواهد پرداخت:

الف) موجودات مسخر و مجبور

أَلَم تَرَوا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم ما فِي السَّماواتِ وَما فِي الأَرضِ وَأَسبَغَ عَلَيكُم نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَباطِنَةً ۗ وَمِنَ النّاسِ مَن يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيرِ عِلمٍ وَلا هُدًى وَلا كِتابٍ مُنيرٍ [سوره لقمان: آیه ۲۰]آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمین است مسخّر شما کرده است (و در مسیر منافع شما به حرکت انداخته است)، و نعمتهای خود را – چه نعمتهای ظاهر و چه نعمتهای باطن – بر شما گسترده و افزون ساخته است؟ برخی از مردم بدون هیچ گونه دانش و هدایت و کتاب روشن و روشنگری، درباره‌ی (شناخت و یکتائی) خدا راه ستیز و جدال را پیش می‌گیرند.

ب) موجودات مختار و دارای اراده

إِنّا هَدَيناهُ السَّبيلَ إِمّا شاكِرًا وَإِمّا كَفورًا [سوره انسان: آیه ۳]ما راه را بدو نموده‌ایم، چه او سپاسگزار باشد یا بسیار ناسپاس.

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ [سوره بقره: آیه ۲۵۶]اجبار و اکراهی در (قبول) دین نیست، چرا که هدایت و کمال از گمراهی و ضلال مشخّص شده است، بنابراین کسی که از طاغوت (شیطان و بتها و معبودهای پوشالی و هر موجودی که بر عقل بشورد و آن را از حق منصرف کند) نافرمانی کند و به خدا ایمان بیاورد، به محکم‌ترین دستاویز درآویخته است (و او را از سقوط و هلاکت می‌رهاند و) اصلاً گسستن ندارد. و خداوند شنوا و دانا است (و سخنان پنهان و آشکار مردمان را می‌شنود و از کردار کوچک و بزرگ همگان آگاهی دارد).

۳. خداوند از انسان مسلمان این را خواسته که از هوا و هوس و جهل پیروی ننموده تا دچار بدبختی مادی و معنوی در دنیا و آخرت نگردد.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّـهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ ۚ إِن يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّـهُ أَوْلَىٰ بِهِمَا ۖ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَىٰ أَن تَعْدِلُوا ۚ وَإِن تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّـهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا [سوره نساء: آیه ۱۳۵]ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دادگری پیشه سازید و در اقامه‌ی عدل و داد بکوشید، و به خاطر خدا شهادت دهید (و از این سو و آن سو جانبداری نکنید) هر چند که شهادتتان به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان بوده باشد. اگر کسی که به زیان او شهادت داده می‌شود دارا یا نادار باشد، (رغبت به دارا، یا شفقت به نادار، شما را از ادای شهادت حق منصرف نکند) چرا که (رضای) خداوند از (رضای) هردوی آنان بهتر است (و خدا به مصلحت آن دو آگاه‌تر از شما است) پس از هوا و هوس پیروی نکنید که (اگر چنین کنید از حق) منحرف می‌گردید (و به باطل می‌افتید). و اگر زبان از ادای شهادت حق بپیچانید یا از آن روی بگردانید، خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است (و پاداش اعمال نیک و پادافره اعمال بدتان را می‌دهد).

وَإِذا سَمِعُوا اللَّغوَ أَعرَضوا عَنهُ وَقالوا لَنا أَعمالُنا وَلَكُم أَعمالُكُم سَلامٌ عَلَيكُم لا نَبتَغِي الجاهِلينَ [سوره قصص: آیه ۵۵]و هنگامی که یاوه بشنوند از آن روی می‌گردانند (و دشنام را با دشنام پاسخ نمی‌گویند و بلکه) می‌گویند: اعمال ما از آن ما، و اعمال شما از آن شما است (و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت). وداع و بدرودتان باد! ما خواهان (همنشینی با) نادانان نیستیم.

وَاصبِر نَفسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَداةِ وَالعَشِيِّ يُريدونَ وَجهَهُ ۖ وَلا تَعدُ عَيناكَ عَنهُم تُريدُ زينَةَ الحَياةِ الدُّنيا ۖ وَلا تُطِع مَن أَغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِكرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَكانَ أَمرُهُ فُرُطًا [سوره کهف: آیه ۲۸]با کسانی باش که صبحگاهان و شامگاهان خدای خود را می‌پرستند و به فریاد می‌خوانند، (و تنها رضای) ذات او را می‌طلبند، و چشمانت از ایشان (به سوی ثروتمندان و قدرتمندان مستکبر) برای جستن زینت حیات دنیوی برنگردد، و از کسی فرمان مبر که (به خاطر دنیا دوستی و آرزو پرستی) دل او را از یاد خود غافل ساخته‌ایم، و او به دنبال آرزوی خود روان گشته است (و پیوسته فرمان یزدان را ترک گفته است) و کار و بارش (همه) افراط و تفریط بوده است.

إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّـهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَىٰ يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّـهَ إِلَّا قَلِيلًا [سوره نساء: آیه ۱۴۲]بیگمان منافقان (نشانه‌های ایشان را می‌نمایانند و کفر خویش را پنهان می‌دارند و به خیال خام خود) خدا را گول می‌زنند! در حالی که خداوند (دماء و اموال ایشان را در دنیا محفوظ می‌نماید، و در آخرت دوزخ را برای آنان مهیّا می‌دارد و بدین وسیله) ایشان را گول می‌زند. منافقان هنگامی که برای نماز برمی‌خیزند، سست و بی‌حال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا می‌کنند (و نمازشان به خاطر مردم است؛ نه به خاطر خدا) و خدای را کمتر یاد می‌کنند و جز اندکی به عبادت او نمی‌پردازند.

۵. خداوند، دینداران شایسته را به عنوان امت وسط و میانه معرفی می‌کند.

وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ [سوره بقره: آیه ۱۴۳]و بی‌گمان شما را ملّت میانه‌روی کرده‌ایم (نه در دین افراط و غلّوی می‌ورزید، و نه در آن تفریط و تعطیلی می‌شناسید. حق روح و حق جسم را مراعات می‌دارید و آمیزه‌ای از حیوان و فرشته‌اید) تا گواهانی بر مردم باشید (و بر تفریط مادیگرایانِ لذائذ جسمانی طلب و روحانیّت باخته، و بر افراط تارکانِ دنیا و ترکِ لذائذ جسمانی کرده، ناظر بوده و خروج هر دو دسته را از جاده‌ی اعتدال مشاهده نمائید) و پیغمبر (نیز) بر شما گواه باشد (تا چنانچه دسته‌ای از شما راه او گیرد، و یا گروهی از شما از جاده‌ی سیرت و شریعت او بیرون رود، با آئین و کردار خویش بر ایشان حجّت و گواه باشد). و ما قبله‌ای را که بر آن بوده‌ای (و تا کنون به سوی آن نماز خوانده‌ای و هم اینک فرمان روکردن به جهت کعبه صادره شده است) قبله ننموده بودیم مگر این که بدانیم چه کسی از پیغمبر پیروی می‌نماید و چه کسی بر پاشنه‌های خود می‌چرخد (و به عقب بر می‌گردد تا صف ثابت‌قدمان بر ایمان، و فرصت‌طلبان بی‌ایمان از هم روشن و جدا شود). و اگرچه (تغییر قبله برای کسی که الفت گرفته است بدان رو کند) بس بزرگ و دشوار است مگر بر کسانی که خدا ایشان را رهنمون کرده باشد (به احکام دین و راز قانونگذاری و بداند که هدف از روکردن به این سو یا آن سو اطاعت فرمان خدا است نه به خاطر تقدّس خود جهات) و خدا ایمان شما را (که انگیزه‌ی پیروی از پیغمبر است) ضایع نمی‌گرداند (و اجر و پاداش عبادات قبلی شما را هدر نمی‌دهد، چه) بی‌گمان خدا نسبت به مردم بس رؤوف و مهربان است.

كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ ۗ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم ۚ مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۱۰]شما (ای پیروان محمّد) بهترین امّتی هستید که به سود انسانها آفریده شده‌اید (مادام که) امر به معروف و نهی از منکر می‌نمائید و به خدا ایمان دارید. و اگر اهل کتاب (مثل شما به چنین برنامه و آئین درخشانی) ایمان بیاورند، برای ایشان بهتر است (از باور و آئینی که برآنند. ولی تنها عدّه‌ی کمی) از آنان با ایمانند و بیشتر ایشان فاسق (و خارج از حدود ایمان و وظائف آن) هستند.

۷. خداوند، از «اصحاب الیمین» راضی است.

وَأَمّا إِن كانَ مِن أَصحابِ اليَمينِ ⭐️ فسَلامٌ لَكَ مِن أَصحابِ اليَمينِ [سوره واقعه: آیات ۹۰ و ۹۱]و امّا اگر از یاران سمت راستیها باشد. ⭐️ از سوی یاران سمت راستیها درودت باد!

۸. خداوند، به خاطر کسب درجه‌ی مقربین از مؤمنین درخواست نموده که با اتخاذ سرعت و مسابقه در دینداری، به این مرحله‌ی بالا نایل شوند.

أُولٰئِكَ يُسارِعونَ فِي الخَيراتِ وَهُم لَها سابِقونَ [سوره مؤمنون: آیه ۶۱]چنین کسانی (که صفات چهارگانه‌ی ایشان گذشت) در خیرات و حسنات (با دیگران) مسابقه‌ی سرعت می‌دهند و در انجام آنها (بر سایرین) پیشی می‌گیرند.

وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ۚ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَـٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّـهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ [سوره مائده: آیه ۴۸]و بر تو (ای پیغمبر) کتاب (کامل و شامل قرآن) را نازل کردیم که (در همه‌ی احکام و اخبار خود) ملازم حق، و موافق و مصدّق کتابهای پیشین (آسمانی)، و شاهد (بر صحّت و سقم) و حافظ (اصول مسائل) آنها است. پس (اگر اهل کتاب از تو داوری خواستند) میان آنان بر طبق چیزی داوری کن که خدا بر تو نازل کرده است، و به خاطر پیروی از امیال و آرزوهای ایشان، از حق و حقیقتی که برای تو آمده است روی مگردان. (ای مردم!) برای هر ملّتی از شما راهی (برای رسیدن به حقائق) و برنامه‌ای (جهت بیان احکام) قرار داده‌ایم. اگر خدا می‌خواست همه‌ی شما (مردمان) را ملّت واحدی می‌کرد (و بر یک روال و یک سرشت می‌سرشت، و لذا راه و برنامه‌ی ارشادی آنان در همه‌ی امکنه و ازمنه یکی می‌شد) و امّا (خدا چنین نکرد) تا شما را در آنچه (از شرائع) به شما داده است بیازماید (و فرمانبردار یزدان و سرکش از فرمان منّان جدا و معلوم شود). پس (فرصت را دریابید و) به سوی نیکیها بشتابید (و به جای مشاجره‌ی در اختلافات به مسابقه‌ی در خیرات بپردازید و بدانید که) جملگی بازگشتتان به سوی خدا خواهد بود، و از آنچه در آن اختلاف می‌کرده‌اید آگاهتان خواهد کرد (و هر یک را برابر کردار خوب یا بد پاداش و پادافره خواهد داد).

وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۖ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا ۙ قَالُوا هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ ۖ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا ۖ وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ۖ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ [سوره بقره: آیه ۲۵]مژده بده به کسانی که ایمان آورده‌اند و کردار نیکو انجام داده‌اند، این که ایشان را است باغهای (بهشتی) که در زیر درختان آن رودها روان است. هرگاه بعضی از میوه‌های آنها بدیشان عطاء شود، گویند: پیشتر این نصیبمان گشته بود، و همسان آن را آورده‌اند. (چه چنین میوه‌هائی در جنس و شکل یکی بوده، ولی طعم و مزه‌ی جداگانه‌ای دارند). و در آنجا همسران پاک و بی‌عیبی داشته و در آنجا جاویدان خواهند ماند.

إِنَّ الَّذينَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ كانَت لَهُم جَنّاتُ الفِردَوسِ نُزُلًا [سوره کهف: آیه ۱۰۷]بی‌گمان کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، باغهای بهشت جایگاه پذیرائی از ایشان است.

۱۰. انسان با انتخاب هر کدام از درجات ایمانی مذکور به سعادت مادی و معنوی در دنیا و آخرت خواهد رسید. اما خداوند بر اساس رحمت بی‌نهایتش خواهان نیل انسان به فردوس اعلاست.

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ⭐️ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ⭐️ فادْخُلِي فِي عِبَادِي ⭐️ وادْخُلِي جَنَّتِي [سوره فجر: آیات ۲۷ تا ۳۰]ای انسانِ آسوده خاطر (که در پرتو یاد خدا و پرستش الله، آرامش به هم رسانده‌ای و هم اینک با کوله‌باری از اندوخته‌ی طاعات و عبادات، در اینجا آرمیده‌ای)! ⭐️ به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که تو (از کرده‌ی خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان) خوشنودی، و (خدا هم) از تو خوشنود (است). ⭐️ به میان بندگانم درآی (و همراه شایستگان و از زمره‌ی بایستگان شو). ⭐️ و به بهشت من داخل شو (و خوش باش!).

بر اساس مطالب مذکور مشخص گردید تا زمانی که انسان از هوا و جهل پیروی نماید، به اعتدال و میانه‌روی نخواهد رسید. اما به محض اینکه وارد اولین مرحله‌ی دینداری شد، به اعتدال و میانه‌روی نایل خواهد شد. با این توضیح که اعتدال موجود در میان مسلمانان در دو قالب متنوع «اصحاب الیمین» و «مقربین» ظهور می‌یابد. و مسئله‌ی آهستگی و سرعت حرکت انسان در دینداری تا زمانی که در چارچوب شریعت خدا باشد، در دایره‌ی اعتدال قرار دارد. در غیر این صورت گرفتار افراط و تفریط خواهد گردید.

نویسنده: محمد حامدی