ناگفته های “قیام اللیل”

0 857 خواندن این مطلب 7 دقیقه زمان میبرد

قیام اللیل یا احیاء شب های رمضان

اما بعد، چندين سال است در نحوه ي(قیام اللیل)یا احياي شبهاي رمضان و عبادات مربوط به آن، بر اثر سهل انگاري و عدم مراجعه به منابع مربوطه، اختلاف نظر وجود داشته است امری که در عمل باعث بی نظمی در مساجد و در نتیجه اعتراض برخی افراد دلسوز ودلسردی بعضی از نمازگزاران شده است.

لذا به هدف رفع اختلاف و دوري از بدعت و برگشتن به اصل دين و عمل به اقوال راجح تر، جمعي از علمای مناطق مختلف بعد از مطالعات نسبتا كافي، نشستي تشکیل داده و بعد از تبادل نظر و استناد به اصول و منابع ذي ربط، به نتايج زير رسیدند که اينك جهت استفاده در اختيار عموم قرار داده مي شود:
1. مشروع و سنت بودن احياي ليالي رمضان(قیام اللیل) با شب زنده داري و عبادت بویژه در شبهايي كه گمان شب قدر مي رود (شبهای فرد دهه ي اخير رمضان خاصه شب بیست وهفتم) به دليل احاديث رسیده در بخاري، مسلم، السنن المأثوره للشافعي، سنن نسائي،‌مسند امام احمد و … .
2. سنت است شبهاي رمضان را با نمازهاي واجب مانند نماز مغرب و عشاء، نمازهاي سنت چون رواتب مغرب و عشاء، نماز تراويح، نماز وتر، نماز تهجد و يا نفل مطلق و همچنين با تلاوت قرآن، ذكر شامل تسبيح، تكبير، حمد، استغفار، تهليل(لا اله الا الله)، تعظيم، دعا، ارشاد و هر عمل نيك ديگري سپري كرد.(مسند اما احمد، سنن بيهقي،‌ بخاري، مسلم، مصنف ابن ابي شيبه، مصنف عبدالرزاق و… .)
پس اصل قیام اللیل همچنان که با نماز تراویح حاصل می شود با بقیه ی عبادات فوق الاشاره نیز تحقق پیدا می نماید.
3. سنت آن است نماز وتر را آخرين نماز شب قرار دهيم و كساني كه به هر دليل اين نماز را در اول شب و بعد از تراويح (با هر تعداد ركعت) خواندند بهتر آن است كه وتر را در آخر شب تكرار ننمايند چون پيامبر(ص) فرموده است: در يك شب دو نماز وتر وجود ندارد.( مسند اما احمد، سنن بيهقي و…)
ضمنا بهتر است در صورت امکان هم تراویح وهم نماز وتر در آخر شب وبعد از بیدار شدن از خواب به جا آورده شوند؛ زیرا امام عمر (رض) فرمود: «والتي ينامون عنها أفضل من التي يقومون»
4. ذكر حلقه اي به گونه اي كه اهل ذكر زنان با زنان و مردان با مردان كنار هم بنشينند و هريك براي خودش به ذكر و تسبيحات و تلاوت و ادعيه و … بپردازد، سنت است. چرا كه تعبير «حِلق الذكر»(حلقه هاي ذكر) از زبان پيامبر(ص) رسيده است.(سنن ترمذي،‌ صحيح مسلم، صحيح بخاري، مسند ابي يعلی، مسند الصحابه في الكتب التسعه و… .)
5. ذكر جَماعي(گروهي و دسته جمعي) به اين صورت كه اهل ذكر همه با هم، يك ذكر را تكرار نمايند جايز نمي باشند چون هيچ دليلي نه از قرآن و نه از سنت و نه از استنباط مجتهدان بر آن نرسيده وآيات و احاديثي كه در باره ی ذكر رسيده است، دليل است بر اصل مشروعيت ذكر، نه اداي آن به صورت دسته جمعي. گوش دادن جمعي به تلاوت يك نفر، از اين امر خارج و جايز مي باشد.
6. ذكر و تسبيحات بايد به صورت پنهاني و بدون جهر باشد به دليل آيه ي 205 سوره ي اعراف كه مي فرمايد:وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ«پروردگارت را پيش خودت، همراه با فروتني و هراس، بدون بلند كردن صدا، صبحگاهان و شامگاهان ياد كن و از ياد خدا غافل مباش». و نيز به دليل حديث ابو موسي اشعري كه مي گويد: هرگاه بر دره اي مشرف مي شديم با صداي بلند به تهليل و تكبير مي پرداختيم و لذا پيامبر(ص) فرمود:«اي مردم آرام باشيد شما كه ناشنوا يا غايب را نمي خوانيد، خدا با شما و شنوا و نزديك است.» (صحيح بخاري، صحيح مسلم، مسند امام احمد و… .)
شايان ذكر است كه حديثي از ابن عباس در منابع مختلف آمده است مبني بر اين كه در زمان رسول خدا(ص) اذكار و اوراد بعد از نماز، با صداي بلند خوانده مي شد(بخاري، مسلم، مسند امام احمد،‌ صحيح ابن خزيمه و …) اين حديث را امام شافعي رحمه الله با توجه به تضادي كه به آيه و حديث فوق دارد بر هنگام تعليم حمل كرده و مي گويد رسول اكرم(ص) بعضي اوقات جهت آموزش دادن اصحاب، اذكار بعد از نماز را به صورت جهري ادا كرده است. اين از يك طرف و از سويي ديگر حديث فوق مخصوص اذكار بعد از نماز است و نمي توان آن را بر اذكار، ادعيه و اوراد، در مناسبتها و جاهاي ديگر تعميم داد مگر اينكه در خصوص آن دليلي رسيده باشد؛ مانند تكبير اعياد و تلبيه ی حُجاج.
7. خاموش كردن چراغها و ذكر در تاريكي دليلي بر آن نرسيده است. اما امام فخر رازي در تفسير آيه ي «إن ناشئة الليل هي أشد وطئا و أقوم قيلا» مي گويد: «در تفسير اين آيه، وجه سومي هست و آن اينكه هر گاه انسان در شب تاريك و در منزل تاريك، در جايي كه حواس اصلا متوجه محسوسات نيستند، به عبادت و ذکر بپردازد، آن وقت است كه قلب به سوي خواطر روحاني و افكار الهي، رو مي آورند، اما در روز چنين نيست» بنا براين مي توان جهت تمركز بر ذكر و رفع دل مشغولي هاي دنيايي، چراغهاي محل ذكر را به جز يكي دو تا خاموش نماييم. ولي خاموش كردن تمامي چراغها و حاكم شدن تاريكي مطلق شايد از يك طرف موجب ايجاد ترس و هراس براي بعضي افراد از جمله كودكان يا افراد ضعيف النفس شود و از سويي ديگر زمينه براي تحقق مقاصد افراد سود جو و فرصت طلب كه با اهدافي غير از عبادت، به مسجد آمده اند فراهم مي شود.
8. امام محمد رملی از فقهای مذهب شافعی به نقل از فتاوای ابن الصلاح شهرزوری مگوید: خواندن نماز تراویح برای کسیکه نماز فائته بر عهده دارد، جائز است مشروط به اینکه بعداز تراویح به اندازه ی آنها، فوائت را قضا نماید.(فتاوی الرملی، ج1، ص216)
9. ذکر خاصی برای بعداز نمازهای تراویح از قبیل «سبحان القائم الدائم الی آخر» نرسیده لیکن سنت است به تبعیت از رسول الله(ص) بعد از فراغت از آخرین رکعت نماز وتر، سه مرتبه بگوید:«سُبْحَانَ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ» وهمچنین این دعارا اضافه کند«اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَأَعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْكَ، لَا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ، أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ» به روایت از أبوداود، والترمذي، والنسائي، وابن ماجه.
در پایان جهت تأييد هر چه بيشتر برخي از مطالب فوق به نقل و ترجمه ی چند فتوي از مراجع ذي صلاح مبادرت مي شود:
فرازی از کتاب «الموسوعة الفقهیة الکویتیة»
فقها اتفاق نظر دارند بر اینکه احیای (زنده نگه داشتن) شب قدر مندوب است، به دلیل تبعیت از پیامبر(ص) زیرا ابوسعید خدری(رض) روایت کرده که رسول خدا(ص) در دهه ی آخر رمضان به اعتکاف می پرداخت (بخاری و مسلم) و به دلیل روایتی که از ام المؤمنین عایشه (رض) آمده است مبنی بر اینکه پیامبر(ص) هرگاه دهه ی آخر رمضان فرا می رسید شب را بیدار می ماند و خانواده اش را نیز بیدار می ساخت و در عبادت تلاش بسیار به خرج می داد.(بخاری و مسلم) همچنین پیامبر(ص) فرموده اند: هر کس شب قدر را از روی ایمان و اخلاص احیا کند خداوند از گناهان گذشته اش در می گذرد. (بخاری)
احیای شب قدر با نماز، تلاوت قرآن، ذکر و دعا و جز آن از کارهای نیکو، امکان پذیر است. همچنین این دعا را بسیار بخواند: خداوندا تو آمرزنده هستی و آمرزش را دوست داری پس از گناهانم درگذر! به دلیل حدیث ام المؤمنین عایشه(رض) که گفت: گفتم ای رسول خدا اگر دانستم که شب قدر کدام است در آن شب چه بگویم؟ فرمود بگو اللهم انک عفو کریم تحب العفو فاعف عنی! (ترمذی و…) ابن علان بعد از ذکر این حدیث می گوید: این حدیث اشاره به این دارد که مهمترین مسئله، رهایی انسان است از تبعات گناه و پاکی او است از چرک معایب؛ زیرا انسان با پاک شدن از گناهان شایستگی قرار گرفتن در صف حزب خدا را پیدا می کند و حزب خدایند که جزو رستگارانند. (مغنی محتاج، دلیل الفالحین و فتح الباری)
سؤال شماره 36832: شب قدر را چگونه احیا کنیم و شب قدر کی است؟ (از کتاب فتاوی الإسلام سؤال و جواب زیر نظر استاد محمد صالح المنجد) احیای شب قدر به چه صورت خواهد بود؟ آیا با ادای نماز ممکن است یا با تلاوت قرآن و سیره ی نبوی و وعظ و ارشاد و برگزاری مراسم بزرگداشت در مسجد؟
جواب:خدا را سپاس می گویم !
اول: رسول خدا(ص) در دهه ی اخیر رمضان با ادای نماز، قرآن خواندن و دعا بیش از پیش به سعی و تلاش می پرداخت زیرا مسلم و بخاری از عایشه روایت کرده اند که پیامبر(ص) در دهه ی آخر رمضان بیدار می ماند و خانواده اش را بیدار می ساخت و در عبادت، تلاش بسیار به خرج می داد. همچنین امام احمد و مسلم روایت کرده اند که پیامبر در دهه ی آخر تلاشی به خرج می داد که در غیر آن به خرج نمی داد.
دوم: پیامبر(ص) بر احیای شب قدر، از روی ایمان و اخلاص، تشویق می کرد و ابو هریره(رض) از پیامبر روایت کرده که فرمود «هرکس شب قدر را از روی ایمان و اخلاص احیا کند، گناهان گذشته اش مورد آمرزش قرار می گیرند (متفق علیه) این حدیث دلیل است بر مشروعیت احیای شب قدر با قیام و نماز خواندن.
سوم: بزرگترین دعایی که برای شب قدر مأثور می باشد، دعایی است که رسول خدا(ص) آن را به عایشه (رض) یاد داد. چون ترمذی حدیثی را زا عایشه روایت و آن را به درجه صحت رسانده است که گفت: « ای رسول خدا اگر دانستم که شب قدر کدام است در آن چه بگویم؟ فرمود: بگو اللهم انک عفو تحب العفو فاعف عنی».
چهارم: مختص ساختن شبی از رمضان به شب قدر، نیازمند دلیلی است دال بر اینکه فلان شب، شب قدر است نه غیر آن. لیکن شبهای فرد دهه ی اخیر به این امر نزدیکتر و شب بیست و هفتم شایسته ترین شب است به اینکه لیله القدر باشد. چون احادیثی دال بر این مطلب رسیده است.
پنجم: لیکن بدعت های معمول، نه در رمضان و نه در غیر آن پذیرفتنی نیست. زیرا ثابت است که رسول خدا(ص) فرموده است: «من أحدث فی أمرنا هذا ما لیس منه فهو رد» (هرکس در این کار ما، چیزی را که جزو آن نیست بیافزاید مردود است.) پس مراسم هایی که در برخی از شبهای رمضان بر گزار می گردد، دلیلی بر آن نمی بینیم و بهترین راه، راه محمد(ص) است و بدترین امور، امری است که(برخلاف موازین دین) ایجاد شده است. (اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الإفتاء)