نظریه ای درباره ی جواز صرف مال زکات، در راه دعوت به سوی الله
سوال
با توجه به این که نشر کتاب و نوارهای اسلامی، نقش مهمی در دعوت به سوی الله دارد و در تصحیح عقیده، تشریح عبادات شرعی تشویق بر رعایت آداب و امر به معروف و نهی از منکر تأثیر بسزایی دارد، آیا جایز است که اموال زکات را جهت نشر کتاب ها و نوارهای اسلامی هزینه کنیم؟
پاسخ
مجلس مجمع فقهی اسلامی این مسئله را مورد مناقشه قرار داده و گزارش آن را به شرح ذیل صادر نموده است:
الحمد لله رب العالمین و الصلاه و السلام علی نبینا و علی آله و صحبه أجمعین .. و بعد:
مجمع فقه اسلامی در هشتمین گردهمایی که از تاریخ ۲۷/۴/۱۴۰۵ تا ۸/۵/۱۴۰۵ در مکه ی مکرمه برگزار شد. پس از مطالعه و بررسیِ مدلول آیه ی (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَهً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ) و مناقشه و بحث آرا و نظرات، روشن گردید که علما در این مسئله دو فتوا دارند:
۱- محدودیت معنای(فی سبیل الله) بر مجاهدان ومبارزان راه حق .
جمهور علما این گونه فتوا داده اند.
طرفداران این فتوا، سهمِ(فی سبیل الله) را بر مجاهدان و مبارزان راه خداوند محدود می کنند.
۲- فتوای دوم این است که(فی سبیل الله) شامل همه ی جنبه های نیک و تسهیلات عمومی بر مسلمانان از قبیل: مسجد، مدرسه، کاروانسرا و نگهداری آنها و باز نمودن راهها و جاده های مسدود و هر کار دیگری که سود آن به دین و مسلمانان بر می گردد.
این فتوای اندکی از علمای پیشین است؛ البته عده ی زیادی از علمای متأخر بدان راضیرای داده اند و آن را اختیار کرده اند.
مجمع فقهی اسلام، پس از مناقشه و بررسی دلایل فریقین، فتوای دوم را با توجه به دلایل ذیل تثبیت کرد:
۱- نظر به این که فتوای دوم، فتوای جمعی از علمای مسلمین است و در پاره ای از آیات قرآن و احادیث نبوی نیز همین امر استنباط می شود. مانند:« الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلا أَذًی » [بقره:۲۶۲]«کسانی که دارایی خود را در راه الله صرف می کنند و به دنبال آن منتی نمی گذارند و آزاری نمی رسانند، اجرشان نزد پروردگارشان است»
– در سنن ابوداود آمده است که مردی، ماده شتری را در راه خدا مقرر کرده بود، زنش می خواست به حج برود، پیامبر به آن زن گفت[ اِرْکَبِیهَا فإن الحج فی سبیل الله]« سوار آن شتر بشو، چون(فی سبیل الله) شامل حج نیز می شود» آلبانی این حدیث را صحیح دانسته است.
۲- نظر به این که: هدف از جهاد مسلحانه، اعلای کلمه الله و نشر دین است به وسیله آماده کردن دعوتگران و همکاری با آنان برای ادای وظیفه ی شان، بنابراین هم جهاد مسلحانه و هم جهاد در قالب دعوت، هر دو جهاداند؛ به دلیل این که امام احمد و نسائی همراه با تصحیح حاکم از انس رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ روایت کرده اند که رسول الله صَلَّی اللَّه عَلَیْهِ وَآله وَسَلَّمَ فرموده است:« جَاهِدُوا الْمُشْرِکِینَ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ وَأَلْسِنَتِکُمْ» ابوداود (۲۵۰۴) و آلبانی در تخریج احادیث مشکاه آن را صحیح دانسته است.المشکاه شماره ۳۸۲۱٫
« با مشرکین به وسیله ی مال، جان و زبانهایتان با مشرکین جهاد کنید»
۳- با توجه به این که: ملحدان یهود، مسیحیان و دیگر دشمنان اسلام در حال مبارزه فکری و عقیدتی با مسلمانان هستند و کسانی وجود دارند که این دشمنان را با کمک های مادی و معنوی حمایت می کنند؛ بنابراین بر مسلمانان واحب است که با آنها مقابله به مثل کنند و با همان سلاحی که آنها با اسلام می جنگند؛ مسلمانان نیز همان حربه را بکار گیرند و بلکه کوبنده تر از آن را !
با توجه به این که: هر کشور اسلامی برای جنگ های فیزیکی وزارت مخصوصی دارد و در بودجه ی هر دولتی سهم مخصوصی به آن اختصاص داده می شود؛ امّا برای جهاد دعوتی، هیچ سهمی در بودجه ی دولت ها در نظر گرفته نمی شود و هیچ مساعدت و کمکی به دعوتگران اعمال نمی گردد پس تلاش کردن در این بخش بسیار ضروری و اساسی است.
با توجه به نظرات مذکور، مجلس مجمع فقهی با اکثریت مطلق، اعلام نمود که (فی سبیل الله) دعوت به سوی دینِ الله و مواردی که در مسیر کمک به دعوت باشد را شامل می شود.
از شیخ محمد ابراهیم آل شیخ نیز سوال شد که(آیا فراهم کردن توانمالی برای دعوتگران راه الله تعالی مصداق فی سبیل الله محسوب می شود؟ وی در پاسخ بیان کرد:
به نظر بنده، فتوای این علمای مشهور، (منظورش مجمع فقهی است) فتوایی صحیح و سخن منطقی می باشد و در آن رعایت حال مسلمین و تقویت دعوتگران و مبلِّغان شده است و این عاملی است برای نشر دین و نابودی مشرکان. بدون شک راه الله تعالی (سبیل الله) راهی است که انسان را به او تعالی می رساند؛ سبیل مفرد است و به سُبُل جمع بسته می شود، همان گونه که الله تعالی فرموده است «یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلامِ » [مائده:۱۶]« خداوند با آن(کتاب) کسانی را به راه های امن و امان هدایت می کند که جویای خوشنودی او باشند»
یعنی: خدای تعالی انسان را به وسیله این کتاب به راههای امن و سالم که منجر به سلامتی او می شوند هدایت می کند.پس هر عمل نیکی که موجب تقرب به سوی الله تعالی شود و موجب رضای الله تعالی شود و موجب رضایت الله و رسیدن انسان به بهشت گردد، راهِ او است. چون الله تعالی دوست دارد که انسانها به وسیله ی آن عمل خود را به او نزدیک بگردانند. به همین سبب به او ثواب و کرامت می بخشد.
بنابراین، الله تعالی در آیه ی مصارف زکات، اشخاصی را نام برد که به علت نیازمندی بخصوصی مستحق دریافت زکات هستند: از قبیل فقیر، مؤلفه القلوب، مسافر و… اینها کسانی هستند که مال زکات را بنا بر مصلحت و نیاز پیش آمده دریافت می کنند. الله تعالی سپس جهات دیگر استحقاق زکات را با آوردن جمله ی (و فی سبیل الله) به صورت مجمل بیان نموده است.
این در حالی است که الله تعالی هجرت را نیز در شمار (فی سبیل الله) قرار داده، آنجا که فرموده است:« وَمَنْ یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الأرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَهً » [نساء:۱۰۰]«کسی که در راه الله هجرت کند، سرزمین های فراخ و آزادیِ فراوان می بیند».
شکی نیست که مصلحت دعوت، بیان خوبی های دین، تردید مفسدان و ملحدان و پاسخ گویی به شبهه افکنی های کفار و منافقین، بخشی از نصرت الله و دینی است که مورد پسند او تعالی است، همان دینی که حق تعالی پذیرش آن را بر بشریت فرض نموده است.
چنانچه کسی یافت نشود که با کمک ها و صدقات خود را بر دعوتگران و مصلحان ببخشد و کار آنها را به پیش برد، در این صورت هزینه نمودن زکات مفروضه بر آنها واجب می شود، چون مصلحت همین امر را اقتضا می کند. چه بسا دادن زکات به دعوتگران و مصلحان مهم تر از دادن آن به برخی از کسانی می شود که در آیه ذکر گردیده اند، مانند مکاتب، مؤلفه القلوب و مسافر، چون اینها می توانند صبر کنند.
باید در نظر داشت که نیاز این اقشار همچون تردید دشمنان اسلام و مبارزه نمودن با مفسدین و منافقین و همچنین مانند نشر علم، چاپ مجلات و کتب دینی و پخش نوارهای اسلامی مهم و ضروری نمی باشد؛ چون اینها مصالحی است که بیان حقیقت و اهداف اسلام و همچنین پاسخ به شبهاتی که بر کم بینشان و کوته فکران وارد می شود را تضمین می کند.
از همین رهگذر است که هرگاه دروازه کمک ها و صدقات بر این گونه مصالح متوقف شود، جایز است که آنها را با زکات واجب تأمین نمود.
تهیه: علی ابولوز
ارسال: مجید پور
