برای دیدن بخش اول اینجا کلیک نمائید
برای دیدن بخش دوم اینجا کلیک نمائید
برای دیدن بخش سوم اینجا کلیک نمائید
وظایف وتعهدات شهروندان غیر مسلمان درجامعه اسلامی
اهل ذمّه یا شهروندان غیر مسلمان (4)
@ وظایف وتعهدات شهروندان غیر مسلمان درجامعه اسلامی
به موجب قرارداد مشترک ذمه ، شهروندان غیر مسلمان (ذمیان) همانطور که از حقوق و مزایای شهروندی برابر با شهروندان مسلمان برخوردارند ، مجموعه مسئولیت ها و تعهداتی را نیز در قبال جامعه اسلامی وشهروندان مسلمان، بر عهده دارند که(بطور خلاصه وفشرده) بشرح زیر به عرض می رسد .
1- پرداخت جزیه
جزیه عبارتست از یک نوع تعهد مالی که شهروندان غیر مسلمان ، پرداخت آن را در برابر تعهدات مسلمانان به عهده می گیرند و همانطور که شهروندان مسلمان در دفاع و اداره جامعه بزرگ و متحد با پرداخت مالیات هایی همچون زکات و شرکت در نیروی دفاعی و نظامی، به وظیفه اجتماعی و دینی خود(مندرج در قراردادذمه)عمل می کنند، شهروندان غیر مسلمان نیز که از مزایا و حقوق چنین جامعه ای برخوردارند ، موظفند بجای مالیات ها و وظایف دفاعی و نظامی (که طبق قرارداد ذمه بر عهده شهروندان مسلمان است) مالیات مخصوص(وناچیزی)را تحت عنوان «جزیه» به دولت اسلامی بپردازند .
لازم به ذکراست«جزیه» مطابق آیه بیست و نهم سوره توبه و در سال هشتم هجری و بعد از غزوه مؤته واجب شد .[1]
* ریشه لغوی «جزیه»ودلايل اخذ آن
جزیه معرّب «گزیه»، مالی است(جنس یا نقد) که اهل کتاب هر سال به دولت اسلامی می پردازند[2].
صاحب المنجد،وجه تسمیه واژه جزیه رابیان کرده ومی گوید:جزیه،مالیاتی است که ازذمیان گرفته می شودوچون با پرداخت آن،کافر حربی به شمار نمی آیند،گفته شده جزیه .[3]
و عده ای از لغت شناسان جزیه را همان خراج می دانند و میان آن دو تفاوتی قائل نیستند[4].
فقهاي اسلامي دلايل دريافت جزيه توسط مسلمانان رابه شرح زيربيان كرده اند،
1- قرآن:
{قاتِلواالّذين لايؤمنون بالله ولاباليوم الآخرولايحرمون ماحرم الله ورسوله ولايدينون دين الحق من الذين اوتواالكتاب حتي يعطواالجزيةعن يدوهم صاغرون[5]، با کسانی که به خدا و روز واپسین ایمان نمی آورند و چیزهایی را که خدا و رسولش حرام شمرده، حرام نمی دانند و با کسانی که کتاب آسمانی بر آنان نازل گشته و به آیین حق نمی گروند، بجنگید تا آن هنگام که به دست خویش جزیه بپردازند درحالی که دربرابراسلام خاضع اند} تمام مفسران ومورخان مسلمان براين نكته اتفاق دارند كه تشريع واخذجزيه بعدازنزول آيه 29سوره توبه صورت گرفته است.[6]
2-سنت
حدیث صحیحی که بُریده از پیامبر(ص) روایت نموده مبنی براینکه،عادت پیامبر اسلام (ص) بر این بود که هرگاه فرماندهی سپاه مسلمانان رابر عهده کسی می نهاد و سریه ای گسیل می داد ، ضمن توصیه های خاصی که به فرماندهان و سایر مسلمانان(همراه سریه) می فرمود و آنان را به پرهیزگاری و تقوی دعوت می نمود ، دستورمی داد که هنگام روبرو شدن با دشمنان مشرک ،آنان را به یکی از سه پیشنهاد دعوت نمایند ،هر کدام را پذیرفتند شما نیز قبول کنید و از درگیری با آنان خودداری نمائید ، ابتدا آنان را به اسلام دعوت کنید هر گاه از قبول آن سرباز زدند شما نیز به آنها پیشنهاد پرداخت جزیه را عرضه کنید وهر گاه از پذیرفتن «جزیه» سرباز زدند از خدایاری طلبید و آماده کارزار گردید.[7]
3-اجماع
علماي اسلامي برجواز دريافت جزيه(باشرائط خاص آن)اجماع واتفاق نظردارند.[8]
@ چرا باید شهروندان غیر مسلمان جزیه بپردازند ؟
پیرامون چرایی اخذ جزیه از شهروندان غیر مسلمان درجامعه اسلامی ، سخن و بحث فراوان (بویژه از طرف عده ای مغرض و کج فهم) وجود دارد ، از این میان عده ای،گرفتن جزیه از ذمیان را ظلمی تاریخی تلقی کرده و عده ای دیگر هم آن را نوعی استثمار طبقه محکوم توسط طبقه حاکم قلمداد کرده اند و برخی دیگر هم آن را نوعی مجازات در برابر عدم پذیرش اسلام دانسته اند.
ولی اگر با دقت و تحقیق و انصاف ،مسأله اخذ جزیه از شهروندان غیر مسلمان را بررسي كنيم درخواهیم یافت که قضیه اخذ جزیه کاملاً عادلانه و (تازه) به نفع شهروندان غیر مسلمان هم می باشد .
عمید زنجانی در تحلیل وتبیین این مسأله چنین می نویسد: جزیه ای که ازمتحدین غیر مسلمان (شهروندان غیر مسلمان) گرفته می شود بر خلاف آنچه که عده ای مغرض و یا کم اطلاع گمان برده اند هیچ گاه عنوان مجازات در برابر عدم پذیرش اسلام (و دشمنی با پیامبر اسلام و دین خاتم) نداشته و همچنین جنبه تحمیلی و یا باجگیری که روش فاتحان زورمند است ، ندارد و این حقیقت را می توان نظر به اینکه هیچ گونه شاهد و مدرکی از قرآن و سنت که دال بر این باشد یافت نمی شودو نیزبا توجه به سه اصل زیر که نظام جزیه و قرارداد ذمه بر آن استوار است در کمال وضوح دریافت:
*اصل تراضی وتوافق درقرارداد،تازه بعدازانعقادو امضای قرارداد نیز ذمیان هر وقت بخواهندمی توانند بصورت یکطرفه به نسخ قراردادمشترك مبادرت ورزند .
*ناچیزی مقدار جزیه و مراعات كردن حداقل امکانات متحدین (شهروندان غیر مسلمان) و به دیگر تعبیر ملاک برای تعیین مقدار جزیه ، فقر و غنای پرداخت کنندگان است که این خود باکیفردادن ناسازگاراست .
*معافیت متحدین از هر گونه مسئولیت های مالی ، دفاعی و نظامی جامعه متحداسلامی[9]،افزون براینکه جزیه،نسبت به زکات و دیگر حقوق شرعیه ای که بر شهروندان مسلمان واجب است ، بسیار ناچیز است .
دکتر یوسف قرضاوی نیز در رد نظریه،استثماری یااستخفافی بودن جزیه می نویسد:« اخذجزیه ازذمیان در مقابل معافیت از خدمت سربازی (که بر جوانان مسلمان واجب است) صورت می گیرد و در واقع جزیه «بدیل مالی» است در برابر شرکت در امور نظامی و دفاعی ،و به همین خاطر است که پرداخت جزیه فقط بر مردان قادر به حمل سلاح و جهاد واجب است .[10]
اضافه می کنم از متون و مصادر تاریخی به روشنی پیداست که پیش از ظهور اسلام نیز ، جزیه وجود داشته و جزیه چیزی نیست که اسلام بخاطر رسیدن به هدف های خاص خود آن را وضع کرده باشد .[11]
از حضرت علی روایت شده که: ذمیان که با ما پیمان (ذمه) بسته اند ، بدان جهت به ما جزیه می پردازند که اموال آنان مانند اموال ، و خونشان مانند خون ما تحت حمایت ما محترم و مصون باشد .[12]
مفسر بزرگ قرآن ،سید قطب درباره پرداخت جزیه می نویسد: ذمیان با پرداخت جزیه اهداف زیر را محقق می سازند:1)اعلام تسلیم شدن و عدم مقاومت دربرابر مسلمانان .2)مشارکت درهزینه دفاع ازجان ومال وحیثیت ومقدسات خود.3)مشارکت در امور بیت المال مسلمین که در تأمین معاش برای شهروندان از جمله اهل ذمه نقش اساسی دارد[13].
فقهای اسلامی بر این نکته تأکید دارند که جزیه در راه رزمندگان مسلمان ، هزینه می شود[14]ویکی از مواردی که باعث استرداد جزیه به صاحبش می شود عبارتست از اینکه پرداخت کنندگان جزیه در اموردفاعي ونظامي شرکت نمایند[15].
شواهد و دلایل مذکور نشان می دهد که جزیه ،مالیاتی است که دولت اسلامی جهت هزینه در مصالح کشور از جمله دفاع همه جانبه از اهل ذمه در هنگام خطر،وجامه عمل پوشاندن به سایر حقوق آنان، دریافت و در مقابل ،آنان از شرکت (اجباری) در جهاد و نبرد با دشمن معافند .
@ مقدار جزیه و سر رسید آن
دراسلام،قانون قراردادذمه وتعیین میزان تعهدمالی براساس ملاحظه وضع اقتصادی و تمکن مالی شهروندان غیر مسلمان و مراعات قدرت پرداخت افراداستواراست، بطوریکه هر فردی به تناسب وضع مالی خود موظف به پرداخت آن می گردد[16].اصل فوق بیانگر این نکته است که جزیه مقدار و مبلغ مشخص و معینی ندارد بلکه ملاک برای امام مسلمین در تعیین مقدار جزیه ملاحظه وضع مالی پرداخت کننده است نه چیزدیگری،[17] هرچند از آنجا که پرداخت کنندگان جزیه در جامعه اسلامی زندگی می کنند و از همه مزایا و حقوق شهروندی نیز برخوردارند برخی از دانشمندان را نظر بر این است که بر امام مسلمین است که ضمن مراعات وضع مالی پرداخت کنندگان ، مصلحت عمومی جامعه اسلامی را نیز مد نظر داشته باشد .[18]
بر همین اساس است که در تاریخ می خوانیم پیامبر اسلام(ص) معاذبن جبل را(جهت جمع آوری جزیه) به یمن می فرستد و به او دستور می دهد که از هر یک ازبه بلوغ رسیدگان ذمی، یک دینار به عنوان جزیه مالیات بگیرد.
وهمچنین عمرابن خطاب مقرر می دارد که ثروتمندان جامعه،چهل و هشت درهم ومتوسطان بيست وچهاروبالأخره طبقه کم درآمددوازده درهم بصورت سالیانه جزیه بپردازند .[19]
صاحب جواهر عملکردی مشابه را به علی ابن ابيطالب نسبت می دهد[20]،كه مبین این است که ائمه و خلفای مسلمین ضمن رعایت مصلحت و موقعیت پرداخت کنندگان جزیه،مصالح عمومی جامعه را نیز ملاحظه کردهاند .
البته از امام ابو حنیفه نقل شده که مقدار جزیه برای ذميان دارا چهل هشت درهم و برای متوسط الحالان بيست و چهار و بالأخره براي مستمندان ذمی دوازده درهم اعلام كرده است[21].
صاحب تفسیرنفيس روح المعانی دونظريه مربوط به مقدار جزیه رااينگونه تشريح كرده است: جزیه زماني باتوافق وتراضي طرفين مقررمي گردد که مسلمانان بدون جنگ و خونریزی بر قلمرو اهل كتاب غلبه پیدا نمایند،مانند پیمان نجرانیان، وزماني امام مسلمانان مقدار آن را (باتوجه به وسع مالی ذمیان)معین ومشخص می نماید که مسلمانان باجنگ غلبه پیداکرده باشند.[22]
ازامام مالک روایت شده که مقدار جزیه را بزرگان دو طرف قرارداد مقرر می کنند[23].
درمورد سررسید پرداخت جزیه : روایت شده که امام ابو حنیفه گفته است جزیه در آغاز سال وامام شافعی می فرماید:در پایان سال گرفته می شود[24].
رسول رسولی کیا کارشناس ارشد قرآن و سیره نبوی
- المبارکفوری ، الرحیق المختوم ، ص 346 .
- دکتر معین ، فرهنگ فارسی ، ج 1 ، ص 1328 .
- لویس معلوف ، المنجد فی اللغة ، ریشه «جزی».
- ابراهیم انیس ، المعجم الوسیط ، ج 1 ، ص 122 .
- سوره توبه آیه 29.
- ابن قدامه ، المغنی و الشرح الکبیر ، ج 10 ، ص 557 ؛ النجفی ، جواهر الکلام ، ج21 ، ص 267 .
- 7. الصنعانی ، سبل السلام ، ج4 ، ص71 .
8.بن قدامه،المغنی،ج10،ص 58؛علامه حلی،مختلف الشیعه، ج 4 ، ص 424.
- عمید زنجانی ، فقه سیاسی و … ، ص 115 .
- یوسف قرضاوی ، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ، ص 69 ، به نقل از: مطالب اولي النهی ، ج 2 ، ص 96 .
- ابن الاثیر ، الکامل فی التاریخ ، ج 8 ، ص 445 ؛ محمد جریر الطبری ، تاریخ الطبری ، ج 1 ، ص 446 .
12.ابن قدامه ،المغنی و الشرح الکبیر ، ج 8 ، ص 445.
13.قرضاوی ، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ، ص 72.
14.الحر العاملی ، وسائل الشیعه ، ج 6 ، ص 116 ؛ النوری الطبرسی ، مستدرک الوسائل ، ج 11 ، ص 123 ؛ علی اصغر مروارید ، سلسلة الینابیع الفقهیه ، ج 9 ، ص163 .
16.محمد حسن نجفی ، جواهر الکلام ، ج 21 ، ص 245 ؛ عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 245.
17.علامه حلي،مختلف الشيعة،ج4،ص449؛ابن قدامه،ج10،ص556.
18.ابن قدامه،المغني والشرح الكبير،ج10،ص566.
22.محمود الآلوسی ، روح المعانی ، ج 5 ، ص 275 .
23.الماوردی ،الاحکام السلطانیه ، ج 1 ص 144.
24.ابن قدامه،المغني،ج10،ص568؛الفخرالرازی،التفسیرالکبیر،ج 8،ص 31.
