چگونگی خطبه پیامبر اسلام( ص)
نبی مکرم اسلام(ص) به خلاصه گویی و گفتن جملات مفید ،مشهور است و از زوایای فرمایشات ایشان حکمت های نو و نایاب را در می یابیم، ایشان در حدیثی فرمودند: «من به بیان ساده و خلاصه گویی و گفتارمفید مبعوث شده ام»
فرمایشات و خطبه های رسول الله(ص) در نهایت سادگی الفاظ و شیرینی اسلوب قرار دارند و با عباراتی کم؛ ولی معانی بلند و به دور از تکلف الفاظ و به درازا کشیدن عبارات آراسته بود.
از ام المومنین عایشه صدیقه( رض) به ما رسیده که پیامبر(ص) وقتی سخنرانی می فرمودند اگر کسی می خواست کلماتش را بشمارد می توانست آن ها را بشمارد. (بخاری)
با پیگیری و تحقیق در روش رسول الله (ص) در خطبه اش در می یابیم که خطبه های آن حضرت خلاصه و مفید بوده اند .
رسول خدا در حدیثی فرمودند: طول دادن نماز توسط کسی و کوتاه نمودن خطبه اش نشان از فهم و درک اودارد؛ پس نماز را طول داده و خطبه هایتان را کوتاه نمائید. (مسلم)
کوتاه بودن خطبه نشان از درک بالای مرد است چون از خلاصه گویی و مفید گفتن اگاه است و با الفاظ کوتاه و مفید مطالب بسیاری را بیان می کند، روش پیامبر (ص) با این شیوه، التزام به اعتدال در خطبه و دوری جستن از به درازا کشیدن ملال آور و خودداری کردن ازخلاصه گویی بیش از اندازه ،روش پیامبرمی باشد ودر این مورد جابر بن سمره می گوید: نماز پیامبر(ص) و خطبه هایش متوسط بودند،ایشان آیاتی از قرآن را می خواند و مردم را یادآوری می کرد.(ابو داود)
از روش های ایشان در باب بیان خطبه این بود که بالای منبر می رفت و به مردم رو می کرد و به آنان سلام می داد و سپس می نشست و بعد از اذان بلال بلند می شد و خطبه را با حمد و تسبیح و تمجید از پروردگار و گفتن شهادتین شروع می کرد، سپس نعمت های پروردگار را به مردم یادآوار می شد. جابر اینگونه حال پیامبر را در اثنای خطبه بیان و توصیف می کند: چشمانش قرمز می شد، صدایش را بلند می کرد که ناشی از عصبانیت همراه با رحمت بود، انگار فرمانده لشکری بود که صبح و شب لشکریان را هشدار می داد و می فرمود: به راستی بهترین کلام کتاب خداوند است و بهترین هدایت و روش، روش محمد و بدترین امور کارهایی هستند که از آنها مطلع نیستیم و هر بدعتی گمراهی است.( مسلم)
در خطبه هایش خلاصه گویی و مفید گفتن را لحاظ می فرمود و یارانش قواعد و اصول اسلام را می دانستند و آنان را به آنچه به خدا و بهشت نزدیکشان میکرد توصیه می فرمودو از عصبانیت خداوند و عذاب دوزخ آنان را بر حذر می داشت.
خطبه هایش از آیات قرآنی خالی نبود، به مارسیده که ایشان این آیه را تلاوت می فرمود:آنان فریاد می زنند:« ای مالک پروردگارت مارا بمیراند و نابودمان گرداند، می گوید شما می مانید.»زخرف ۷۷ بخاری
دائماٌ در ضمن خطبه هایش آیات تقوا را تلاوت می فرمود و در روایتی صحیح به ما رسیده است که ایشان یک بار تمام سوره ق را بر روی منبر در خطبه تلاوت فرمودند.
رسول اکرم(ص) در هر زمان ،مناسب حال آن وقت و آنچه حال مخاطبان مقتضی آن بود خطبه می فرمودند.
از عمروبن اخطب روایت است که گفت: رسول الله نماز صبح را برایمان ادا کردند و بالای منبر رفتند تا وقت نماز ظهر برایمان خطبه ایراد فرمودند، وقت نماز ظهر از منبر پایین امده و نماز ظهر را انجام داده سپس بالای منبر رفته تا وقت نماز عصر سخنرانی کردند، از منبر پایین آمده و نماز عصر را خواندند، دوباره بالای منبر رفته و تا وقت نماز مغرب برایمان صحبت کردند و از هرآنچه بود و هست ،به ما خبر دادند و به ما یاد دادند ما نیز آن را حفظ کردیم. مسلم
پیامبر (ص) در خطبه اش احوال مردم را مراعات می کرد، در اغلب اوقات خطبه را کوتاه می فرمودند و در صورت نیاز خطبه اش به درازا می کشید همانطوری که در خطبه خداحافظی روی داده است وآن خطبه را به خاطر وجود مصلحت طول دادند.
از ویژگی های روش خطبه ایشان مناسب مقتضیات روزبود و در صورت نیاز خطبه را قطع کرده و کسی را به کاری راهنمایی و توجیه کرده اند، یکبار جهت ادا کردن دو رکعت نماز توسط یکی از یاران از جابر روایت است که در هنگام خطبه جمعه یک نفر به مسجد آمد، پیامبر به ایشان فرمودند:« ایا نمازت را خوانده ای؟ گفت: نه، فرمودند: بلند شو دو رکعت نماز بخوان.» مسلم و بخاری
گاهاٌ جهت رعایت حال اطفال خطبه اش را قطع کرده، همانگونه که برای به آغوش کشیدن حسن و حسین ازمنبر پایین آمده.
روش پیامبر در ایراد خطبه: هرگاه دو خطبه می خواند بین دو خطبه می نشست و در این نشستن صحبت نمی کرد. جابر بن سمره می گوید: پیامبر را دیدم ایستاده خطبه می داد سپس می نشست و در آن صحبت نمی کرد، دوباره بلند می شد خطبه ی دیگری می خواند. نسائی
و هر گاه از خطبه اش فارغ می شد دعای مغفرت و رحمت برای مردان و زنان مومن می خواند و خطبه اش را با استغفار به پایان می رسانید.
و از ویژگی های خطبه پیامبر این بود که سوره اعلی و غاشیه را در نماز جمعه می خواندند و یک بار سوره جمعه و منافقون را در نماز جمعه تلاوت فرمودند.
پیامبر (ص) بیان خطبه را به روز جمعه محدود نمی کرد بلکه در عیدین قربان وفطر و هنگام نماز باران ودر روزها و مناسبت های گوناگون بر اساس نیاز و مصلحت خطبه ایراد می فرمودند. والله اعلم
ترجمه : محمود خالدی زاده
