تاریخ

پیامبر اسلام در مدینه 

شهر یثرب اگر چه از لحاظ تاریخی دارای قدمتی کهن و از نظر جغرافیایی از جایگاه استراتژیکی خاصی برخوردار بود؛ اما هجرت رسول خدا به آنجا ، از لحاظ دینی یثرب را به شهری استثنایی و بی نظیر تبدیل و آنجا را مرکز تاسیس حکومت اسلامی قرار داد.

با هجرت پیامبر (ص) ، یثرب به مدینه النبی تغییر نام داده و به مکانی مقدس مبدل گشت با قوانینی خاص از سایر شهرهای دیگر. اموری که در برخی نواحی مباح بود در مدینه منع شد . نه حیواناتش کشته می شوند و نه درختانش قطع می گردند و … 

نحوه ساختار اجتماعی یثرب از لحاظ قومی و نژادی قبل از ورود اسلام به آنجا بیانگر اینست که سکونت یهودیان قبل از هر ملیتی بوده و استقرار آنها به مراتب از عرب اوس و خزرج قدیمی تر بوده است. مورخانی همچون حموی و سهمودی اعتقاد دارند که استقرار یهودیان در یثرب بدلیل اطلاع آنان از رسالت و نبوت حضرت محمد (ص) بوده است ، چرا که آنان با توجه به اینکه دارای کتاب آسمانی بودند می دانستند که پیامبر آخر الزمان به سرزمین نخلستان هجرت می کند. زمانی که اوس و خزرج در یثرب ساکن شدند این یهودیان بودند که مدت زمان مدیدی بود که آنجا را آباد ساخته بودند. تا جاییکه این دو قبیله تحت افکار و نفوذ یهود قرار گرفته و حتی به یهود خراج نیز میدادند. اما با گذر زمان اعراب مستقر در یثرب از جایگاه و شان خود در شهر ناراضی و سعی کردند تا خود را از وابستگی به یهود رها  بخشیده و مستقل گردند. آنهم با توجه به کمک های مالی که از پادشاهان غسان ( غسان در اصل قبیله ای است عربی از قبایل ازد که اصلا از یمن بودند . از این قبیله در دوره جاهلیت در شام خاندان غسانیان حکومت کردند و در عصر اسلام نیز بعضی مشاهیر به نام غسانی به ظهور رسیده اند) و اعراب جنوب حجاز به آنان می شد. لذا از آن زمان به بعد همیشه نوعی تنش بین اعراب و یهودیان یثرب پدیدار گشت اما هیچگاه به جنگ نظامی تبدیل نشد چرا که اعراب یثرب متحد و یکپارچه نبودند.

آری یثرب از لحاظ شکل گیری اجتماعی دارای فضایی ناموزون و غیر متعارف بود و نژاد ها و باورهای عجیب و گوناگونی در آنجا حضور داشتند . در آنجا یهودیانی از شام ، یهود عرب ، قبایلی از اعراب جنوب و اعراب صحرانشین مستقر بودند و شعله ور شدن جنگ در چنین محیطی امری غیرمنتظره نبود چرا که حکومت یا قانونی فراگیر وجود نداشت که همه این اقوام را زیر یک امر واحد گرد آورده و آنان را بدان پایبند نماید.

تنش و برخوردهایی که اوس و خزرج در فضای یثرب با یهود داشتند اعراب را بر آن داشت تا در فکر اتحاد و جمع شدن باشند اگر چه از لحاظ دینی و اعتقادی با هم اختلاف داشتند و بیشترشان بر باورهای وثنیت یا همان بت پرستی بودند. پس این واقعیت اشکار شد که ایده همبستگی و همزیستی قبل از هجرت رسول خدا ، در یثرب جوانه زده بود اما رهبریتی وجود نداشت تا به آن جنبه عملی بدهد و از حالت تئوری بیرون آورد. همچنین وجود تورات و اعتقادات یهود نقش مهمی را در تسهیل پذیرش آیین وحدانی و ترویج فکر یکتاپرستی و نزول کتاب آسمانی برای اعراب مدینه داشت. به سبب وجود همین پیش زمینه ها بود که اسلام در یثرب به مراتب بهتر و به شکل وسیعتری از مکه شایع گشت . شرایط فوق بستر را برای پذیرفتن فکری جدید با مجموعه افراد جدید جهت استقرار ثبات و پایان دادن به نزاع و خون ریزی ها در یثرب مهیا و آماده کرده بود . 

هجرت رسول الله به مدینه

هجرت رسول خدا به یثرب یکی از مهمترین تلاش های پیامبر خدا جهت توسعه و اشاعه دعوت دینی به خارج از مکه به شمار می آید .به خصوص زمانی که دعوتش را بر اهل طایف عرضه نمود اما در آنجا تکیه گاه و پناهی نیافت ، اگر چه پوشیده نیست که پیامبر (ص) هر سال در موسم حج از هر فرصتی برای دیدار با قبایل مختلف و دعوتشان بسوی حق استفاده می نمود. و در همین ملاقات ها بود که با گروهی از دو قبیله اوس و خزرج آشنا و آنان با شجاعت تمام دعوتش را لبیک گفتند. مصادر تاریخی اشاره به این موضوع دارند که پس از آنکه پیامبر از مکیان ناامید گشت در فکر جایگزین کردن مکان دیگری جهت نشر دعوت اسلامی بود ، لذا از مدت ها قبل با افرادی از اهالی یثرب در ارتباط بودند . پس میتوان گفت که دلیل هجرت رسول خدا به یثرب ، فوت ابوطالب یا ابتلا به آزار و اذیتی نیست که پیامبر و یارانش از سوی مشرکان مکه متحمل می شدند چنانکه برخی از محققین این اسباب را دلیل هجرت بیان نموده اند . بلکه هجرت دلیلی است بر شمولیت دعوت اسلامی به اقصا نقاط جهان هستی تا تصور اینکه دعوت مخصوص اعراب  حجاز است از اذهان زدوده شود. 

از منظر قرآن هجرت به مثابه اخراج پیامبر و یارانش از مکه نیست اما با توجه به شرایط مکه علی الخصوص بعد از محاصره مسلمانان و بنی هاشم ، پیامبر نمی خواست که دعوتش در مکه محصور و محدود بماند ، لذا جهت گسترش دعوتش به فکر چاره افتاده و سرانجام راه هجرت را بطور رسمی در پیش گرفت. اگر چه قبل از این موضوع رسول خدا به مدت سه سال قبل از هجرت مبارکش به همراهی ابوبکر صدیق ، مقدمات این کار را فراهم نموده بود . در این راستا می توان به فرستادن مصعب بن عمیر به یثرب و فعالیت های چشمگیر وی در زمینه های فکری ، سیاسی و دینی اهالی یثرب اشاره داشت. تا جاییکه بسیاری از مردم یثرب قبل از هجرت پیامبر بدانجا به اسلام گرویده بودند. از جنبه اجتماعی حضور مصعب نقش مهم و بسزایی در رفع نزاع و تنش هایی که مدتهای طولانی در میان اوس و خزرج برقرار بود ، داشت. و توانست تعداد کثیری از آنان را در یک صف واحد و در یک فضای واحد و زیر چتر یک عقیده گرد آوری کند. مصعب در طول اقامتش در یثرب اشخاص زیادی از قبایل مختلف را بهمراه خانواده شان وارد اسلام کرد بخصوص اگر سران این قبایل دعوتش را اجابت می کردند. برای نمونه می توان به تاثیر ایمان آوردن سعد بن معاذ و اسید بن حضیر اشاره کرد که به محض ایمان آوردن این دو تا پایان آن روز تمامی مردان و زنان قبیله عبدالاشهل ایمان آورند. مصعب با تلاش هایی که قبل از هجرت کرد توانست شرایط و ظروف را جهت بیعت عقبه دوم فراهم سازد . و مسئله هجرت از یک ایده و تئوری به واقعیتی تاریخی تبدیل گردد. چرا که بعد از بیعت عقبه دوم بود که مسلمانان بصورت گسترده به سوی مدینه روانه شدند. 

هجرت از مکه به یثرب نشان بر این است که اسلام برنامه ایست فراگیر و ردی بر ادعای کسانی که می پنداشتند دینی است قومی و بومی. هجرت اثبات کرد که عقیده جدید مخصوص و محصور به دسته ای خاص نیست بلکه دعوتی است به سوی تمام مردمان هرچند که از نسب ها و نژادهای مختلف و جایگاه های اجتماعی متفاوتی برخوردار باشند. 

آری رسول خدا با هجرتش به یثرب آنجا را از شهری عادی به مکانی مقدس نمود و قداسیتی همچون حرم را به آن بخشید و از یثرب به مدینه النبی تغییر یافت و پایه های دعوت و حکومت اسلامی را با بنا نهادن اولین مسجد در آنجا مستحکم ساخت. جایی که مسلمانان در آن جمع شده و مهم ترین تصمیمات دین و دنیایشان در آنجا مطرح می کردند. مهاجرین با ورود خود به مدینه نظام جدیدی را پایه گذاری کردند . نظامی که نژادپرستی و قومیت را تعطیل کرد و فقط به نام مسلمان و زیر چتر اسلام شناخته می شدند. رسیدن مهاجرین به مدینه جدا از مشکلات فراوانی که برای آنان داشت بر مشکلات یثربیان نیز افزود. با بیشتر شدن تعداد مهاجرین فضا بر اهالی مدینه تنگ تر شده و فراهم نمودن مایحتاج تمامی اهالی ساکن در مدینه را به چالش کشید . این امور پیامبر را بر آن داشت تا جهت رفع مشکلات پدید آمده تصمیمات جدیدی اتخاذ نماید و شکل جدیدی به جامعه نوین و نوپای مدینه ببخشد. 

آری با رهبری پیامبر (ص) جامعه ای که مبتنی بر اصول قبیله گری و عشایری بود به سوی فضای اجتماعی نوینی سوق و از قبیله و عشیره به امت تغییر یافت . در راستای تحقق این اهداف در مرحله ی اول رسول الله قانون موآخاه یا همان برادری را بین مهاجرین و ساکنان مسلمان مدینه که به انصار شهرت یافتند برقرار نمود . این کار باعث گردید تا هم از غربت و رنج مهاجرین کاسته شود و هم اینکه علایق و وابستگی های نژادی و دموی با علایق دینی و اسلامی جایگزین گردد. 

پایه گذاری دولت اسلامی در مدینه 

با توجه به مطالب یاد شده می توان اذعان کرد که مدینه دیگر از وضع اجتماعی جدیدی متفاوت با سیستم نظام قبلی مواجه و شکل تازه ای به خود گرفت . حال دیگر مدینه دارای دو اجتماع بود . یکی جامعه مسلمانان که از دو گروه مهاجر و انصار تشکیل آمده بود و جامعه دوم شامل کافرین و منافقین می شد. از سوی دیگر یهودیانی در شهر بودند که از جایگاه اجتماعی خوبی برقرار بودند که دلیل آن هم وضعیت مناسب اقتصادی آنان بود. چرا که اهل تجارت و ثروت بودند ، از سوی دیگر آنها اهل کتاب به حساب می آمدند و از میراث قدیمی تورات برخوردار بودند و پیش از اینها هر لحظه منتظر حلول و ظهور پیامبری تازه بودند ، حتی بوسیله اطلاع از این امر خود را بر سایر قبایل موجود برتر می دانستند. 

پژوهشگران در بیان روابط مسلمان و یهودیان ساکن مدینه سه دوره یا برهه را ثبت کرده اند که عبارتند از ۱ ) دوران صلح و سازش ۲) نزاع و تنش ۳) برخورد فیزیکی و جنگ . گرچه در این مدت افراد کمی نیز از یهودیان ایمان آورده و به مسلمانان پیوستند که می توان به عبدالله بن سلام از علمای یهود و مخریق نیز اشاره داشت که مخریق در جنگ احد شرکت و شهید شد و تمام ماترکش را برای اسلام وصیت نمود. مسلمانان فقط با قریش به جنگ پرداختند آنهم بخاطر اینکه سلطه بازرگانی ای که در جزیره العرب انحصارا در دست قریش بود شکسته شود و پایانی باشد بر سلطه اقلیتی همچون قریش بر اکثریت عرب موجود در جزیره عربی. به همین دلیل مسلمانان تنها کاروان های تجاری قریش را مورد حمله قرار می داند نه کاروانهای سایر قبایل. 

مسجد در نظام اسلامی مدینه جایگاه و پایگاه مهمی بشمار می آمد . در آنجا رسول خدا منازعات و اختلافات بین مردم را حل و فصل می نمود ، غنایم در مسجد تقسیم میشد ، زندانیان در آنجا نگهداری می شدند و حتی بچه ها در محیط آن بازی می کردند. بعد از آنکه رسول خدا از مستحکم شدن پایه های اسلام و ایمان در مدینه مطمئن شد نوبت به اقامه نماز ، زکات ، روزه ، اجرای حدود شرعی و بیان حلال و حرام رسید. 

مسلمانان جهت فراخوان برای نمازها راهکارهایی را مطرح نمودند. آنان اسلام در جایی اقامه می کردند که زمانی آغوش ادیان آسمانی و توحیدی بود. بنابراین از نظر آنان مشکلی نبود که جهت اعلام اوقات نماز از روش های موجود در این ادیان بهره ببرند. چرا که اسلام به معنی قطع رابطه کلی با این ادیان نبود. سرانجام بر گفتن اذان اتفاق نمودند . سپس نماز جمعه بجا آورده شد نمازی که فقط در مدینه اقامه میشد. نماز جمعه از لحاظ اجتماعی آنقدر مهم است که قرآن بصورت خاصی ، سوای از سایر نمازها به آن اهتمام ورزیده و سوره و آیاتی را در شان آن نازل نموده است و به خاطر اقامه آن، امور تجاری و دنیوی آن ساعت از روز باید تعطیل گردد. یکی دیگر از وظایف اجتماعی دیگری که واجب شد مسئله زکات بود. زکات یک امر واجب و رکنی از ارکان دین شد. و قرآن تنها به واجب نمودنش بر اغنیا اکتفا نکرد بلکه گروهی هایی را که زکات به آنان تعلق می گرفت را نیز بیان کرد تا چهارچوب خاصی برای امور تعیین گردند. 

همان طور که قبلا ذکر شد مسلمانان بر کسر حصار اقتصادی با کاروان های تجاری قریش درگیری هایی داشتند. که حمله ها به سرایا ( جمع سریه ) شهرت یافتند که تنها فقط مهاجرین در آن حضور داشتند. در این بین غزوه بدر اولین جنگی بود که در آن صفوف مسلمانان از هر دو گروه مهاجر و انصار تشکیل شده بود که پیروزی در این نبرد هم از لحاظ اقتصادی و هم از نظر سیاسی و نظامی بسیار مهم بود . چرا که با بدست آوردن غنایم برخی از دارایی های قریشیان بدست مسلمانان افتاد ، همچنین پیروزی گروهی اندک بر اکثریت موقعیت پیامبر و مسلمانان را بیشتر از هر زمان تثبیت کرده و شکست باطل در برابر حق بود. همچنین همبستگی و اتحاد مومنان را بر حسب باورشان به اثبات رسانید که این همبستگی بر پایه ی عقیده بود نه احساسات قبیله ای و نژادی. 

این سلسله نبردها و غزوات گاها ادامه داشت تا آنکه سرانجام  مسلمانان به توازن قوا در برابر مشکرکان رسیدند چنانکه در صلح حدیبیه مشهود است ت و این نشانه ای بود از ضعف مشرکان و تقویت مسلمانان. و در آخر با توجه به کارشکنی های مشرکان به مفاد صلحنامه و احساس ضعف قوا ، مشرکان بالاخره شکست در مقابل مسلمانان را پذیرفتند و سرانجام راه اسلام را برگزیدند. پس از آن پیامبر (ص) اسلامی که با پیام صلح و آشتی و وحدت برای تمام بشریان آورده بود در مکه نیز بپا داشته و بعد از فتح مکه قبایل و گروه های مختلف عرب دسته دسته به دین اسلام وارد شدند . 

در پایان در می یابیم که هجرت چه تاثیری بر مدینه داشت و آنجا را چگونه مرکز تاسیس حکومت اسلامی قرار داد . و به جایگاه والای مدینه در تاریخ اسلامی پی خواهیم برد. 

نویسنده : ابراهیم غرایبه

مترجم : محمد حکمتیار – پیرانشهر

نمایش بیشتر

محمد حکمتیار

نویسنده و مترجم آذربایجان غربی- پیرانشهر فعال دینی و مدنی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا