نظر به اینکه رمضان امسال با سالهای پیش متفاوت است و مردم مسلمان نسبت به این پدیده، دیدگاه و واکنشهای متفاوتی دارند خواستیم نظر شما به‌عنوان یک کارشناس و صاحب نظر در این حوزه را جویا شویم ..
سوزی میحراب :استاد گرامی ؛ با سلام احتراماً ضمن ارائه بیوگرافی مختصری از خودتان از تفاوت‌های رمضان در سایه کرونا با رمضان سالهای قبل بفرمایید؟
پاسخ : بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
عرض سلام و خداقوت دارم خدمت شما مسئولین و گردانندگان سایت وزین سوزی میحراب که در ارتقای فرهنگ و افزایش آگاهی دینی مردم اقداماتی ماندگار و اثرگذار داشته‌اید. از خداوند می‌خواهم صحت و تندرستی را به شما عطا کند و طاعت و عبادات‌تان را قبول درگاهش فرماید.
جلال معروفیان هستم. متولد سردشت و ساکن مهاباد در استان آذربایجان‌غربی. پس از ۳۰ سال خدمت در کسوت معلمی هم‌اکنون بازنشسته‌ام و مشغول فعالیت در تشکل‌های مدنی و خیریه. علاقه‌ی خاصی به مطالعه و نوشتن در حوزه‌ی آموزش و فرهنگ دارم. تاکنون دو کتاب به‌چاپ رسانده و پنج جلد دیگر را آماده‌ی چاپ و نشر کرده‌ام.
در پاسخ به‌بخش دوم سوال اول عرض شود که رمضان امسال در سایه‌ی کرونا موجب تفاوت‌هایی شده‌است که از نظر من بیش از این که رفتاری و عملکردی باشند، نگرشی و معرفتی هستند. از جمله:
۱- آشکار شدن ظرفیت‌ها و انعطاف بیش از پیش فقه اسلامی و توانایی مجتهدان و عالمان شریعت در استخراج احکام فقهی.
بنده از ۱۰ روزه مانده به شروع رمضان، با حساسیت و دقت زیاد بررسی‌ها و شور و مشورت‌های علما و کارشناسان حوزه‌ی فقه، و گفت‌وگوهای آنان را با متخصصان حوزه‌ی سلامت رصد می‌کردم و متوجه ظرفیت انطباق و قدرت انعطاف‌پذیری دین اسلام را در هر شرایطی شدم واز خلال این گفت‌و‌گوها به نکات جالب توجهی رسیدم.
یکی از نکاتی که برای من بسیار جالب بود، این است که در دین اسلام، اصل بر حفظ جان انسان است و در این راستا احکام مسلم و قطعی شریعت مانند روزه، تا زمان رفع خطری که جان انسان را تهدید می‌کند، تعطیل می‌گردد.
نکته‌ی دیگر اینکه بسیاری از متخصصان فقه و شریعت، با تواضع کامل از پزشکان و متخصصان حوزه‌ی سلامت نظر خواستند و نظر و رأی آنان را مبنای اجتهاد و صدور رأی در حوزه‌ی کاری خودشان دانستند. و این یعنی هماهنگی و عدم تضاد بین علم و دین. چیزی که عده‌ای چنین پنداشته و حتی تبلیغ کرده‌اند که نمی‌توان بین علم و دین نه‌تنها همکاری، بلکه بی‌طرفی را هم تصور کرد و اصل را بر تضاد و درگیری و نزاع بین ارباب علم و دین و هواداران این دو حوزه گذاشته‌اند. چیزی که از تاریخ و میراث منحوس جنگ بین کلیسا و دانشمندان علوم تجربی به‌جا مانده و ارتباطی با اسلام ندارد.
۲- خلوص هرچه بیشتر نیت مسلمانان روزه‌دار و عشق و علاقه‌ی آنان به دین و باورهایشان و تقویت اراده و اعتماد به‌نفس آن‌ها شده‌است.
یکی از ویژگی‌های روزه، این است که احتمال ریا و خودنمایی در حد صفر است. الان که کرونا شایع شده و امکان حضور در تجمعات مذهبی بسیار کم شده، نیت‌ها خالص‌تر از قبل هم شده‌است.
ضمناً عده‌ای به‌ظاهر آگاه و دلسوز انسان، چنین تبلیغ کرده و جار و جنجال راه انداخته‌اند که کرونا، برای روزه‌داری مضر و موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شود. در این شرایط نیز شور و اشتیاق زایدالوصفی بین مسلمانان برای شروع رمضان و رؤیت هلال و آماده‌سازی خود و خانواده‌شان برای روزه‌داری دیده می‌شد و در حدی به‌تاثیرات مثبت رمضان در پاکسازی روحی و جسمی ایمان دارند که یقیین حاصل کرده‌اند، رمضان و روزه شرّ کرونا را از جامعه و جان مردم دور می‌کند.
سوزی میحراب : سرور گرامی! یکی از تفاوت‌های رمضان امسال عبارت است از تعطیل بودن مساجد و عدم برگزاری نماز تراویح و مراسم ختم قرآن و اعتکاف در مسجد؛ آیا این شرایط پیش آمده برای روزه داران فرصت است یا تهدید؟
پاسخ : به‌نظر من موقعیت پیش‌آمده هیچ تهدیدی برای مسلمانان و نهاد مسجد نیست؛ بلکه فرصتی است برای خودباوری بیشتر فرد مسلمان که در هر شرایطی می‌تواند با خدای خویش ارتباط داشته‌باشد و خللی در این رابطه ایجاد نمی‌شود. اگر دقت کرده‌باشید اساتید و دانشجویان دانشگاه، محققان و پژوهشگران، صنعتکاران، ورزشکاران و بسیاری دیگر از اقشار و اصناف چون قادر نیستند در این شرایط در مکان‌های خاصی گ‌که در آن کار می‌کردند، حضور داشته‌باشند، با چالش‌هایی جدی مواجه و حتی دچار یأس و نومیدی هم شده‌اند؛ اما هم چنانکه عرض کردم نمازگزاران با تعطیلی مسجد این مشکل را ندارند چون عبادت تعطیل‌بردار و محدود به مکانی خاصی نیست .
یکی از حکمت‌های بسیار مهم رمضان ایجاد خودباوری است. برای ایجاد خودباوری، رهایی از عادت و وابستگی‌ها شرط اساسی است. حضور در مسجد و نمازهای تراویح و جماعت نیز متاسفانه به عادت و یک نوع وابستگی تبدیل شده‌است. از بسیاری از مسلمانان شنیده‌ام که چون در ماه رمضان همه روزه‌دار هستند و نمازهای جماعت و تراویح برپا می‌شوند توانایی بیشتری در خود احساس می‌کنم. به همین دلیل است که متاسفانه بعد از پایان ماه مبارک، اراده‌ها ضعیف، اخلاق فردی و اجتماعی سست و مساجد خالی می‌شوند. این یک نوع آفت است و مانع از خودآگاهی و خودباوری می‌شود.
امسال یک فرصت است که مسلمانان خرق عادت کنند و همانگونه که در جمع مسلمانان و با حضور در مسجد، از عبادت و ارتباط با پروردگار لذت می‌بردند، تمرین کنند که از تنهایی و عبادت فردی نیز لذت ببرند.
لازم به یادآوری است که در زمان حضرت رسول اکرم(ص) نمازهای تراویح در منزل و به‌صورت فرادی خوانده می‌شدند و امام عمر (رض) دستور داد که در مسجد به‌شکل جمعی ادا شوند.
سوزی میحراب : استاد عزیز؛ فضای عمومی شهر یا حومه شما در رمضان امسال چگونه است ؟
پاسخ : من به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی که مهم‌ترین آنان ماندن در خانه و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی است، تقریباً از حال و هوای فضای عمومی به‌صورت میدانی اطلاع دقیقی ندارم.
اما اگر فضای مجازی را جایگزینی برای فضای واقعی و بیرونی قلمداد کنیم، مردم مسلمان همانند سنوات قبل و شاید بیشتر، دغدغه‌ی انجام این عبادت بسیار مهم را دارند. هرچند بنده مخالف کنجکاوی و کسب اطلاع از حریم خصوصی افراد هستم که یکی از توصیه‌های مؤکد اخلاق اجتماعی در قرآن است و به صراحت در سوره‌ی حجرات به آن اشاره گردیده است و همانگونه که پیش‌تر عرض کردم، کرونا، نیت‌ها را خالص‌تر و اراده‌ها را قوی‌تر کرده‌است.
سوزی میحراب : بزرگوار ؛ آیا عدم آمد و رفت مردم به مسجد و بسته بودن مساجد در رمضان می تواند آثار منفی بر روحیه مردم و بویژه جوانان مسلمان بگذارد؟
پاسخ : عرض کردم بر مبنای فلسفه‌ی اصلی روزه‌داری که ایجاد خودباوری و خرق عادت و رهایی از وابستگی‌هاست، هیچ چیزی نمی‌تواند روحیه‌ی انسان مسلمان را تضعیف کند.
در ارتباط با نوجوانان و جوانان شاید بتوان تصور چنین چیزی را کرد؛ چون آنان مخصوصاً نوجوانان، از عمل و رفتار، بیشتر متاثر می‌شوند و داشتن الگو برای آنان مهم است. اما اگر پدران و مادران مسلمان بتوانند عبادت در خانه را همانند عبادت در مسجد انجام دهند و فضای مسجد را به‌خانه ببرند و در ایجاد رابطه‌ای مبتنی بر محبت و احترام، همانگونه که با دوستان و همسایگان و اهل مسجد دارند، بکوشند، این نقص و کمبود هم جبران می‌شود.
با کمال تاسف بسیاری از ما آن‌گونه که با دیگران رابطه‌ای صمیمانه و محترمانه داریم، با اعضای خانواده نداریم. آن‌گونه که مواظب سخنان و رفتارهای خود نزد دیگران هستیم، به همان شکل، در خانه حساس و مراقب نیستیم. به‌همین دلیل پدران و مادران نتوانسته‌اند برای فرزندان خود الگو باشند و آنان بیرون از منزل دنبال الگو هستند.
به‌نظرم و با بررسی‌های میدانی که داشته‌ام، یکی از نقاط ضعف تعدادی از مسلمانانی که در ماه مبارک رمضان به مسجد می‌روند این است که حضور در مسجد را زنگ تفریحی می‌دانند که کمی از حال و هوای خسته‌کننده و اعصاب خردکن خانواده دور شوند.
می‌دانیم که پیامبر بزرگوار فرموده‌اند، خانه‌های‌تان را به گورستان تبدیل نکنید و بعضی از سنت‌ها را در خانه و نه در مسجد بخوانید.
سوزی میحراب : همچنانکه مستحضرید با شیوع ویروس کرونا و همزمان با درخواست وزارت بهداشت علمای ربانی و فقهای محترم منطقه به تعطیل نمودن موقت مساجد و برگزاری نماز جمعه و جماعت فتوا دادند ؛ شما به عنوان یک فعال دینی این قضیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ : به‌نظر من نشانه‌ی درک و فهم بسیار بالای علمای متعهد و امامان جمعه و جماعت در مساجد است. علمای راستین و متعهد ما در طول تاریخ با مردم همراه بوده و برای حفظ مصالح ملی و دفاع از حقوق و آزادی‌های ملت، نه‌تنها پیشگام بلکه جان‌فدا هم بوده‌اند.
دین اسلام هدفی جز حفظ حیات و زمینه‌سازی برای رشد و تعالی انسان ندارد. هرچیزی که حیات انسان را به‌خطر اندازد و یا مانع رشد و تعالی او شود، مذموم و حرام است. در حفظ حرمت جان انسان، پیامبر عزیزمان فرموده‌است:
«ای كعبه! چقدر پاك هستی و چقدر بويت پاكيزه و معطر است، چقدر با عظمت هستی و چقدر حرمت و احترامت بزرگ است، اما سوگند به ذاتی‌كه جان محمد در دست اوست، همانا حرمت مؤمن نزد الله متعال از حرمت و احترام تو بزرگتر است؛ [حرمت] مال وی و [حرمت] خون وی و اين‌كه در حق وی جز گمان خير برده نشود».
علمای راستین و متعهد ما با دین معامله و با احساسات پاک مردم بازی نمی‌کنند. به همین سبب وقتی متخصصان حوزه‌ی سلامت و مسئولین امر تشخیص می‌دهند که هرگونه تجمعی حتی در اماکن مقدسی چون مساجد، جان انسان و امنیت عمومی جامعه را به‌خطر می‌اندازد، راضی و متعهد به رعایت پروتکل‌های بهداشتی و اجرای دستورالعمل‌های ایجاد نظم و امنیت عمومی جامعه هستند.
سوزی میحراب : این روزها علیرغم عدم کنترل نهایی کرونا شاهد شکسته شدن قرنطینه خانگی و دایر شدن بازارها و کافه‌ها و ادرات به روال سابق هستیم ولی می‌بینیم که همچنان درب مساجد و مراکز علمی بسته است ؛ آیا این اعمال سیاست یک بام و دو هواست یا واقعا شرایط متفاوت است؟
پاسخ : به‌نظرم نخیر. شرایط متفاوت است. ! زیرا:
اولاً)کارکرد نهاد مسجد از نهادهای دیگر جامعه متفاوت است و در بخش اول عرایضم گفتم که مسجد محلی برای ایجاد ارتباطی احسن و بهینه‌ی انسان با خداست. اما دین اسلام این فرصت و ظرفیت را دارد که این رابطه به حضور در مسجد محصور و محدود نشود. می‌توان در منزل، در مزرعه، در اداره، در سفر و در حضر، ارتباط را برقرار و با خداوند راز و نیاز نمود و از او طلب عفو و بخشش و اجابت دعا نمود و در پناهش آرام گرفت.
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
این را هم اضافه کنم که مقدمه‌ی ورود به مسجد قلب مسلمان است که محل نزول رحمت پروردگار و معیار صحت و سقم پذیرش عبادت از سوی خداست. اگر قلب و نیت انسان برای خدا پاک و خالص نباشد، حضور در مسجد هیچ فایده‌ای برایش ندارد.
ثانیاً) ارتباط عاطفی و روانی بین اهل مسجد با هم به نسبت ارتباطی که بین انسان‌ها در سایر نهادها و مکان‌های دیگر وجود دارد، بسیار متفاوت است. رابطه‌ی مسلمانان در مسجد برگرفته و تغذیه شده از رابطه‌ی آنان با خدایشان است. مسلمانان در مسجد به‌گونه‌ای بسیار عاطفی و روانی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. مصافحه و روبوسی دارند. باید صف‌هایشان در نماز به‌هم چسپیده و فشرده باشد.
این نوع رابطه، احتمال ابتلا به‌خطر را بیش از حضور در یک اداره یا مغازه و حتی در بازار افزایش می‌دهد.
من شخصاً تحلیلم این است که این اقدام، مجال هرگونه تبلیغ علیه دین و نهادهای دینی را می‌بندد چون خداوند به‌هیچ عنوان راضی نیست که به‌نام دین و یا نهادهای دینی(حتی مساجد) به یک نفر ضرر و آسیبی وارد شود. اگر خدای نکرده فردا مساجد عاملی برای انتشار کرونا ویروس و ایپیدمی آن در جامعه شدند مسلمانان و متولیان نهادهای دینی به‌سختی می‌توانند پاسخ‌گوی معاندان و مخالفان دین باشند.
ثالثاً) از لحاظ اقتصادی و اداری، مردم چاره‌ای جز این ندارند که کمی از سخت‌گیری‌ها کم شود. عده‌ای از مردم به رفاه عادت کرده‌اند و تعداد زیادی نیز به نان شب محتاج‌اند.
متاسفانه اگر در کشورهای اسلامی از نظر سیاسی استقلالی هم وجود داشته‌باشد، هژمونی فرهنگ و سبک زندگی غربی و سرمایه‌‌داری، که مصرف‌زدگی است، استقلال اقتصادی و اجتماعی ما را خدشه‌دار نموده و با چالش جدی مواجه کرده‌است. استدلال خیلی‌ها این است که اگر کرونا هم ما را نکشد، فقر و نداری ما را می‌کشد. در حالی واقعاً این‌طور نیست. شاید موضوع بیش از آن‌که مادی باشد، روانی است.
از طرف دیگر، واقعاً مردم زیادی هستند که تنها محل درآمدشان مغازه‌ای کوچک و یا حتی دست‌فروشی و کار روزانه‌شان است. اگر امروز چیزی عایدشان نشود، نانی برای شب و آهی در بساط ندارند. نتیجه‌اش شکستن دستورالعمل‌ها و پروتوکل‌های بهداشتی خواهد شد.
و سرانجام اینکه تعطیلی ادارات می‌تواند لطمه‌ای بسیار سنگین و جبران‌ناپذیر به جامعه وارد کند.
سوزی میحراب : استاد محترم ؛ برای اینکه مسلمانان از رمضان کرونازده امسال حداکثر بهره معنوی و عبادتی را ببرند به آنان چه توصیه هایی می کنید؟
پاسخ : یکم) نگاه و نگرش خود را اصلاح کنند. در هر شرایطی و در هرجا و مکانی می‌توان احکام شرعی و تکالیف الهی را ادا کرد.
دوم) به حکمت الهی عمیقاً باور داشته باشیم که« و عسی ان‌تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو خیر لکم والله یعلم و انتم لاتعلمون».
وضعیت پیش آمده را تمرینی برای عادت شکنی و رهایی از هر نوع تعلق‌خاطر و وابستگی به‌غیر از تعلق و وابستگی به الله بدانیم که فلسفه‌ی رمضان هم همین است.
سوم) با الهام از سیره‌ی حضرت رسول، اصلاحاتی در رفتار خویش در خانواده ایجاد کنند. با تواضع و فروتنی و مهربانی بیشتری از سالهای قبل با اعضای خانواده مخصوصاً شریک زندگی تعامل و ارتباط داشته‌باشند.
چهارم) با خدای خویش گفت‌وگو کنند که:
-الهی خودت شاهدی که قلب ما برای مسجد می‌تپد و برای دیدار خواهران و برادران در مسجد و صف‌های محکم و فشرده‌ی نماز جماعت و تراویح بی‌تابی می‌کنیم. اما راضی هستیم به حکمت بالغ‌های شما.
-خداوندا! زمان‌هایی را که قبلاً در مسیر مسجد و اعتکاف و ماندن در آن صرف می‌کردیم، اکنون در همکاری با شریک زندگی، بازی و صحبت با بچه‌ها و مطالعه و کتاب صرف می‌کنم. خدایا بپذیر و اجر مضاعف عطا بفرما.
سوزی میحراب : خطرناکترین اثرات منفی کرونا از دیدگاه شما چیست؟
پاسح : – از دست رفتن جان انسان‌ها و عوارض بعدی برای کسانی‌که به‌سختی به کرونا مبتلا شدند.
+ قطع پیوندهای عاطفی و روابط اجتماعی که برایایجاد نشاط و آرامش در جهان مدرن بسیار ضروری هستند.
+ محصور شدن و از دست دادن آزادی که به‌نظرم مهم‌ترین نیاز انسان است.
+ حال‌و هوای فقرا و مستمندانی که محدودیت‌های ناشی از کرونا، آنان را با خطرات بسیار بیشتری مواجه کرده‌است.
سوزی میحراب : مبارک‌ترین اثر مثبت کرونا از منظر شما چیست؟
پاسخ : به‌نظر من اثرات مثبت این رویداد ناخواسته عبارتند از:
+تنفس زمین و پاکسازی محیط زیست از آلودگی‌ها که ناشی از خودخواهی‌ها و زیاده‌طلبی های انسان است.
+تجدیدنظر انسان در توانایی‌ها و ادعاهایش. چون با این همه پیشرفت و ترقی در علم و تکنولوژی در مواجه با این موجود بسیار کوچک و نامرئی ناتوان و درمانده شد.
+اصلاح نگاه‌ها و نگرش‌های انسان‌ها نسبت به همدیگر. متأسفانه تعصبات نژادی، مذهبی و جنسیتی از یک طرف و شکاف روزافزون بین فقیر و غنی و دولت و ملت از طرف دیگر، جنگ‌های خونینی را در بخش‌های زیادی از کره‌ی زمین ایجاد کرده بود، که با شیوع کرونا، همه‌ی این تعصبات و شکاف‌ها بسیار کم رنگ شد. سرمایه‌داران و اغنیا به فکر فقرا افتادند و جلوه‌های زیبایی از نوع‌دوستی و نیکوکاری به‌نمایش گذاشتند. ابرقدرت‌ها و متجاوزان به خاک و ثروت و فرهنگ دیگران از تجاوز و تعدی دست کشیدند و تا حدی جنگ‌ها و خشونت‌ها فروکش کرده‌است.
+برجسته‌شدن باورهای مذهبی و احساس نیاز انسان به خدا و معنویت و پالایش دین از خرافات و قالب‌های ساختگی.
سوزی میحراب : اگر سخن ناگفته‌ای دارید بفرمایید ؟
پاسخ : از اندیشمندان و متفکران جامعه به‌ویژه علمای دین و کنشگران مسلمان در عرصه‌ی مدنی می‌خواهم با کسانی‌که به‌نام دین با تفسیرهای ناصواب و تحلیل‌های نادرست، کاری می‌کنند انسان و خدا را رو در روی هم قرار دهند و جنگ بین «انسان و شیطان» را به جنگ بین «خدا و انسان» یا «انسان با انسان» تبدیل کنند، به مقابله برخیزند و چهره‌ای رحمانی و قرائتی انسانی از دین ارائه دهند.
متاسفانه عده‌ای از مسلمانان ناآگاه به اهداف و مقاصد اصلی دین، شیوع کرونا و پدیده‌های این‌چنینی را قهر و غضب و پیروزی خدا در جنگ بین خدا و انسان می‌دانند.
در حالی‌که در جهان امروز، مگر عده‌ی بسیار اندک و با دست‌های پشت‌پرده در جهت منافع سیاسی و اقتصادی، به‌جنگ مستقیم دین و دینداران نمی‌روند و به‌زعم خود، فرهنگ و سبک زندگی خاصی را پذیرفته‌اند که به‌معنای جنگ با خدا نیست.
شاید علت اصلی بی‌توجهی و رویگردانی انسان از دین، ناشی از ضعف خداباوران در ارائه‌ی الگویی جذاب و متناسب با نیازهای انسان امروزی باشد.
آن‌چه از فحوی کلام پروردگار و سیره‌ی حضرت رسول اکرم(ص) استنباط می‌شود این است که حیات انسان و رشد و شکوفایی او در این کره‌ی خاکی و زندگی دنیایی، مبنا و اساس وضع شریعت و استخراج احکام شرعی است. نزدیک به یک‌هزار سال پیش علمای مسلمان با استفاده از قرآن و سنت صحیح پیامبر، موضوعی را به‌نام مقاصد شریعت تدوین کردند و گفتند که دین آمده‌است تا:
⁃ دین ⁃ جان ⁃ عقل ⁃ نسل ⁃ مال انسان را حفظ کند.
مسلمانان باید کاری کنند که به‌قول مولانا عامل وصل باشند نه فصل!
ما برای وصل کردن آمدیم نی برای فصل کردن آمدیم
نکته‌ی آخر اینکه شوربختانه اخبار و گزارش‌‌های متخصصان در حوزه‌ی سلامت، حاکی از این است که به این زودی‌ها، ویروس کرونا قصد رفتن ندارد و تا این لحظه واکسن یا دارویی برای پیشگیری از ابتلا و یا درمان قطعی آن، کشف نشده‌است. قرنطینه هم بیش از این مقدور نیست. در نتیجه باید مردم خود را برای سبک جدیدی از زندگی و نوعی دیگر از روابط شغلی، عاطفی، اجتماعی خانوادگی آماده کنند که بسیاری از آسیب‌ها ناشی از غفلت و عدم آمادگی مردم و دولت برای حوادث ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی است. همه‌ی نهادهای مدنی بالاخص نهادها و کنشگران دینی، آموزش را سرلوحه‌ی کار خود قرار دهند. چون دیرزمانی است که تبلیغ و تلقین جای آموزش را گرفته است.
برای شما و همکاران‌تان در سایت سوزی میحراب، توفیقات روزافزون را خواستارم.
مصاحبه کننده : رسول رسولی کیا
