دکتر فضل الهادی وزین[۱]
چرا باید به ضوابط گفتگو پایبند بود؟
شناخت اصول و مبانی گفتگو با دیگران از این لحاظ که سمت و سوی گفتگو را تعیین و گفتگو کننده گان را جهت دست یابی به اهداف مورد نظر سوق می دهد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، از این رو بایستی مسلمانان در حین حضور پای میز مذاکره و گفتگو با دیگران بدانها اهتمام ورزیده و نصب العین خویش قرار دهند.
از آنجایی که موضوع گفتگو با دیگران بسیار گسترده و بررسی ابعاد مختلف آن در یک مقاله دشوار و زمان بر است، لذا پژوهش حاضر را به تحقیق و تفحص پیرامون پاره ای از اصول گفتگو با غیر مسلمانان در پرتو آیات حیات بخش قرآن کریم، اختصاص می دهیم:
۱- ایمان به وحدت ادیان آسمانی
یکی از اصول ثابت در آئین اسلام، ایمان و اعتقاد به یگانگی منشأ ادیان آسمانی فرستاده شده از بدو تاریخ تا آخرین پیام الهی – که پیامبران را به ابلاغ آن فرمان داده است -، می باشد، خداوند متعال در این راستا می فرماید:
( آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ)[۲] [ فرستاده ( خدا ، محمّد ) معتقد است بدانچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده است ( و شکّی در رسالت آسمانی خود ندارد ) و مؤمنان ( نیز ) بدان باور دارند . همگی به خدا و فرشتگان او و کتابهای وی و پیغمبرانش ایمان داشته ( و می‌گویند : ) میان هیچ یک از پیغمبران او فرق نمی‌گذاریم ( و سرچشمه رسالت ایشان را یکی می‌دانیم ) . و می‌گویند : ( اوامر و نواهی ربّانی را توسّط محمّد ) شنیدیم و اطاعت کردیم . پروردگارا ! آمرزش تو را خواهانیم ، و بازگشت به سوی تو است].
بنا بر این ایمان به همه پیام آوران – علی نبینا و علیهم الصلوه و السلام – یکی از ضروریات و آثار اجتناب ناپذیر عقاید اسلامی به شمار می رود، و انسان مسلمان جز در صورت ایمان به این اصل که اساس تعامل با اهل کتاب را تشکیل می دهد، مؤمن و پیرو قرآن محسوب نمی گردد، قرآن کریم در این زمینه می فرماید:
(قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَى وَعِیسَى وَمَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ)[۳] [بگوئید : ایمان داریم به خدا و آنچه ( به نام قرآن ) بر ما نازل گشته ، و آنچه بر ابراهیم ، اسماعیل ، اسحاق ، یعقوب ، و اسباط ( یعنی نوادگان یعقوب ) نازل شده است ، و به آنچه برای موسی و عیسی آمده است ، و به آنچه برای ( همه ) پیغمبران از طرف پروردگارشان آمده است . میان هیچ یک از آنان جدائی نمی‌اندازیم ( نه این که مثل یهودیان یا عیسویان ، بعضیها را بپذیریم و بعضیها را نپذیریم . بلکه همه پیغمبران را راهنمای بشریّت در عصر خود می‌دانیم و کتابهایشان را به طور اجمال می‌پذیریم ) و ما تسلیم ( فرمان ) خدا هستیم].
هر کس یا گروهی که با پیروان دیگر ادیان به بحث و تبادل نظر می نشیند باید این رکن رکین را نصب العین و نقطه حرکت خویش قرار دهد، زیرا ادیان آسمانی در اصول صحیح و دعوت به سوی ایمان به مبانی حق و خیر و عدالت از یک نقطه نشأت گرفته و هیچ تفاوتی با هم ندارند، و اختلاف آنها تنها در جزئیات و تفاصیل حرکت – که بر اساس تغییر و تحولات شرایط رشد و پیشرفت عقلی و فرهنگی بشری پایه ریزی شده است – تبلور می یابد، خداوند سبحان در این باره چنین می فرماید:
(شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ)[۴] [خداوند آئینی را برای شما ( مؤمنان ) بیان داشته و روشن نموده است که آن را به نوح توصیه کرده است و ما آن را به تو وحی و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نموده‌ایم ( به همه آنان سفارش کرده‌ایم که اصول ) دین را پابرجا دارید و در آن تفرّقه نکنید و اختلاف نورزید . این چیزی که شما مشرکان را بدان می‌خوانید ( که پابرجا داشتن اصول و ارکان دین است ) بر مشرکان سخت گران می‌آید . خداوند هر که را بخواهد برای این دین برمی‌گزیند و هر که ( از دشمنانگی با دین دست بکشد و ) به سوی آن برگردد ، بدان رهنمودش می‌گرداند].
بنا بر اصل مزبور دایره ارتباط عموم مسلمانان و به ویژه گفتگو کننده گان با دیگران در دو نقطه خلاصه می گردد:
الف) اقرار به آنچه بر پیامبران فرود آمده است، خداوند متعال در این خصوص می فرماید:
( نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاهَ وَالإِنجِیلَ. مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ)[۵] [ ( همان کسی که ) کتاب ( قرآن ) را بر تو نازل کرده است که مشتمل بر حق است ( و متضمّن اصول رسالتهای آسمانی پیشین ، و ) تصدیق‌کننده کتابهائی است که قبل از آن ( برای پیغمبران فرستاده شده‌اند و ) بوده‌اند . و خداوند پیش از آن ، تورات را ( برای موسی ) و انجیل را ( برای عیسی ) نازل کرده است. پیش از ( قرآن ، تورات و انجیل را نازل کرده است ) جهت رهنمود مردمان ، و ( چون منحرف گشتند ، قرآن یعنی ) جدا سازنده ( حق از باطل ) را فرو فرستاده است].
این دو آیه اصل وحدت ادیان و محتوای پیامهای فرود آمده از سوی خداوند را پیش از آنکه بازیچه دست تحریف کننده گان قرار گیرند، به رسمیت شناخته و مهر تایید بر آن می گذارد، چون هدف از فرستادن آنها عرضه جهان بینی درست و هدایت مردم به سوی حق و خیر است.
آخرین پیام الهی یعنی قرآن کریم جدا سازنده حقایق کتابهای پیشین از انحرافات و انتقادات پیروان آنها به شمار می رود که بر اثر «شبهات» و «شهوات» و تحریف افرادی مخرب و منحرف صورت پذیرفته است.
ب) ضرورت برپایی آئین حق و فرونهادن چند دستگی و تصحیح انحرافات بر اساس عرضه محتویات کتابهای پیشین بر اصول و مبانی مشترک و مورد اتفاق همچون توحید، خیر، عدالت و ارزشهای اخلاقی که قرآن کریم در روشن ترین و دقیق ترین صورت بدانها پرداخته است.
بدون شک فهم و دریافت این اصل اساسی از جانب گفتگو کننده گان و آگاهی از اعتماد و اتکای ادیان بر اصول مشترک چون زمینه ی تفاهم و سازش شرکت کننده گان را فراهم می سازد، عاملی تاثیر گذار بر روند گفتگو محسوب می گردد.
۲- تکیه بر نقاط مشترک
ایمان به وحدت ادیان آسمانی موجبات گرد آمدن پیروان آنها زیر یک سقف، عملی شدن گفتگویی مفید و هدفمند و تحقق شرایط حرکت دسته جمعی را فراهم می سازد، از این رو قرآن کریم پیروان خویش را چنین آموزش می دهد که گفتگو با غیر مسلمانان به ویژه اهل کتاب را از نقاط مشترک آغاز نمایند:
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلَمَهٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ)[۶] [بگو : ای اهل کتاب ! بیائید به سوی سخن دادگرانه‌ای که میان ما و شما مشترک است].
بی تردید تعیین نقاط مشترک از وهله اول، زمینه تشخیص موارد اختلافی و تحریر محل نزاع و چاره جویی برایشان را فراهم می سازد، چنانچه اهتمام جدی بدانها در کاهش شکاف میان گفتگو کننده گان، فراهم نمودن زمینه تعاون و همبستگی، ایجاد فضای آرام روحی و فکری و ریشه کن کردن سوء تفاهم میان ایشان بر سر برخی نقاط ابهام زا که شفافیت دیدگاهها را تحت الشعاع خود قرار داده است، تاثیر بسزائی خواهد داشت.
مفسرین، تعبیر «کلمه سواء» را به امور و مفاهیم مورد اتفاق قرآن، تورات و انجیل تفسیر کرده اند، و خود قرآن نیز آن را به عبادت نکردن غیر خدا، انباز قائل نشدن برای وی و پیروی نکردن از تراوش فکر بشری در زمینه قانون گذاری و تحلیل و تحریم امور، تفسیر کرده است. یعنی باید همه افراد بشر هم سطح یک بوده و هیچ کس بر دیگری برتری نجوید و یا در برابر هم نوعان خویش سر تعظیم فرود نیاورد.
آیه فوق یکی از اصول ثابت گفتگو میان مسلمانان و اهل کتاب به شمار می رود که باید همه پایبند تعالیم انبیا بوده و هیچ کدام از طرفین گفتگو از این اصل اساسی که در اوج عدالت و انصاف قرار دارد، تخطی ننمایند.
۳- برتری و نظارت قرآن بر سایر کتب
اعتقاد به برتری و نظارت قرآن کریم بر سایر کتب آسمانی جزو اصول ثابت در منظومه عقاید اسلامی به شمار می رود، زیرا قرآن آخرین پیام خداوند برای هدایت انسان و پایان دهنده قافله عظیم و مبارک پیامبران است. شناخت این اصل مهم تاثیر شگرف و روشنی در زمینه تعامل و گفتگو با دیگران بر جای خواهد گذاشت، و لذا باید مسلمانان همواره آن را مد نظر قرار داشته و به بوته فراموشی نسپارند. خداوند حکیم در این باره می فرماید:
(وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُم بَیْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجاً وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً)[۷] [و بر تو ( ای پیغمبر ) کتاب ( کامل و شامل قرآن ) را نازل کردیم که ( در همه احکام و اخبار خود ) ملازم حق ، و موافق و مصدّق کتابهای پیشین ( آسمانی ) ، و شاهد ( بر صحّت و سقم ) و حافظ ( اصول مسائل ) آنها است . پس ( اگر اهل کتاب از تو داوری خواستند ) میان آنان بر طبق چیزی داوری کن که خدا بر تو نازل کرده است ، و به خاطر پیروی از امیال و آرزوهای ایشان ، از حق و حقیقتی که برای تو آمده است روی مگردان . ( ای مردم ! ) برای هر ملّتی از شما راهی ( برای رسیدن به حقائق ) و برنامه‌ای ( جهت بیان احکام ) قرار داده‌ایم . اگر خدا می‌خواست همه شما ( مردمان ) را ملّت واحدی می‌کرد].
بنا بر این قرآن کریم از سوی خداوند متعال فرود آمده و مصدق، شاهد، امین، ناظر و نگهدارنده کتابهای پیشن محسوب می گردد، و چون قرآن هیچ گاه نسخ نگشته و در معرض تند باد تغییر و تحریف مخالفان قرار نخواهد گرفت پس نظارت و کنترل وی بر سایر پیامهای آسمانی حق و بجا بوده و این کالای ارزشمند و زیبنده همچنان بر تن وی خواهد ماند و حقیقت آنها نیز – پیش از تحریف گشتن – تنها از راه قرآن کریم محرز می گردد.
از این رو باید انسان مسلمان در حین حضور پای میز مذاکره و گفتگو با دیگران این اصل اساسی را نصب العین خویش قرار داده و معیار رد و تاییدهایش تنها قرآن کریم باشد، چون قرآن بر اساس آیه مزبور مؤید پاره ای از احکام و قوانین است که دارای مصلحتی ذاتی و همیشگی بوده و تحت تاثیر شرایط زمانی و مکانی مختلف قرار نمی گیرند، و در مقابل نیز بسیاری از قوانین متغیر گذشته را که از مصالحی جزئی برخوردار بوده و در راستای تامین منافع مللی معدود در یک مقطع زمانی فرود آمده، نسخ و از میان بر داشته است.
بدون شک درک و شناخت این رکن رکین، مسلمانان را در حین گفتگو با دیگران از انحطاط و فرورفتن در ورطه سازش و مجامله نامعقول و دست کشیدن از اصول و ثوابت در امان نگه می دارد، چون قرآن کریم آخرین چارچوب دین و پیام خدا برای انسانها بوده و باید در ریز و درشت زندگی بدان مراجعه کرده و حل و فصل اختلافات گوناگون در زمینه عقاید و احکام بر اساس آن صورت پذیرد، و لذا دیدگاه هیچ کس بدون مراجعه بدان پذیرفتنی نبوده و فاقد ارزش واقعی است.
۴- شناخت چارچوب گفتگو
یکی دیگر از اصول و ضوابط قرآنی گفتگو این که نباید ثوابت دین محور گفتگو قرار گیرند، زیرا پای میز مذاکره نشستن جزو بازیهای فکری نیست که شرکت کننده گان درِ هر موضوعی را بر روی خود بگشایند، بلکه مسائلی هستند که یا به علت محدودیت اندیشه بشری در برابر آنها، یا بدنبال نداشتن نتایجی علمی یا عملی و یا قطعی بودنشان بر اساس نصوص شرعی یا اجماع علما از محدوده گفتگو خارج و نباید بر سر آنها به چانه زنی پرداخت، خداوند مهربان در این رابطه چنین می فرماید:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَهٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ)[۸] [هیچ مرد و زن مؤمنی ، در کاری که خدا و پیغمبرش داوری کرده باشند ( و آن را مقرّر نموده باشند ) اختیاری از خود در آن ندارند].
یکی از مسائلی که نباید محور بحث و مناظره قرار گیرد بحث کردن از کنه و واقعیت خداوند است، چون یکی از شرایط گفتگو علم و اطلاع از محور بحث است که هیچ انسانی در این رابطه کم ترین شناخت و آگاهی ندارد، خداوند نیز می فرماید:
( وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً )[۹] [ از چیزی دنباله‌روی مکن که از آن ناآگاهی . بی‌گمان ( انسان در برابر کارهائی که ) چشم و گوش و دل همه ( و سایر اعضاء دیگر انجام می‌دهند ) مورد پرس و جوی از آن قرار می‌گیرد].
بنا بر این نباید احکام منصوص و مورد اتفاق دانشمندان اسلامی محور بحث قرار گیرند، به بیانی دیگر نباید بر سر ثوابت دین به مجادله و چانه زنی پرداخت و در فکر تجدید نظر و یا تعدیل آنها بود، از این رو نباید مسلمانان به هیچ وجه پیرامون مسائلی همچون: ایمان به توحید اعتقادی (ربوبیت)، پرستش و بندگی برای خداوند سبحان (توحید عملی)، اتصاف وی به همه صفات کمال و دوری از صفات نقص، نبوت محمد (ص)، فرود آمدن قرآن از سوی خدا، تحریم ربا، شراب و زنا، حجاب بانوان و اقامه حدود اسلامی وارد دایره گفتگو شوند، زیرا همه این امور جزو ثوابت دین به شمار رفته و سازش بر سر آنها نامعقول و غیر منطقی است، برای مثال حکم به قوانین فرود آمده از سوی خداوند حکیم قطعی و غیر قابل تعدیل می باشد:
(فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّىَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُم)[۱۰] [امّا ، نه ! به پروردگارت سوگند که آنان مؤمن بشمار نمی‌آیند تا تو را در اختلافات و درگیریهای خود به داوری نطلبند].
نکته ای که باید مورد توجه و اهتمام گفتگو کننده گان مسلمان قرار گیرد اینکه قضایایی همچون حجاب، چند همسری، جهاد، تحریم زنا، شراب خواری و ربا و مسائلی از این قبیل زیر مجموعه و نشأت گرفته از اصولی کلی هستند که باید پیش از پرداختن بدانها بر سر آنها اتفاق نظر حاصل شود و گرنه بحث در باره این گونه موضوعات در بسیاری شرایط ناکام خواهد ماند، برای مثال اگر طرف غیر مسلمان به روز آخرت ایمان نداشته و یا در وجود خداوند تردید داشته باشد جر و بحث بر سر مسائل مزبور – که امروزه جزو تهاجمات فکری اند -، بی نتیجه و فاقد ارزش خواهد بود، بر این اساس باید مسلمانان از این اصل اساسی آگاهی کامل داشته و از بحث و مناظره بر سر ثوابت و قطعیات دین پرهیز نموده و نگذارند بازیچه دست دیگران قرار گیرند.
[۱] استاد تفسیر و علوم القرآن در دانشکده “اصول الدین” دانشگاه “الجامعه الاسلامیه” پاکستان.
[۲] بقره / ۲۸۵٫
[۳] بقره / ۱۳۶٫
[۴] شوری / ۱۳٫
[۵] آل عمران / ۳-۴٫
[۶] آل عمران / ۶۴٫
[۷] مائده / ۴۸٫
[۸] احزاب / ۳۶٫
[۹] اسراء / ۳۶٫
[۱۰] نساء / ۶۵٫
ترجمه: احمد عباسی
ادامه دارد
برای مطالعه قسمت اول بر لینک زیر کلیک کنید
