دکتر فضل الهادی وزین[۱]
۹- رعایت موازین اخلاقی
یکی دیگر از پایه های استوار مساله گفتگو از نظر قرآن پایبندی انسان مسلمان به موازین اخلاقی و آراسته شدن به رفتارهای پسندیده و نیکو است که در اینجا به طور اجمال پاره ای از آنها را یاد آور می شویم:
الف) خوش رفتاری:
یکی از مهم ترین و بارزترین ویژگیهای گفتگوی دوستانه از نگاه قرآن کریم پایبندی مسلمان طرف گفتگو به نیک رفتاری و پرهیز از خشونت و سنگ دلی است، خداوند در این خصوص مؤمنان را چنین آموزش می دهد که: (ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ)[۲] [( ای پیغمبر ! ) مردمان را با سخنان استوار و بجا و اندرزهای نیکو و زیبا به راه پروردگارت فراخوان ، و با ایشان به شیوه هرچه نیکوتر و بهتر گفتگو کن].
گفتگویی که در فضایی آرام و بدور از خشونت و بدرفتاری صورت می پذیرد زمینه باز شدن دل طرف و پذیرش و گردن نهادن به حق را در وی فراهم می سازد ، حال آنکه قسوت قلب و خشونت باعث می شود مردم دعوتگر دینی را کنار زده و ارزشی برای سخنانش قائل نشوند، و لذا خداوند حنان منان پیامبرش را به دوری از خشونت و سنگ دلی توصیف کرده و می فرماید: (فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ)[۳] [از پرتو رحمت الهی است که تو با آنان ( که سر از خطّ فرمان کشیده بودند ) نرمش نمودی . و اگر درشتخوی و سنگ‌دل بودی از پیرامون تو پراکنده می‌شدند].
این آیه مبارکه پرده از روی یکی از کلیدهای مهم پیروزی دعوت پیامبر (ص) و غلبه یافتنش بر دلها را بر می دارد، که سیره عملی آن ابر مرد تاریخ مالامال از چنین رفتارهای شیرین و جذاب است و باید هر کدام از ما به هنگام حضور پای میز مذاکره ایشان را الگو و سرمشق خویش قرار داده و از هر گونه بد رفتاری و موضع گیری خشن پرهیز نماییم.
خداوند حکیم در یکی دیگر از دستورات حیات بخشش مؤمنان را به گفتگوی انسان دوستانه با اهل کتاب فراخوانده و می فرماید: (وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ)[۴] [با اهل کتاب ( یعنی با یهودیان و مسیحیان ) جز به روشی که نیکوتر ( و نرمتر و آرامتر و به قبول نزدیکتر ) باشد ، بحث و گفتگو مکن ، مگر با کسانی از ایشان که ستم کنند ( و متوسّل به زور یا گستاخی شوند و از حدّ اعتدال در جدال ، خارج گردند . در این صورت شدّت و حدّت در مقابله با آنان بلامانع است ) ].
ب) متانت و خردورزی:
یکی دیگر از ویژگیهای گفتگو کننده مزین گشتن به صفت بردباری و پرهیز از عصبانیت و تند مزاجی است، خداوند پیامبرش را به گذشت و فرونهادن سنگ دلی فرمان داده و می فرماید: ( خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ )[۵] [ گذشت داشته باش و آسانگیری کن و به کار نیک دستور بده و از نادانان چشم‌پوشی کن].
بدن شک گذشت والاتر و ارزشمندتر از فرونشاندن خشم است، زیرا عفو و گذشت عبارت از ترک مؤاخذه، پاکی درون، تسامح و بخشش اشتباهات طرف می باشد.
ج) شفقت و دلسوزی:
لازم است انسان مسلمان در حین گفتگو با دیگران زیور حق جویی و مهربانی با طرف را بر تن کند، چون او دنبال هدایت مردم و خیر خواهی برای ایشان است و نباید گفتگو را وسیله انتقام، فریب و گشودن عقده دل قرار دهد، عطوفت و مهربانی بهترین وسیله گشودن دل مخاطب و نفوذ به اعماق درونش است، و لذا خداوند مهرورز خطاب به پیامبرش می فرماید: (فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ)[۶]
یکی از صفات بارز پیام آوران صلح و آزادی – علیهم الصلاه و السلام – و نیکوکاران تاریخ در تعامل با پیروان و برخورد با مخالفان، مهربانی و دلسوزی بود، مؤمن آل فرعون دلسوزی و دل واپسیش را برای قوم خود ابراز داشته و می گوید: ( وَقَالَ الَّذِی آمَنَ یَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُم مِّثْلَ یَوْمِ الْأَحْزَابِ )[۷] [ آن مرد با ایمان گفت : ای قوم من ! می‌ترسم همان بلائی به شما برسد که در روزگاران گذشته به گروهها و دسته‌ها رسیده است]. و یا می گوید: ( وَیَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ )[۸] [ ای قوم من ! بر شما از روز صدا زدن ( که قیامت است ) می‌ترسم].
بنا بر این باید مسلمان خیر خواه مردم در حین گفتگو با دیگران دلسوزی را پیشه کرده و همواره در فکر چاره جوئی و وسیله ای مناسب جهت هدایت ایشان باشد که یکی از این راه حلها آراستن به صفت پیامبرانه رحمت و دلسوزی در همه موضع گیریها است.
د) پاسخ گویی با بهترین منطق:
یکی دیگر از ویژگیهای گفتگوی قرآنی این است که انسان مسلمان در حین انجام گفتگو خشونت را با ملایمت، دشنام و ناسزاگویی را با شیرین زبانی و تحقیر و ریشخند را با احترام پاسخ گوید، خداوند مهربان در این رابطه می فرماید: ( وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَلَا السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ. وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ)[۹] [ نیکی و بدی یکسان نیست . ( هرگز بدی را با بدی ، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی . بلکه بدی و زشتی دیگران را ) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده . نتیجه این کار ، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است ، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد. به این خوی ( و خلق عظیم ) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند ، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی ( از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده ) داشته باشند].
بر اساس این آیه باید مسلمانان در موقع گفتگو و نشستن پای میز مذاکره و چانه زنی از نظر اخلاقی بالاتر از دیگران بوده و در فکر انتقام، ناسزاگویی، تحقیر و ریشخند نباشند، که دست یافتن به چنین جایگاهی نیز جز در پرتو آراسته شدن به بردباری، خیر خواهی و نیک رفتاری میسر نخواهد بود.
۱۰- دنبال کردن عدالت و برابری
چنانکه می دانیم اسلام دین عدالت و مهروزی بوده و پیروانش را به پوشیدن زیور والای انصاف و دادگری فرمان داده و می فرماید: (اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى)[۱۰] [دادگری کنید که دادگری ( به ویژه با دشمنان ) به پرهیزگاری نزدیکتر ( و کوتاه‌ترین راه به تقوا و بهترین وسیله برای دوری از خشم خدا ) است]. و یا می فرماید: (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ)[۱۱] [خداوند به دادگری ، و نیکوکاری ، دستور می‌دهد].
از این رو نباید انسان مسلمان در هیچ شرایطی از مسیر صحیح دادگری منحرف شود و بلکه لازم است جانب عدالت و انصاف را با دوست و دشمن پیشه نماید، خداوند می فرماید: (وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ )[۱۲] [و دشمنانگی قومی شما را بر آن ندارد که ( با ایشان ) دادگری نکنید].
۱۱- حق جویی
نباید فراموش کنیم که قرآن کریم گفتگو با دیگران را تنها به منظور روشن شدن حق و واقعیت، متقاعد ساختن مخالفان و اقامه حجت بر ایشان تایید کرده است، از این رو لازم است روند گفتگو در فضایی آکنده از حق طلبی و دور از هر گونه اهداف و اغراض دیگری صورت پذیرد، و لذا باید انسان مسلمان – به صورت فرضی هم که باشد – احتمال آشکار شدن حق بر زبان طرف دیگر را ممکن بداند، خداوند متعال می فرماید: ( قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ )[۱۳] [ ( ای پیغمبر ! به مشرکان ) بگو : چه کسی شما را از آسمانها و زمین روزی می‌رساند ( و برکات و نعمات آنها را در اختیارتان می‌گذارد ؟ اگر از روی عناد پاسخت ندادند ، خودت ) بگو : خدا . قطعاً یا ما ( مؤمنان ) و یا شما ( مشرکان ) بر هدایت یا ضلالت آشکاری هستیم . ( چرا که عقیده ما و شما با هم تضادّ روشنی دارد . پس حتماً گروهی از ما و شما اهل هدایت و دسته‌ای گرفتار ضلالت است )].
لازم است حق را صرف نظر از گوینده اش (یعنی نباید حق بودن سخنی را با ارزش و اعتبار گوینده اش بسنجیم) پذیرفت و نباید تحت هیچ شرایطی از قبول آن سر باز زد، خداوند می فرماید: (أَفَمَن یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَى)[۱۴] و لذا بر اساس نصوص قرآن کریم روبرتافتن از حق، انحراف و گمراهی به شمار می رود: (فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ)[۱۵]
این بود پاره ای از اصول و ارکان گفتگو با دیگران از منظر قرآن کریم که پیامبر نور و رحمت نیز (ص) آنها در سیره عملی خویش بکار گرفته و باید مسلمانان عصر حاضر هم در راستای تحقق گفتگویی هدفمند و منطقی آن مشعل فروزان را فرا روی خویش قرار داده و به اندازه یک تار مو هم از آن تخطی ننمایند.
و صلی الله و بارک علی خیر خلقه محمد و علی آله و اصحابه اجمعین
و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین.
[۱] استاد تفسیر و علوم القرآن در دانشکده “اصول الدین” دانشگاه “الجامعه الاسلامیه” پاکستان.
[۲] نحل/ ۱۲۵٫
[۳] آل عمران / ۱۵۹٫
[۴] عنکبوت / ۴۶٫
[۵] اعراف / ۱۹۹٫
[۶] آل عمران / ۱۵۹٫
[۷] غافر / ۳۰٫
[۸] غافر / ۳۲٫
[۹] فصلت / ۳۴- ۳۵٫
[۱۰] مائده / ۸٫
[۱۱] نحل / ۹۰٫
[۱۲] مائده / ۸٫
[۱۳] سبأ / ۲۴٫
[۱۴] یونس / ۳۵٫
[۱۵] یونس / ۳۲٫
