خواندن قرآن یکی از عبادات پر خیر و برکت می باشد. قاری در حال خواندن بزرگترین کتاب دنیاست که توسط خالق دنیا تالیف شده است. پس شایسته است در خواندن و حمل آن ، منتهای ادب و احترام را رعایت کند تا با خواندن آن، رحمت الهی شامل حال وی شود. لذا قاری قرآن لازم است آداب زیر را حتی الامکان رعایت نماید. بعضی از این آداب ، در قرآن به آنها اشاره شده است و بعضی نیز جزو سنت پیامبر (ص) می باشند و بقیه نیز به تشخیص علمای اسلامی قدیم و معاصر وضع شده اند.
داشتن خلوص نیت و کسب رضای خدا در قرائت مستحب است. داشتن غرض دنیایی مثل مال و مقام و تعریف و تمجید شایسته نیست. تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ الْحَزَنِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا جُبُّ الْحَزَنِ قَالَ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ تَتَعَوَّذُ مِنْهُ جَهَنَّمُ کُلَّ یَوْمٍ مِائَهَ مَرَّهٍ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَنْ یَدْخُلُهُ قَالَ الْقُرَّاءُ الْمُرَاءُونَ بِأَعْمَالِهِمْ (سنن ترمذی۲۳۰۵) از جبّ الحزن به خدا پناه ببرید. گفتند جبّ الحزن چیست؟ فرمود گودالی عمیق در دوزخ است که دوزخیان هر روز صدها بار از آن به خدا پناه می برند. گفتند چه کسانی را آنجا می برند؟ فرمود اهل قرآنی را که اعمالشان ریاکارانه باشد. {کمال- احمدیان}
وضو داشتن مستحب است. قرائت قرآن برای کسی که بادی از او خارج شده باشد، مکروه نیست. بطوریکه اگر در حین قرائت ، بادی از وی خارج شد، تا خروج کامل باد، صبر کند سپس به قرائت ادامه دهد. {کمال- سیوطی}
مسواک زدن سنت است. روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: « نظّفوا طریق القرآن. قالوا یا رسول الله و ما طریق القرآن؟ قال افواهکم. قالوا بماذا؟ قال بالسواک» (جمع الجوامع سیوطی) : راه قرآن را پاک کنید. گفتند راه قرآن چیست؟ فرمود دهان هایتان. گفتند چگونه؟ فرمود با مسواک زدن. { اسرار}
لباس زیبا و پاکیزه پوشیدن مستحب است. {کمال}
رو به قبله نشستن سنت است. اگر نشسته بخوانید، به چیزی تکیه نکنید. {قنادی}
با وقار و خشوع و آرامش نشستن سنت است ولی بازی کردن با انگشتان و چشم چرخانیدن به اطراف در حین قرائت مکروه می باشد. {کمال}
بهترین حالت تلاوت، حالت نماز است و بهترین مکان مسجد و بهترین زمان بعد از نماز صبح یا وسط شب است؛ « إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا» (اسرا۷۸). روزهای جمعه ، عرفه ، دوشنبه و پنجشنبه، دهه آخر رمضان و دهه اول ذی الحجه زمانهای بهتری برای قرائت هستند. {احمدیان – کمال}
استعاذه کردن و تعوذ ( گفتن أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ) و پناه بردن به خدا قبل از شروع تلاوت سنت است : « فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» (نحل۹۸). {سیوطی}
بسمله کردن و تسمیه (گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ) در اول و وسط سوره به تصریح امام شافعی مستحب است. {سیوطی – کمال}
اگر از وسط سوره قرائت را شروع می کنید باید از اول مطلب و بحث شروع نمایید. به تقسیمات اجزاء و اعشار و رکوعات کاری نداشته باشید. {کمال}
۱۱٫ حضور قلب و تمرکز به قرآن و عدم شوخی در حین قرائت پسندیده است. {کمال}
مستحب است قرآن بسیار خوانده شود: «فاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» (مزمل۲۰) و « یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ» (آل عمران۱۱۳). «أفضل العباده امتی قراءه القرآن» (جمع الجوامع سیوطی) : بهترین عبادت امت من قرائت قرآن است. « لَا حَسَدَ إِلَّا فِی اثْنَتَیْنِ رَجُلٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فَهُوَ یَتْلُوهُ آنَاءَ اللَّیْلِ وَآنَاءَ النَّهَارِ فَسَمِعَهُ جَارٌ لَهُ فَقَالَ لَیْتَنِی أُوتِیتُ مِثْلَ مَا أُوتِیَ فُلَانٌ فَعَمِلْتُ مِثْلَ مَا یَعْمَلُ…» (صحیحین) : تنها در دو مورد حسادت ( غبطه) رواست. اول اینکه خداوند قرآن را به کسی آموخته باشد و او آن را در اوقاتی از شبانه روز تلاوت کند و همسایه اش آن را بشنود و بگوید کاش من هم مانند او از قرآن آگاهی داشتم و مانند او عمل می کردم… . «مَنْ قَرَأَ حَرْفًا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَهٌ وَالْحَسَنَهُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا لَا أَقُولُ الم حَرْفٌ وَلَکِنْ أَلِفٌ حَرْفٌ وَلَامٌ حَرْفٌ وَمِیمٌ حَرْفٌ» (سنن ترمذی ۲۸۳۵) : هرکس حرفی از قرآن را قرائت کند، حسنه ای به او تعلق می گیرد و حسنات ده برابر پاداش داده می شوند. نمی گویم «الم» یک حرف است؛ بلکه الف یک حرف، لام یک حرف و میم حرفی دیگر است . {احمدیان- کمال}
خواندن از روی مصحف مستحب است نه از حفظ. چون نگاه کردن به مصحف، خود عبادت است. بنا به روایت بیهقی و طبرانی خواندن قرآن بدون مصحف هزار درجه ثواب دارد و خواندن از روی مصحف دو هزار درجه ثواب دارد. پیامبر (ص) فرمودند « نگاه کردن به سه چیز عبادت است؛ صورت پدر و مادر ، مصحف و دریا». و نیز فرموده اند: بهره چشمانتان را از عبادت بدهید. گفتند آن چیست فرمود نگاه کردن به مصحف و تفکر و عبرت گرفتن از عجایب آن. « أَعْطُوا أَعْیُنَکُمْ حَظَّهَا مِنَ الْعِبَادَهِ ” قِیلَ: یَا رَسُولَ اللهِ، وَمَا حَظُّهَا مِنَ الْعِبَادَهِ ؟ قَالَ: ” النَّظَرُ فِی الْمُصْحَفِ، وَالتَّفَکُّرُ فِیهِ، وَالِاعْتِبَارُ عِنْدَ عَجَائِبِهِ.» (شعب الایمان بیهقی) {سیوطی – باقی زاده}
خواندن به ترتیب مصحف یعنی از اول سوره فاتحه و بقره و آل عمران به سمت سوره ناس بهتر است. چون ترتیب آن حکمتهای خاصی دارد. این روش در قرائت رکعت های نماز نیز باید لحاظ شود. یعنی سوره رکعت اول باید در ترتیب جلوتر از سوره رکعت دوم باشد. طبرانی در معجم الکبیر از ابن مسعود روایت کرده که « فَجَاءَ ابْنِ مَسْعُودٍ رَجُلٌ، فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أَرَأَیْتَ رَجُلا یَقْرَأُ الْقُرْآَنَ مَنْکُوسًا؟ قَالَ:”ذَلِکَ مَنْکُوسُ الْقَلْبِ» :« سوال شد از کسی که قرآن را از آخر به اول می خواند، فرمود او قلبش واژگونه است.» ولی تعلیم قرآن به کودکان از آخر به اول اشکالی ندارد. {سیوطی- مفردات}
مخلوط کردن سوره ای با سوره دیگر نیز مکروه است. مانند بلال که این کار را می کرد و می گفت خوب را با خوب مخلوط می کنم ولی پیامبر (ص) فرمود « اگر سوره ای را خواندی ،آن را به آخر برسان». ابن مسعود آورده که اگر سوره ای را شروع کردی و سپس خواستی به سوره دیگری منتقل شوی، اول به سوره قل هو الله برو آن را تمام کن و سپس به سوره دیگر بپرداز. {سیوطی- کمال}
قرائت با صوت زیبا و نوای دل انگیز نیکوست. پیامبر (ص) فرموده اند: « زَیِّنُوا الْقُرْآنَ بِأَصْوَاتِکُمْ» (سنن ابوداود – نسائی). ایشان نوای عبدالله ابن مسعود ، سالم مولی ابی حذیفه و ابو موسی اشعری را دوست داشت. {احمدیان- سیوطی}
قرائت به صورت ترتیل و ترسیل (شمرده شمرده خوانی) مستحب است؛ « وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا » ( مزمل۴). گفته شده قرآن را همچون خرماهای بد که پراکنده هستند نخوانید. بنا به گفته حضرت عمر بدترین روش قرائت سریع خواندن است (شرّ القراءه الهذرمه) تا جایی که آیه ها حالت دندانهای مُرتّل و سوار بر یکدیگر و به هم چسبیده را نشان دهند. به گفته امام غزالی در خواندن قرآن شتاب نکنید و تلاش شما این نباشد که به آخر سوره برسید یا مقدار بیشتری را تلاوت کنید. {سیوطی – کمال}
رعایت کردن نکات تجوید پسندیده است نه اینکه با لحن ساده ( قرائت بدون تجوید) خوانده شود. لحن دو نوع دارد؛ لحن جلی که اشتباه در حرکات و اعراب است و لحن خفی که رعایت نکردن مخرج حروف و صفات آنهاست. {احمدیان}
قرائت به روش تدویر بهتر است تا روش تحقیق و تحدیر. {احمدیان}
قرائت به صورت جمع یعنی به تمام قرائتهای متواتر مستحب است. جمع به دو روش حرفی و وقفی است. جمع به حرف (مصری) یعنی در کلمه چند قرائتی، آن کلمه را در جای خود به همه قرائتها در آن آیه بخواند. جمع به وقف (شامی) یعنی تا محل وقف تلاوت کند و برای بار دوم و سوم آیه را با قرائتهای دیگر تکرار کند (روش عبدالباسط عبدالصمد). {احمدیان- سیوطی}
خواندن قرآن با قرائت شاذ جایز نیست. { سیوطی}
رعایت ادای حق آیات سنت است. یعنی به آیات قرآن جواب بدهید. مثلاً با شنیدن آیه آخر فاتحه (والضالین) بگویید « آمین». در پایان سوره بقره «آمین» بگویید. با خواندن آیه «أَلَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ» (تین۸) بگویید « بلی و انا علی ذلک من الشاهدین الشاکرین». در جواب آیه «أَلَیْسَ ذَلِکَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتَى» (قیامت۴۰) بگویید «بلی». با آیه «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» (مرسلات ۵۰) بگویید «آمنا بالله». با خواند آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى» (اعلی۱) بگویید «سبحان ربی الاعلی». با شنیدن آیه «فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» در سوره رحمن بگویید «و لا بشیءٍ مِن نِعَمِک ربنا نکذب فلک الحمد». با آیه «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ» (بقره۱۸۶) بگویید «لبیک لا شریک لک لبیک… .» {سیوطی- احمدیان – کمال}
آراستگی دل به صفات آیه مربوطه خیلی پسندیده است. یعنی با آیات رحمت خوشحال شوید و آن را از خدا بخواهید و با آیات عذاب بترسید و به خدا پناه ببرید و با آیات تنزیه و تعظیم، خدا را تسبیح کنید و در آیات دعا آن را طلب کنید. { سیوطی – کمال }
گفتن الفاظی مانند تکبیر (الله اکبر) بعد از سوره های ضحی تا آخر سوره ناس مستحب است و این روش قرائت مکی (ابن کثیر ، مجاهد ، ابن عباس ، ابی بن کعب…) است. امام شافعی گفته اگر تکبیر را رها کنی ، سنتی از سنتهای پیامبرت را گم کرده ای. { سیوطی}
انجام سجده تلاوت سنت است. بطوریکه پیامبر (ص) در رمضان سال پنجم هجری با شنیدن سوره نجم سجده نمود و سایر مشرکان نیز با وی سجده کردند و در شوال همان سال مهاجران حبشه با شنیدن سجده کفار به مکه برگشتند. با خواندن ۱۴ آیه سجده دار یعنی اعراف۲۰۶ ، رعد۱۵ ، نحل۴۹ ، اسری۱۰۷ ، مریم۵۸ ، حج۱۸ ، حج ۷۷ ، فرقان۶۰ ، نمل۲۵ ، سجده۱۵ ، ص۲۴ (سجده شکر) ، فصّلت۳۷ ، نجم۶۲ ، انشقاق۲۱ ، علق۱۹ بدین شکل سجده می کنیم ؛ با داشتن وضو و رو به قبله، نیت سجده تلاوت آورده و یکبار سجده می کنیم و می گوییم : « سَجَدَ وَجْهِیَ لِلَّذِی خَلَقَهُ وَ شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ بِحَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ فَتَبارَکَ اللهُ أحْسَنُ الْخالِقِین.» (سنن ترمذی) و در پایان به طرف راست و چپ سلام می دهیم. این سجده در مذهب امام حنفی واجب بوده و در مذاهب شافعی و مالکی و حنبلی سنت می باشد. {احمدیان- سیوطی- کمال}
برای هر آیه سجده دار باید سجده کرد. با تکرار همان آیه در همان مجلس سجده نمی خواهد. با تکرار همان آیه در مجالس دیگر باید سجده کرد. با شنیدن آیه سجده دار در حال سوار بر مرکب، سجده به حالت ایما و اشاره کافی است. {مفردات}
در صحیحین (بخاری و مسلم) این روایت از عبد اﷲ بن عمر وارد شده: کَانَ رَسُول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقْرَأ الْقُرْآن , فَیَقْرَأ السُّورَه فِیهَا السَّجْدَه فَیَسْجُد وَنَسْجُد مَعَهُ , حَتَّى مَا یَجِد بَعْضنَا مَوْضِعًا لِمَکَانِ جَبْهَته: رسول اﷲ صلی اﷲ علیه وسلم سوره ای از قرآن را می خواند کـه در آن سـوره سجده تلاوت بود. ایشان به سجود می رفتند ما هم همـراه ایشـان بـه سـجود مـی رفتیم ، تا جایی که بعضی از ما ( یاران پیغمبر) برای نهادن پیشانیش بر زمین جایی نمی یافت. {خالدی}
خواندن در محیط آرام همراه با سکوت و گوش دادن بهتر است : «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» ( اعراف۲۰۴). قرائت در میان جمعی که با کلام الهی آشنا هستند نیکوست. مستحب است عده ای به طور دسته جمعی قرآن بخوانند یا مجلس قرائتی را اداره کنند به اینگونه که یک نفر مقداری بخواند و بقیه گوش کنند و سپس قسمت بعدی را دیگری بخواند. «مَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ اللَّهِ تَعَالَى یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَیَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ إِلَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِمْ السَّکِینَهُ وَغَشِیَتْهُمْ الرَّحْمَهُ وَحَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَهُ وَذَکَرَهُمْ اللَّهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ» ( سنن ابو داود۱۲۴۳) : هرگاه جمعی در یکی از خانه های خداوند گرد هم آیند و کتاب خدا را در بین خود مدارسه کنند، حتماً آرامش خداوندی بر ایشان نازل می شود و رحمت الهی آنان را فرا می گیرد و ملائک آنها را در میان خود می گیرند و خداوند نزد مقربان خود از ایشان یاد می کند. {سیوطی}
خواندن قرآن در بازار و محل پر سر و صدا و جمع نادانها مکروه است. بنا به حکم گوش دادن و سکوت هنگام تلاوت، تلاوت کننده قرآن خود گناهکار شمرده می شود؛ وقتی نزد کسی است که کتاب فقهی می نویسد و او فرصت گوش دادن ندارد، یا پیش مردمی که در خواب باشند قرآن را با صدای بلند بخواند (آلوسی). در محل آسیاب در حال گردش ، خواندن قرآن مکروه است (شعبی). در مجالس ترحیم و غیره که اهل مجلس به قرآن گوش نمی دهند، تلاوت قرآن شدیداً مکروه است ( محمد رشید رضا) و حتی مردمی که در حال حرف زدن هستند و صدای خود را از صدای تلاوت بلندتر می کنند، شامل ضایع شدن اعمال خوب خویش می شوند ؛ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ» (حجرات۲). {سیوطی – احمدیان}
گریه کردن و یا حالت گریه به خود گرفتن سنت است. پیامبر (ص) فرموده اند : « اقرءوا القرآن و ابکوا فان لم تبکوا فتباکوا». خداوند متعال می فرماید: «وَیَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَیَزِیدُهُمْ خُشُوعًا» (اسرا۱۰۹). {احمدیان- کمال}
دوری از بدعت ها لازم است. مانند ترعید (لرزاندن صدا) ، ترقیص ( پرش از حرف سکون) ، تطریب ( وضع آهنگ جدید همراه با تغییر طول مدها) ، تحزین ( تداعی مرگ و غم و محزون کردن دیگران نه خودش ). {احمدیان}
خواندن با صدای بم و مردانه نیکوست. چون قرآن با تفخیم نازل شده است. خواندن با صدای نازک و زنانه شایسته نیست. {احمدیان}
خواندن با صدای بلند و علنی نه مخفیانه مستحب است. «الْجَاهِرُ بِالْقُرْآنِ کَالْجَاهِرِ بِالصَّدَقَهِ وَالْمُسِرُّ بِالْقُرْآنِ کَالْمُسِرِّ بِالصَّدَقَهِ» (سنن ابوداود۱۱۳۶) :کسی که قرآن را با صدای بلند می خواند، مانند کسی است که آشکارا صدقه می دهد و کسی که قرآن را با صدای آرام می خواند، مانند کسی است که مخفیانه صدقه می دهد. البته قرآن خواندن نباید مایه اذیت افراد در حال نماز یا خواب شود. {سیوطی}
به زبان عجمی (غیر عربی) جایز نیست. به چند دلیل خواندن به زبان عربی بهتر است: ۱٫ ایجاد زبان مشترک و ایجاد وحدت در بین مسلمانان ۲٫ محتوا و روح پیام در زبان اصلی عمیق تر است و با ترجمه مضامین عالی خود را از دست می دهد. ۳٫ نکات ادبی و فصاحت کلام یکی از وجوه اعجاز قرآن است که در قالب ترجمه نمی گنجد. ۴٫ استفاده از الفاظی که جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل کرده، یک روش برای حفظ قرآن از تحریف و تغییر است. { سیوطی- قنادی}
منابع :
الاتقان فی علوم القرآن ، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی ، مترجم سید مهدی حائری قزوینی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، چاپ پنجم ۱۳۸۴
قرآن شناسی ، عبدالله احمدیان ، نشر احسان ، تهران ، چاپ اول ۱۳۷۹
علوم القرآن ، احمد عادل کمال ، نشر احسان، تهران ، چاپ اول ۱۳۶۷
دانستنیهای قرآن ، مصطفی اسرار، انتشارات محیا، تهران، چاپ دهم ۱۳۷۴
قرآن شناسی ، پرسش ها و پاسخها، صالح قنادی، دفتر نشر معارف، قم ، چاپ چهارم ۱۳۸۶
القرآن الحکیم ، انتشارات نورانی کتاب خانه، چاپ پشاور پاکستان
قرآن مجید ، اردو بازار لاهور، پاکستان
مفردات القرآن، محمد حسن المحصی، دارالرشید دمشق، بیروت، ۱۹۸۴
آداب تلاوت قرآن، شیخ محمد علی خالدی ( سلطان العلماء) ،کتابخانه عقیده
کمال مولودپوری- پاییز ۱۳۹۶
