اجتماع عید و جمعه در یک روز

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله رب العالمین والصلاه و السلام علی اشرف المرسلین، و علی آله و اصحابه و من تبعهم باحسان الی یوم الدین.

سؤال: [موقع اجتماع عید و جمعه در یک روز] آیا کسانی که در نماز عید حاضر هستند، واجب است که در نماز جمعه نیز حضور داشته باشند؟

لجنه‌ی عالی فتوای اقلیم کردستان قبلاً در سال ۲۰۱۰ میلادی در این مورد فتوایی صادر کرده بود، بنابراین در نشست عادی خود، در تاریخ ۲۳ / ۸ / ۲۰۱۷، بر محتوای همان فتوا به قرار زیر تأکید می‌کند:

هر گاه عید و جمعه در یک روز با هم جمع شدند، مردم نماز عید را با جماعت اقامه کردند، فقهای اسلامی در مورد اقامه‌ی نماز جمعه دو نظریه‌ی مختلف دارند:

نظریه‌ی اوّل

جمهور فقهای اسلامی( حنفیّه، مالکیّه، شافعیّه و ظاهریّه) معتقدند که نماز عید به هیچ وجه جانشین نماز جمعه نخواهد شد، و نماز جمعه نیز جانشین نماز عید نخواهد شد؛ بنا بر ادلّه‌ی زیر:

۱)ـ  عموم آیه‌ی «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[الجمعه: ۹]‏ ای مؤمنان، هنگامی که روز آدینه برای نماز جمعه اذان گفته شد، به سوی ذکر و عبادت خدا بشتابید و داد و ستد را رها سازید. این (چیزی که بدان دستور داده می‌شوید) برای شما بهتر و سودمندتر است اگر متوجّه باشید.

این آیه به اجابه‌ی دعوت به سوی نماز جمعه دستور می‌دهد بدون اینکه در بین روزها هیچ‌گونه تفاوتی قائل شده باشد. بدیهی است که تخصیص عام بدون دلیلِ صحیحِ قطعی‌الدّلاله، جایز نیست. چنین دلیلی هم اینجا وجود ندارد.

( «وَ ذَهَبَ الشَّافِعِیّ وَ جَمَاعَه إِلَى أَنَّهَا لَا تَصِیر رُخْصَه، مُسْتَدِلِّینَ بِأَنَّ دَلِیل وُجُوبهَا عَامّ لِجَمِیعِ الْأَیَّام، وَ مَا ذُکِرَ مِنْ الْأَحَادِیث وَ الْآثَار لَا یَقْوَى عَلَى تَخْصِیصهَا لِمَا فِی أَسَانِیدهَا مِنْ الْمَقَال» ـ شافعی و جماعتی از فقها معتقدند که نماز عید، سبب رخصت ترک نماز جمعه نخواهد شد. زیرا دلیل وجوب نماز جمعه عام است و تمام روزها را شامل می‌شود و احادیث و آثاری که، مبنی بر رخصت بودن نماز عید برای ترک نماز جمعه، ذکر شده، توان تخصیص این دلیل عام را ندارند، چون سند آن احادیث محل بحث و نظر است). عون المعبود (۳/ ۳۶).[مترجم].

۲)ـ همان طور که اشاره شد هیچ دلیل صحیحی  وجود ندارد مبنی بر اینکه پیامبر(ص) به یکی از اصحاب خود دستور داده باشد که در صورت اجتماع عید و جمعه در یک روز، نماز جمعه را، بدون هیچ معذرت شرعی و جایز، فقط بنابر ادای نماز جماعت عید، اقامه نکند. بلکه بر عکس، پیامبر (ص) عملاً، در صورت اجتماع عید و جمعه، هر دو نماز را اقامه کرده است.

نعمان بن بشیر می‌گوید:« کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقْرَأُ فِی الْعِیدَیْنِ وَفِی الْجُمُعَهِ بِسَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیَهِ قَالَ وَإِذَا اجْتَمَعَ الْعِیدُ وَالْجُمُعَهُ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ یَقْرَأُ بِهِمَا أَیْضًا فِی الصَّلَاتَیْنِ»[ به روایت مسلم] پیامبر(ص) در نماز عید فطر و عید قربان و در نماز جمعه سوره‌های «اعلی» و «غاشیه» را تلاوت می‌کرد و هر گاه که عید و جمعه در یک روز واقع می‌شدند، همان دو سوره را در هر دو نماز قرائت می‌کرد.

این حدیث صحیح، نص صریح است در مورد این‌که در صورت اجتماع عید و جمعه، پیامبر(ص) هر دو نماز را اقامه کرده است. حتّی یک حدیث صحیح که مخالف این حدیث باشد، وجود ندارد.

۳)ـ نماز عید و نماز جمعه دو شعار‌ و دو عبادت متفاوت هستند و جانشین یکدیگر نخواهند شد.

۴)ـ از جنبه‌ی حکم؛ نماز عید سنّت مؤکّد است، امّا نماز جمعه فرض است. بدون دلیل صحیح، نماز فرض به خاطر ادای نماز سنّت، ساقط نمی‌شود.

۵)ـ احادیثی که عدم ادای نماز جمعه در روز عید را جایز می‌داند، فرضاً اگر صحیح باشند، به روستاها و مکان‌های دور دست که مسجد ندارند، یا نماز جمعه در آنجاها اقامه نمی‌شود و یا مسافرانی اختصاص دارند که از روستاها و منطقه‌ی خود برای اقامه‌ی نماز عید به شهرستان آمده‌اند، و خواسته‌اند که به روستا و محله‌ی خود برگردند در این صورت اگر مکلّف به اقامه‌ی نماز جمعه می‌شدند، دچار حرج و مشقت می‌شدند، بنابراین پیامبر(ص) این تخفیف را برای آنان لحاظ کرده است.

نظریه‌ی دوّم

فقهای حنابله معتقدند در صورت اجتماع عید و جمعه در روز اوّل عید، جایز است که مردم نماز جمعه را اقامه ‌نکنند. بنابر ادلّه‌ی زیر:

۱)ـ ابن عباس می‌گوید: پیامبر(صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ) فرمود: «اِجْتَمَعَ عِیدَانِ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا فَمَنْ شَاءَ أَجْزَأَهُ مِنْ الْجُمُعَهِ وَإِنَّا مُجَمِّعُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ»[ به روایت ابن ماجه و حاکم] امروز دو عید با هم جمع شده‌اند، هر کس بخواهد، نماز عید بجای نماز جمعه کفایتش می‌کند؛ البته ما نماز جمعه را برپا خواهیم کرد إن شاء الله.

( این حدیث در صورت صحّت، با حدیث صحیح مسلم نیز که مورد استناد جمهور فقها قرار گرفته، مبنی بر اینکه پیامبر(ص) عملاً نماز عید و نماز جمعه را در یک روز برپا کرده است، هیچ گونه تعارضی ندارد. زیرا جمله‌ی پایانی این حدیث «وَ انّا مُجَمِّعُونَ ـ ما نماز جمعه را برپا خواهیم کرد» بیانگر این است که پیامبر(ص)، نماز جمعه را اقامه کرده است. از جمع بندی این دو حدیث می‌توان چنین استنباط کرد که پیامبر به عنوان امام، نماز عید و جمعه را در یک روز بر پا نموده، امّا به کسانی که در نماز عید شرکت کرده‌اند، رخصت داده که جایز است در نماز جمعه شرکت نکنند. بنابراین بر امامان جمعه لازم است که نماز جمعه را نیز برپا کنند تا کسانی که دوست دارند و کسانی که بنا بر هر دلیلی در نماز عید شرکت نکرده‌اند، در نماز جمعه حاضرشوند و برای کسانی که در نماز جماعت عید شرکت کرده‌اند جایز است که در نماز جمعه‌ی همان روز شرکت نکنند. والله اعلم).[مترجم].

۲)ـ إیَاس بن أَبی رَمْلَه شامی می‌گوید: در مجلس معاویه بن أبی سفیان حضور داشتم که از زید بن أَرقم پرسید: آیا همراه رسول خدا شاهد بوده‌اید که دو عید در یک روز جمع شوند؟ گفت: بله، معاویه پرسید: پیامبر(ص) چکار کرد؟ زید گفت: پیامبر نماز عید را بجا آورد سپس برای نماز جمعه رخصت داد و فرمود: «مَنْ شَاءَ أَنْ یُصَلِّیَ فَلْیُصَلِّ» هر کس بخواهد می‌تواند نماز جمعه را نیز بجا آورد.[ به روایت ابوداود و بیهقی در السنن الکبری].

۳)ـ ابن عمر(رضی الله عنهما) می‌گوید:« اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَصَلَّى بِالنَّاسِ ثُمَّ قَالَ مَنْ شَاءَ أَنْ یَأْتِیَ الْجُمُعَهَ فَلْیَأْتِهَا وَمَنْ شَاءَ أَنْ یَتَخَلَّفَ فَلْیَتَخَلَّفْ»[به روایت ابن ماجه]. در زمان پیامبر(ص) دو عید در یک روز با هم جمع شدند، پیامبر(ص) نماز عید را برای مردم امامت کرد، سپس فرمود: هر کس بخواهد می‌تواند به نماز جمعه نیز بیاید و هر کس هم به نماز جمعه نیاید، جایز است.

این سه حدیث که فقهای حنابله به آنها استدلال و استناد کرده‌اند، همگی ضعیف هستند.

در مورد حدیث اوّل، در سند این حدیث شخصی به نام شعبه وجود دارد که ابن‌عبدالبرّ می‌گوید: تا جایی که من بدانم هیچ یک از ثقات( افراد مورد اطمینان) این حدیث را از شعبه روایت نکرده‌اند. بسیاری از دانشمندان هم روایات شعبه را ضعیف دانسته‌اند. به اضافه، در سند این حدیث شخصی دیگر به نام بقیّه بن الولید وجود دارد که ضعیف است و اهل تدلیس از ضعفاء بوده است.

در مورد حدیث دوّم، ابن المنذر می‌گوید: این حدیث ثابت نشده است. راوی آن، إیاس بن رمله شامی شخصی مجهول(ناشناخته) است.

در مورد حدیث سوّم،  محدّثین گفته‌اند: در سند آن شخصی به نام مِندَل بن علی وجود دارد که متروک الحدیث است و کسی به نام جُباره بن المغلس از مِندَل روایت می‌کند که او نیز ضعیف و متروک است.

بعد از بررسی ادلّه، به این نتیجه رسیدیم که دلیل‌های حنابله همگی ضعیف هستند. محدّثین در مورد صحّت آن دلیل‌ها، اتّّفاق نظر ندارند و هیچ‌کدام قطعی‌الدّلاله نیستند، و  در صورت اجتماع عید و جمعه، دلیل بر عدم اقامه‌ی نماز جمعه نخواهند شد.

بنابراین لجنه‌ی عالی فتوای اقلیم کردستان، از مردم و ائمّه‌ی جمعه می‌خواهد که به هیچ وجه این موضوع سبب ایجاد اختلاف و تفرقه و شک و تردید در میان مسلمانان نشود. بهتر است مسلمانان برای برون رفت از خلاف،[۱] جانب احتیاط را مراعات کرده و نماز جمعه را بجا آورند. زیرا در این صورت، بجای استفاده از رخصت، عزیمت و حکم اصلی انجام شده و نظریه‌ی جمهور فقها اعمال شده است. این کار سبب اتحاد و همبستگی و محبّّت خواهد بود که در این برهه بیش از بیش به این مهم نیازمندیم.

از مسلمانانی که توانایی شرکت در نماز جماعت دارند و هیچ گونه معذرت شرعی ندارند، انتظار می‌رود که هم در نماز عید و هم در نماز جمعه حاضر شوند.

لجنه‌ی عالی فتوای اقلیم کردستان/ اربیل.    ۲۳ / ۸ / ۲۰۱۷٫

لجنه‌ی عالی فتوا، اقلیم کردستان.

ترجمه و تحقیق: رحمن جعفری.

[۱] ـ اشاره به قاعده‌ی فقهی «الْخُرُوجُ مِنْ الْخِلَافِ مُسْتَحَبٌّ = بیرون رفتن از اختلاف نظرها پسندیده است » می‌باشد. مفاد قاعده این است در مواردی که در بین فقها اختلاف نظر وجود دارد، آن نظریه‌ بکار گرفته شود که هیچ گونه انتقادی بر آن وارد نشود و به تعبیری جانب احتیاط رعایت شود.[مترجم].