علم پزشکی از آنجا که با جان و روح و روان انسان سر و کار دارد، از منزلت و شرافت ویژه ای میان همه فرهنگ ها برخوردار است.
بشر از دیر باز به حرفه ی پزشکی بعنوان یک وظیفه ی مقدس می نگریسته و در این میان افراد شاغل با جذب آرستگی های اخلاقی و جذب پیراستگی های آن بر جایگاه اجتماعی خویش بیفزایند.
پزشک و طبیب همواره مورد نیاز مردم بوده است. یک پزشک باید در کار خویش بینا و بصیر باشد و هم عمل او اعتماد مردم را به خود جلب کند. بدینسان از دیر باز در جهان اسلام ” پزشک ” را نیز ” حکیم ” خوانند.
برای شناخت بیشتر و خدمات ارزندەتر لازم است به جایگاه پزشکی و خدمات آن را در اسلام مروری هر چند مختصر داشته باشیم.
یکی از علل پیشرفت مسلمانان در امر پزشکی توجه پیامبر ص به مسائل بهداشتی وسلامتی جسم بوده است.
در این میان می توان دستورات رسول الله (ص) را از پایه های علم پزشکی یاد کرد؛ بهمین خاطر، خاطر خواهان این مسلک به گرد آوری وتدوین «طب النبی» پرداخته اند، حتی از مهمترین سفارشات پیامبر (ص) در امر بهداشت و سلامتی همین بس که مصرف مال را دراین مسیر اسراف نمی دانستند؛ یا می فرمودند هر دردی را درمانی است چون دارو به درد رسد به اذن خداوند بهبود یابد و حتی محققین قرآنی گفته اند در میان آیات قرآن بیش از ۱۱۰۰ آیه به مسائل طبی و پزشکی اشاره کرده است که گاه صریح، گاه اجمالی و اشاره ای آمده است.
می توان به سوره نحل ایاتی که درباره خلقت انسان آمده است و علاوه بر آن که در باره عسل اشارات پزشکی صریح وخاص دارد و همچنین در آیه ۱۲۵سوره انعام مسئله تنگی نفس در ارتفاعات مطرح است .
خداوند متعال هر آنچه نیاز بشر بوده در قرآن بیان کرده است، برخی روشن و صریح است که همه مردم می فهمند و برخی اشاره ای است که خواص آن را درک می کنند. اگر امروز در این دنیای پیشرفته و تکنولوژی نوین در این علم فرو روند از آن کشفیات بیشتری خواهند داشت ولی متاسفانه تعمق در کار جهت رفاه حال است و بس، بدان جهت خاطر داغ است و جای تامل!!!
تمدن اسلامی هویت ما را نشان می دهد برای زنده کردن این هویت خود را ارزیابی کنیم . چنانچه می دانیم یکی از زیر بناهای تمدن اسلامی را می توان به مشهوریت و موفقیت در علوم از جمله علم پزشکی مرتبط دانست؛ وقتی به فاکتور های هویت بر می خوریم، می بینیم که تاریخ در آن بیشتر به چشم می خورد. تاریخ بعنوان یک عامل ساختار هویت رل اساسی بازی می کند و در اسلام تاریخ گذشتگان بعنوان عنصر جهت کسب تجربه و درس عبرت یاد شده است. لذا نگاهی گذرا بر آن دوران طلائی تمدن اسلامی برای بهبود وضعیت جسم و روان انسانها باید مد نظر همه احاد و به تاکید اطباء قرار بگیرد.
چرا امروزه دچار این اختلاط و زیر سوال رفتن این بعد تمدن اسلامی (پزشکی ) شده ایم؟ برای چاره جویی و مشکل گشایی و بررسی موضوع نگاهی به تاریخ طلایی پزشکی داشته باشیم.
اگر من باب عبادی بنگریم ، اسلام همان طور که ” فقیه ” را از جهت مادی و معنوی مورد سفارش و تامین می کند، پزشک را نیز تامین می کند و حقوق مهندس را کمتر از حقوق محدث در نظر نمی گیرد و از فیزیکدان و شیمیدان قدر دانی می کند، به شرطی که هدف همه آنها کسب رضایت خداوند وخدمت به بشریت ونیازمندان باشد.
” قلیل العلم خیر من کثیر العباده “
و اگر من باب اخلاقی و انسانی نگاه کرده باشیم که بودن انسانهایی در بیمارستانها و پشت جبهه ها کفن پوشانه برای خدمت پزشکی و پرستاری اقدام نموده اند، اگر امروز ما شاهد روپوشهای سفیدی در امر پزشکی می بینیم بر گرفته از ان ایثار و جان بر کف گذاشتن هاست؛ ولی حیف و صد حیف [ خال محبوبان سیاه، دانه فلفل سیاه،هردو تا سیاه اند، ولی این کجا ان کجا] نخستین درمانگاه یا محل پرستاری مجروحین به صدر اسلام و زمان پیامبر ص و درجنگ خندق بر می گردد که سوای همه هزینه ها انسانها برای خدمت به بشریت نفس خود را وقف می نمودند.
پس مقطعی از دوران نخستین کسی که بیمارستان ( دارالمرضی ) را تاسیس کرد، ولید بن عبدالملک ششمین خلیفه اموی بود که در سال ۸۸ هجری برای مردم زمین گیر، فلج، جزامی، کور و مساکین در دمشق تاسیس کرد. البته نا گفته نماند که احداث بیمارستانهای پیشرفته توسط مسلمانان به دوران طلایی پزشکی بین سالهای ۹۰۰ تا ۱۳۰۰میلادی بر می گردد، به طوری که طی این دوران بیش از ۶۰ بیمارستان در بغداد و ۳۲ در قاهره ساخته شد.
در حالی که نخستین بیمارستان اروپادر سال ۱۹۷۳میلادی در انگلیس به بهره برداری رسید.
به روایت تاریخ اولین مرکز پزشکی جهان ” بیمارستان احمد بن تولون ” که در سال ۸۷۲هجری در قاهره تاسیس شدە، این بیمارستان بر اساس سنت مسلمانان به افراد نیازمند به صورت رایگان کمک های پزشکی و بهداشتی عرضه می کرد. خدمات در بیمارستانهای مسلمانان آنقدر خاص بود که باعث شهرت آنها در تمام دنیا شد . قابل توجه در این بیمارستانها برای بیمارانی که مبتلا به بی خوابی می شدند قصه خوانی و موسقی آرام نواخته می شد، چرا که بیمار است و نیازمند بە قوت قلبی، روحی و روانی شاید برجسم غلبه نماید و بهبود یابد حتی در بیمارستانها فواره آب درست می کردند و درختان گل و گیاه و میوه کاشتند . لباسهای پشمی ،کتانی و ابریشم بر تن بیماران پوشانیدند، علاوه براین رئیس بیمارستان (رئیس الطباء) نیز در رسیدگی به وضع بیماران عنایت ویژه داشت.
می توان به نسخه های جادوی طبیب با چشم بصیرت نگاه کرد. در دوران تمدن اسلامی وقتی که بیمار در بیمارستان بستری می شد، نه تنها خرج دارو و درمان را از او نمی گرفتند، بلکه هنگام مرخص شدن به او یک دست لباس نو و پنج سکه طلا می دادند که مجبور نباشد بلا فاصله بعد از بیماری سر کار برود.
سلامت جسم و روح مردم آنقدر برای اطبا اهمیت داشت که خود را در این علم شهره آفاق کردند و در این راه نه تنها به مسلمانان بلکه به مردم جهان یاری رساندند . حتی خدمات آنها اروپایی ها را از بیماریهای ناشناخته که بلای آسمانی می دانستند نجات داد. یادمان نرود ما وارث رازی و ابن سینایی هستیم که در قرون متمادی علم آنها زندگی را به بسیاری از بیماران جهان باز گردانده؛ ولی سئوال اینجاست چرا غافل از تاریخ و هویت در دوران طلایی با آن نسخهای سنگین و آن زیرمیزیهای نامشروع کمر خانواده ها را در هم می شکنند.
گاها حتی آنها را وادار به انجام کارهایی می کنند که به دور از شان و شخصیت و خانوادگی است (ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصارهم غشاوه و لهم عذاب عظیم ) ایه ۷ سوره بقره.
متحیر و سرگردان از آنیم که ما در کجای کره ی زمین قرار گرفته ایم. و مانده از آن که دنیا برای انسانها ساخته و مسخره شده است یا نه مائیم که خمیر مایه ای چرخش زمین و انسانهای بدور از حقیقت وانصاف وانسانیت ساخته شده ایم.
غربی ها در تاریخ نگاری خود نوشته اند زمانی که پزشکان در ممالک اسلامی بر بالین بیماری درباره ویروس بحث میکردند پزشکان در اروپا هیچ جایگاهی نداشتند و معمولا برای درمان به دعا و جادو و جنبل متوسل می شدند و حتی پزشکان اروپایی ( راهبان ) تنها با دست گذاشتن روی بدن مریض و دفع جن و ارواح خبثه می کردند تا بیمار راحت بمیرد. ولی امروز با این همه دم و دستگاه پیشرفته چرا از اینکه توان پرداخت هزینه های کلان پزشکی را که نداریم لا علاج دست به علم پزشکی آنوقت اروپا( راهبان ) برده ا یم .شاید یکی از حربهای سنگین و آمپولهای تزریقی فرهنگی و پزشکی باشد تا ما را با جادو ، جنبل آشنا کنند و با آویزان کردن نسخه های قرآن به گردن این و آن ما را به دگماتیسم فرهنگی و پزشکی هدایت نمایند .ما را چرا به این نسخه ها آشنا می کنند بیاندیشم و بدور باشیم این را داشته باشیم که با تولید مدرک نمی توان علم را گسترش داد و در خدمت بشریت بود . باید به دنبال شرایط دوران طلایی باشیم تا احیا کنیم و امید داشته باشیم که تمدن اسلامی با همه ابعادش دوباره زنده شود، چرا خدمت به بشریت را به صدقه نهان و آشکارا در عیان و بر منت و در کنج و زوایا یا حتی دم در مساجد و منابر محدود کرده ایم غافل از آن که آیات و احادیث مضاعفی در سفارش و تایید خدمت به خلق را می توان در جاهای دیگر ی که نه تنها با روح یا جسم سرو کار دارد. بلکه هستند اماکنی که در آن تخصص بر در و دیوار چسپانده شده است که هر دو را(روح وجسم ) را با هم تزریق کرد و بیشترین خدمت را انجام داد.
چرا به پدر علم پزشک ” ابن سینا ” که تنها ۵۷ سال بیشتر عمر نکرد نگاهی واقع بینانه نیندازیم، نه تنها بیماریهای جسمی بلکه بیماریهای روحی را هم علاج می کردند. اگر چه در دوره ای از تاریخ که همان دوران طلایی اسلام نامیده می شود مسلمانان نقش چشم گیری در حصول دست آوردهای علما داشتند، اما چه اتفاقی افتاد که امروز شاهد افول جایگاه علما در خدمات پزشکی شده ایم و سکان هدایت را به بی خدا نه ناخدا داده اند. واقعیت اینست که جامعه مسلمان از نظر فکری و فرهنگی و پزشکی و کسب زندگی ، تکنولوژی… دچار بحران ناشی از نداشتن هویت یا به فراموش سپردن هویت است و نتوانسته اند از منابع اصیل دینی و شخصیتهای دینی در این مسیر استفاده کرده و پیوند درستی میان پیشرفت و توسعه با منابع دینی خود به وجود آورند؛ چه بسا امروز به افول نمی رفتیم و بیشترین هزینه های مادی و انسانی پرداخت نمی نمودیم.
تحقیق و تدوین: سنار تمرنژاد – نقده
