رمضانعبادات

امامان تراویح در تاریخ اسلام (۲)

نماز تراویح

 

✍ترجمه: #یوسف_ساجدی

خاستگاه امامان تراویح در گذر تاریخ از میان طبقات و گروه های اجتماعی متنوع بوده است، در میان آن امامان، علمای بزرگ، قاریان برجسته و بازرگانان مشهور و حتی زمامداران و خادمان مسجد به چشم می خورد.
برای مثال می بینیم «شیخ المفسرین»، امام طبری و «شیخ المقرئین» در زمان خود همانا ابوبکر بن مجاهد بغدادی (ت ۹۳۶ م) و «شیخ الواعظین» امام ابن الجوزی (ت ۱۲۰۱ م) به امامت نماز تراویح مبادرت ورزیده اند.
خطیب بغدادی (ت ۱۰۷۲م) در کتاب تاریخ بغداد آورده است که همین ابن مجاهد در یکی از شب‌ها به صدای هم شهری و هم عصری خود طبری که در یکی از مساجد بغداد امام تراویح بود گوش فرا داد و به یکی از شاگردانش گفت: گمان نمی کردم خداوند انسانی را آفریده باشد که بتواند اینگونه قران تلاوت کند!
امام ابن عساکر (ت ۱۱۷۵ م) در کتاب تاریخ دمشق نوشته است که استاد قاری اش ابوالفتح انصاری مقدسی (ت ۱۱۴۴ م) نماز تراویح را در مسجد علی بن حسین دمشق اقامه و امامت می کرد.
ابو جعفر ابن فنکی شافعی قرطبی (ت ۱۲۰۰ م) یکی از امام جماعت هایی بود که مردم برای اقامه نماز پشت سر او مسابقه می دادند تا از فضل و برکت او برخوردار شده و به صدای نیکویش گوش فرا دهند و طبق گفته ابن جبیر کنانی اندسی (ت ۱۲۱۷ م) زمانی که در جوار مکه به سر می برد یکی از امامان چرخشی تراویح در رمضان بود و تلاوت او آنقدر جذاب و دلربا بود که اشیاء جامد را هم به وجد می آورد.
یکی دیگر از امامان تراویح که دارای مقام و منزلتی در تاریخ دانش اسلامی است کسی نیست جز شیخ الاسلام ابن تیمیه حرانی، شاگرد مورخش ابن الوردی المعری الکندی (ت ۱۳۴۸ م) در ضمن ذکر بیوگرافی او می نویسد: پشت سر او نماز تراویح گذاردم و در تلاوتش خشوع فراوان دیدم.
و یکی دیگر از امامان تراویح عبارت است از فقیه جهانگرد مشهور، المقدسی البشاری (ت ۱۹۹۱ م)که در سفرنامه اش از مسافرت به یمن می نویسد و می گوید: مردم عدن قرآن را در نماز ختم می کردند و سپس دعا می کردند و به رکوع می رفتند و وقتی که با آن ها نماز تراویح را خواندم و بعد از سلام دادن دعا کردم از این کار من تعجب کردند!
ظاهراً بعضی از امامان تراویح از علمایی بودند که بازرگانی می کردند مانند ابوعلی هلالی حورانی قاری و تاجر (ت ۱۱۵۱ م) و همچنین تاجر بزرگ مکه خواجه جمال الدین ابن شیخ علی گیلانی (ت ۱۴۲۱ م) کسی که حافظ قرآن کریم بود و سال ۸۱۶ در مقام حنفیه در حرم مکه به اقامه و امامت تراویح پرداخته است.
همچنین در میان امامان تراویح، خادم مسجد به چشم می خورد، از جمله می توان به احمد ابن عبدالله الدوری المکی (ت ۱۴۱۶ م) که خادم حرم شریف مکه بود، اشاره کرد، کسی که امامت تراویح در رمضان را برعهده داشت.
یکی از زمامداران عالم که نام او در تاریخ در لیست امامان تراویح ثبت شده است سلطان عالمکیر اورنکزیب (ت ۱۷۰۶ م) می باشد، کسی که ۵۰ سال در هند حکمرانی کرد و در این مدت آنگونه که مورخ معاصرش محبی دمشقی (ت ۱۶۹۹ م) در کتاب خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر می گوید: در زمان خود از میان پادشاهان در حسن سیرت، نظیری نداشته است و در ادامه می افزاید: اورنکزیب با اینکه سامان گسترده‌ای داشت ولی در ماه رمضان تنها یک قرص نان جو که خودش به دست آورده بود می خورد و همراه مردم تراویح اقامه می کرد…
یکی از عجیب ترین داستان های مربوط به امامان نامی تراویح آن چیزی است که موذخ صلاح الدین صفدی (ت ۱۳۶۳ م) آورده است که روحانی یهودی بزرگ موسی ابن میمون قرطبی متوفای ۱۲۰۴ میلادی در مراکش در دوران دولت موحدین از روی ناچاری مسلمان شد و به حفظ قرآن و فراگیری فقه پرداخت و رمضان سال ۱۱۶۵ میلادی که از طریق دریا به فلسطین رفت برای مسافرانی که در کشتی بودند نماز تراویح اقامه کرد و سپس ابن میمون از فلسطین به مصر بازگشت و وقتی شرایط را آرام دید به دین اصلی اش برگشت و در سال ۱۱۷۷ میلادی و همزمان با زمامداری صلاح الدین ایوبی (ت ۱۱۹۳ م) رئیس یهودیان مصر و قاضی القضات آن ها شد.

مهارت و تسلط
یکی از الگوهای برتر امامان تراویح که معمولاً در یک شب یا شبیه آن قرآن را ختم کرده است قاضی القضات دمشق، ابوالحسن عمادالدین طرسوسی حنفی (ت ۱۳۴۷ م)، کسی که قرآن را در کمترین زمان حفظ کرد تا جایی که به قول محی الدین قریشی (ت ۱۳۷۳ م) در کتاب «الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة» به مدت سه ساعت و ربع برای جمعی از اعیان نماز تراویح را امامت و اقامه کرده است.
امام شمس الدین جزری (ت ۱۴۳۰ م) در کتاب«غایة النهایة فی طبقات القراء» آورده است که کمال الدین ابوالحسن الحمیری الاسکندری مالکی (ت ۱۲۹۵ م) هر شب و در طول ماه رمضان یک ختم کامل قرآن تلاوت می کرد.
حافظ ابن حجر عسقلانی (ت ۱۴۴۸ م) در کتاب«لسان المیران» نقل کرده که قاری قرآن ابو محمد یعقوب ابن یوسف حربی (ت ۱۱۹۱ م) در تراویح رمضان، هر شب نیم جزء قرآن تلاوت می کرد.

برخی از امامان تراویح بوده اند که هر ده شب رمضان یک بار قرآن را ختم می کرده اند، مورخ اندلسی ابن بَشکُوالَ (ت ۱۱۸۲ م) در کتابش«الصلة» آورده است که ابوالقاسم خلف بن یحیی فهری طلیطلی (ت ۱۰۱۵ م)، ساکن محله نشارین یا همان نجارین و امام جماعت مسجد یتیم در قرطبه بود، نامبرده طبق مذهب امام مالک هیجده رکعت تراویح اقامه می کرد و در طول رمضان در نماز تراویح سه بار، نخست در روز دهم، دوم در بیستم و سوم در سی ام قرآن، ختم می کرد.
بیشتر امامان تراویح معمولاً نماز تراویح را با قرائت های هفتگانه و گاهی نیز دهگانه اقامه می کردند، یکی از این امامان عبارت است از ابوعلی هلالی حورانی که امامت تراویح در مسجد جامع دمشق را برعهده داشت، او قرآن را در نماز با چندین روایت ترکیبی تلاوت می کرد و حرفی که قاریان قرآن در آن اختلاف نظر دارند را تکرار می کرد.
امام ذهبی (ت ۱۳۴۳ م) در کتاب « تاریخ الاسلام» آورده است که ابوالعباس بردانی بغدادی ضریر (ت ۱۲۲۴ م) به منظور کسب شهرت در تراویح قرائت های شاذ را تلاوت می کرد!
همچنین قاری محمد ابن احمد مقدسی شافعی (ت ۱۴۸۰ م) آنگونه که امام سخاوی (ت۱۴۹۶ م) در کتاب «الضوء اللامع» نقل کرده در نماز جماعت تراویح، تمام قرآن را ختم می کرد و قرآن را هر ده شب طبق روش یکی از قاریان، تلاوت می کرد.
مورخ تاج الدین بن انجب ساعی(ت۱۲۷۵ م) در کتاب « الثمین فی اسماء المصنفین» می نویسد که یکی دیگر از امامان نامدار که دهها سال به امامت تراویح مردم پرداخته است ابوعلی حسن بن داود قریشی اموی کوفی(ت ۹۶۳ م) است؛ وی در قرائت قرآن صاحب لحن های مختلفی بود و به مدت چهل و سه سال در مسجد جامع کوفه، امامت نماز تراویح را برعهده داشته است.
همچنین ابوعبدالله نیشابوری مزکی(ت۱۰۰۱ م) طبق آنچه ذهبی در کتاب« تاریخ الاسلام» آورده است، به مدت ۶۳ سال، در ختمه، امام جماعت تراویح بوده است.
کمال الدین ابن فُوَطی شیبانی( ت ۱۳۲۳ م) در کتابش «معجم الآداب فی معجم الالقاب»نقل کرده است که کریم الدین ابوجعفر عباسی خطیب(ت۱۱۷۸ م) در مسجد جامع قصر بغداد به ایراد خطبه می پرداخته و نزدیک پنجاه سال امام جماعت تراویح بوده است.

تراویح خواص!
یکی از عادت های اجتماعی مرتبط با رمضان این بود که امامان جماعت ممتازی که در حفظ و تلاوت و صوت و لحن قرآن برتر بودند را گزینش می کردند تا برای زمامداران و اشخاص دارای موقعیت اجتماعی به امامت تراویح بپردازد.
امام ذهبی در کتاب « سیر اعلام النبلاء» آورده است که خلیفه عباسی مستظهر بالله ( ت ۱۱۱۸ م) درخواست کرد شخصی به عنوان امام نماز جماعت وی معین شود و در نهایت قاضی ابن دواس را برای این کار انتخاب کرد؛ یکی از عوامل شیفتگی خلیفه به امام جماعتش این بود که ابتدا و در اولین روز رمضان در هر رکعت از تراویح تنها یک آیه تلاوت کرد، وقتی سلام پایان دو رکعت سر داد، مستظهر خطاب به وی گفت: قرآن بیشتری برایمان تلاوت کن؛ پس در هر رکعت دو آیه تلاوت کرد که این بار هم گفت: بیشتر قرآن بخوان؛ مرتب از وی خواست قرآن بیشتری در تراویح تلاوت کند تا اینکه بالأخره در هر شب یک جزء کامل قرائت می نمود!
قاری ابوالخطاب الکاتب الشافعی البغدادی (ت ۱۱۰۴ م) نیز آنگونه که ذهبی در «تاریخ الاسلام» آورده، امامت نماز تراویح را برای امیر المومنین مستظهر بالله، عهده دار بوده است.
حافظ ابن عساکر برای ما نقل می کند که زین القضات سلطان ابن یحیی قریشی دمشقی در مدرسه نظامیه بغداد تراویح اقامه کرده است و خلیفه عباسی لباس ویژه بر تن او کرده است.

و در ذیل کتاب «طبقات الحنابله» امام ابن رجب حنبلی (ت۱۳۹۳ م) آمده است که قاری ابوالقاسم هبة الله ابن الحسن الاشقر بغدادی (ت۱۲۳۷ م) امامت نماز خلیفه عباسی، ظاهر (ت ۱۲۲۶ م) را برعهده داشته و او را به عنوان امام جماعت منصوب کرد و در میان مردم فراخوان داد که بیایید به مسجد قصر خلیفه بغداد و نماز جماعت به پا دارید.
در اندلس، ابن عبدالملک مراکشی (ت ۱۱۷۸ م) در کتاب خود « الذیل و التکملة» اینگونه ابن مقاتل قیسی غرناطی (ت ۱۱۷۸ م) را معرفی می کند که او حافظ کتاب خداوند متعال، ضبط کننده روش های مختلف قرائت، خوش صدا و برگزیده برای امامت تراویح در مسجد بزرگ غرناطه بود.
مراکشی همچنین می گوید: سلطان دولت موحدین، منصور یعقوب بن یوسف (ت ۱۱۹۹ م) روزی به قرائت قاری ابوالحسن الفهمی القرطبی (ت ۱۲۲۰ م) گوش فرا داد که لحن دلگیر و نوای خوش او در قلبش نفوذ کرد ؛ پس او را از مقربان و مخلصان خود گردانید و وی را مامور کرد به فرزندانش قرآن آموزش دهد و امام جماعت وی شده و یک حزب قران در تراویح رمضان تلاوت کند.
ذهبی در کتاب تاریخ الاسلام می نویسد که چون ابوبکر انصاری قرطبی (ت ۱۲۱۷ م) دارای صدای خوشی بود، امیر او را برای امامت نماز تراویح فرا خواند.
در باره ابوالحسن ابن واجب القیسی البلنسی (ت ۱۲۳۹ م) گفته شده که او از خوش صدا ترین مردم بود در تلاوت قرآن و به همین خاطر برای امامت نماز تراویح والیان تعیین می شد.
ابن الآبار قضاعی بلنسی(ت۱۲۶۰ م ) در کتابش «التکملة لکتاب الصلة» در بیوگرافی ابن وزیر بلنسی (ت۱۲۲۷ م) آورده است که او امام نماز تراویح والیان بود، اهل تجوید و استاد قرائت و یکی از خوش صدا ترین قاریان به شمار می آمد.

منبع: اسلام اون لاین

نمایش بیشتر

یوسف ساجدی

نویسنده و مترجم و مدرس دانشگاه

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا