عاشورا در آینه احادیث نبوی
احادیث روایت شده در خصوص روزهی عاشورا و مراحل آن
الحمد لله رب العالمین، وصَلَّى اللَّهُ وسلم وبارک على نبینا محمد خاتم الأنبیاء وسید المرسلین، وعلى آله وصحبه أجمعین.
اما بعد: بی گمان عاشورا، روز بزرگی است، دارای فضیلتی زیاد و حرمتی قدیم است؛ روزه گرفتن در این روز در بین پیامبران و بندگان شایسته ی خداوند معروف و شایع بوده است.
این جانب در این مختصر، مشهورترین احادیث روایت شده در خصوص فضیلت روزه ی این روز و مراحل مشروعیت آن را ذکر خواهم نمود.
احادیث روایت شده در مورد فضیلت روزه ی عاشورا به شرح زیر است
۱ – از عبدالله بن ابی یزید روایت است که وی از ابن عباس رضی الله عنهما شنید آنگاه که در خصوص روزه ی عاشورا از وی سؤال شد؟ گفت: « مَا عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ صَامَ یَوْمًا یَطْلُبُ فَضْلَهُ عَلَى الْأَیَّامِ إِلَّا هَذَا الْیَوْمَ وَلَا شَهْرًا إِلَّا هَذَا الشَّهْرَ»- یعنی رمضان – : ندیده ام که رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ روزی را روزه بگیرد و آن را بر دیگر روزها فضیلت دهد و برتر بداند، جز این روز و نه ماهی را جز این ماه؛ یعنی ماه رمضان.
أخرجه البخاری (۴/۲۴۵) (ح۲۰۰۶) ، ومسلم (۱۱۳۲) ، والنسائی (۴/۲۰۴) (ح۲۳۷۰)، وأحمد (۱/۳۶۷) ، وابن خزیمه (۲۰۸۶)، بیهقی در “شعب الإیمان” (۳۷۷۹)، و در “السنن الکبرى” (۴/۲۸۶)، و طبرانی (۱۲۵۴).
۲ – از ابوقتاده رضی الله عنه روایت است که پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: « صِیَامُ یَوْمِ عَاشُورَاءَ، أَحْتَسِبُ عَلَى اللهِ أَنْ یُکَفِّرَ السَّنَهَ الَّتِی قَبْلَهُ »: در خصوص روزه ی روز عاشورا، امیدوارم که کفاره ی گناهان سال گذشته شده و آن را بپوشاند.
مسلم (۱۱۶۲)، أبو داود (۲/۳۲۱) (ح۲۴۲۵)، ترمذی (۲/۱۱۵) (ح۷۴۹) ، ابن ماجه (۱/۵۵۳) (ح۱۷۳۸) ، أحمد (۵/۳۰۸)، و بیهقی (۴/۲۸۶).
توضیح:
این دو حدیث بر فضیلت روزه ی عاشورا دلالت می نمایند و اینکه روزه یآن کفّاره ی گناهان سال گذشته میگردد. اما آنچه که در نزد اهل علم مشهور است، این است که تنها کفاره ی گناهان صغیره می شود، و در خصوص گناهان کبیره گفته اند: باید مرتکب آن توبه کند.
امام نووی رحمه الله گفته است: کفاره ی همه گناهان صغیره می شود، و تقدیر حدیث چنین می شود: کفاره ی همه گناهان او می گردد بجر گناهان کبیره.
سپس گفته است: روزه ی روز عرفه کفاره ی گناهان دو سال می شود، و روزه ی عاشورا کفاره ی گناهان یک سال است و هرگاه آمین گفتن وی [در نماز بعد از اینکه امام در پایان سوره حمد آمین می گوید] با آمین گفتن فرشتگان همزمان شود، گناهان گذشته ی او بخشیده می شوند، همه ی این احادیث ذ کر شده شایستگی آن را دارند که کفاره ی گناهان گردد، بنابراین اگر گناه صغیره ای داشته باشد، کفاره ی آن می شود، و در صورتی که شخص گناه صغیره یا کبیره نداشته باشد، برای وی حسنه ای نوشته می شود، و درجه ای به او داده می شود و هرگاه با گناهی یا گناهانی از مصادف شد، امیدواریم که بار آن گناه را بر او سبک نماید . ا هـ . المجموع (۶/۳۸۲).
و شیخ الاسلام ابن تیمیه گفته است: وضو گرفتن، نماز و روزه ی روزهای رمضان و عرفه و عاشورا تنها کفاره ی گناهان صغیره می شود. الفتاوى الکبرى (۴/۴۲۸).
می گویم: روایت ابوهریره در صحیح مسلم این گفته را تأیید میکند که رسول خدا فرمود: «الصَّلواتُ الْخَمْسُ، والْجُمُعَهُ إِلَى الْجُمُعهِ، ورمضانُ إِلَى رمضانَ مُکفِّرَاتٌ لِمَا بینَهُنَّ إِذَا اجْتنِبَت الْکَبائِرُ» [رواه مسلم۱۳۰] : نمازهای پنجگانه و جمعه تا جمعه ی دیگر و رمضان تا رمضان دیگر، پاک کننده ی گناهان ما بین آنهاست به شرطی که از گناهان کبیره اجتناب شده باشد.
احادیثی که در امر به روزه ی روز عاشورا روایت شده اند:
۳ – از عبدالله بن عباس رضی الله عنهما روایت است که گفت: ” قدم رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم المدینه فرأى الیهود تصوم یوم عاشوراء، فقال: ما هذا؟ قالوا: هذا یو قَدِمَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ المَدِینَهَ فَرَأَى الیَهُودَ تَصُومُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ، فَقَالَ: «مَا هَذَا؟» ، قَالُوا: هَذَا یَوْمٌ صَالِحٌ ، نَجَّى اللَّهُ فیه موسی و بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ عَدُوِّهِمْ، فَصَامَهُ مُوسَى، قَالَ: «فَأَنَا أَحَقُّ بِمُوسَى مِنْکُمْ» ، فَصَامَهُ، وَأَمَرَ بِصِیَامِهِ
رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وارد مدینه شد، دید که یهود، روز عاشورا را روزه می گیرند. پرسید: «این چه روزی است»؟ گفتند: این روز (دهم محرم)، روز خوبی است. یعنی روزی است که خداوند موسی و بنی اسرائیل را از دست دشمن، نجات داد. بدین جهت بود که حضرت موسی این روز را روزه گرفت. رسول خدا – صلى الله علیه وسلم – فرمود: «من از شما به موسی نزدیکترم». پس خودش روزه گرفت و به یارانش دستور داد که روزه بگیرند. در روایتی چنین آمده است: ” فصامه موسى شکراً، فنحن نصومه” پس موسی جهت به جا آوردن شکر و سپاس خداوند آن روز را روزه گرفت، پس ما هم آن را روزه میگیریم. و در روایت دیگری آمده که: ” فنحن نصومه تعظیماً له”. ما جهت تعظیم این روز، آن را روزه میگیریم.
به روایت بخاری (۴/۲۴۴) ح(۲۰۰۴) ، مسلم (۱۱۳۰)، وأبو داود (۲/۴۲۶) (ح۲۴۴۴) ، ابن ماجه (۱/۵۵۲) ح(۱۷۳۴) ، و بیهقی (۴/۲۸۶).
و احمد (۲/۳۵۹) به روایت از أبو هریره و افزوده است: “وهذا یوم استوت فیه السفینه على الجودی”: این روزی است که کشتی (حضرت نوح) بر کوه جودی استقرار یافت. اما سند آن ضعیف است، زیرا در سند آن عبدالصمد بن حبیب وجود دارد که وی شخصی ضعیف بوده است، و نیزحبیب بن عبدالله در سلسله سند شخصی مجهول الحال میباشد. .
ابن کثیر در تفسیرش (۲/۴۴۸) – بعد از اینکه این حدیث را از ایثن طریق روایت کرده، گفته است: این حدیث از این جهت غریب است. .
۴ – از رُبیع دختر معوِّذ رضی الله عنها روایت است که گفت: أرسل رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم غداه عاشوراء إلى قرى الأنصار التی حول المدینه : «مَنْ کَانَ أَصْبَحَ صَائِمًا، فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ، وَمَنْ کَانَ أَصْبَحَ مُفْطِرًا، فَلْیُتِمَّ بَقِیَّهَ یَوْمِهِ» فَکُنَّا، بَعْدَ ذَلِکَ نَصُومُهُ، وَنُصَوِّمُه صِبْیَانَنَا الصِّغَارَ، وَنَذْهَبُ إِلَى الْمَسْجِدِ، فَنَجْعَلُ لَهُمُ اللُّعْبَهَ مِنَ الْعِِهْنِ، فَإِذَا بَکَى أَحَدُهُمْ عَلَى الطَّعَامِ أَعْطَیْنَاهَا إِیَّاهُ، حتی یکُونَ الْإِفْطَارِ» وفی روایه: ” فإذا سألونا الطعام أعطیناهم اللعبه تلهیهم، حتى یتموا صومهم”.
رسول خدا صلى الله علیه وسلم صبح روز دهم محرم پیکی را به روستاهای انصار در اطراف مدینه فرستاد تا بگوید: «هرکس بامداد روزه بوده است، باید روزهاش را به آخر برساند و هر کس که بامداد چیزی خورده است، باید بقیهی روز را چیزی نخورد». راوی گفت: ما بعد از آن [روز دهم محرم] روزه میگرفتیم و کودکان خود را وامیداشتیم که روزه بگیرند و آنان را به مسجد میبردیم و از پشم برای آنان اسباببازی درست میکردیم و اگر کودکی از گرسنگی میگریست، این اسباببازی را به او میدادیم تا زمان افطار فرا میرسید. و در روایت دیگری آمده است: «هر وقت از ما غذا طلب می کردند، اسباب بازی ها را به آنها می دادیم و بدین گونه آنها را سرگرم می کردیم تا این که روزه شان را به پایان برسانند.
به روایت بخاری (۴/۲۰۰) (ح۱۹۶۰) ، مسلم (۱۱۳۶) ، أحمد (۶/۳۵۹) ، ابن حبان (۸/۳۸۵) (ح۳۶۲۰) ، طبرانی (۲۴/۲۷۵) (ح۷۰۰) ، و بیهقی (۴/۲۸۸).
۵ – از سلمه بن اکوع رضی الله عنه روایت است که رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ به مردی از قبیله اسلم دستور داد که در میان مردم اعلان نماید و بگوید: «مَنْ کَانَ أَکَلَ فَلْیصم بَقِیَّهَ یَوْمِهِ، وَمَنْ لَمْ یَکُنْ أَکَلَ فَلْیَصُمْ، فإن الیوم عاشوراء» «اگر کسی چیزی خورده باشد، باید بقیه روز را روزه بگیرد، و اگر کسی هنوز چیزی نخورده باشد، باید روزه بگیرد، بی گمان امروز عاشورا است.
به روایت بخاری (۴/۲۴۵) (ح۲۰۰۷)، مسلم (۱۱۳۵)، نسائی (۴/۱۹۲)، دارمی (۲/۲۲)، ابن خزیمه (۲۰۹۲)، ابن حبان (۸/۳۸۴) (ح۳۶۱۹)، بیهقی (۴/۲۸۸)، و بغوی در “شرح السنه” (۱۷۸۴).
۶ – از ابو موسی اشعری رضی الله عنه روایت است که گفت: “کان یوم عاشوراء یوماً تعظّمه الیهود، وتتخذه عیداً، فقال رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم : “صوموه أنتم” . یهودیان روز عاشورا را بزگ میداشتند و آن را عید میگرفتند، رسول خداصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: « این روز را روزه بگیرید.» و در روایت مسلم چنین آمده است: «کان أهل خیبر یصومون یوم عاشوراء، یتخذونه عیداً، ویلبسون نساءهم فیه حلیهم وشارتهم، فقال رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم : فصوموه أنتم”. «اهل خیبر روز عاشورا را رو زه میگرفتند، آن را عید اعلام میکردند، و زیورآلات و لباس های زیبا را بر تن زنانشان می کردند، رسول خداصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: «شما این روز را روزه بگیرید».
امام نووی رحمه الله گفته است: الشاره: یعنی: هیأت زیبا، یعنی لباس زیبا و قشنگ را بر تن آنان میکردند. شرح مسلم (۸/ ۱۰) و ابن اثیر گفته است: شاره یعنی: قیافه و ظاهری زیبا و مزین. جامع الأصول (۶/۳۰۸).
۷ – از محمد بن صیفی رضی الله عنه روایت است که گفت: رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ در روز عاشورا گفت: أمنکم أحد أکل الیوم، فقالوا: منا من صام، ومنا من لم یصم، قال: فأتموا بقیه یومکم، وابعثوا إلى أهل العَروض فلیتموا بقیه یومهم”. «آیا امروز کسی از شما چیزی خورده است؟ گفتند: برخی از ما روزه ایم و برخی هم روزه نگرفته اند، پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ (خطاب به آنهایی که روزه نگرفته بودند) فرمود: بقیه روز را روزه باشید و کسی را به سوی اهل عَروض (= مکه و مدینه و اطرافیان آن) بفرستید که بقیه روز را روزه بگیرند.
نسائی (۴/۱۹۲)، ابن ماجه (۱/۵۵۲)، (ح۱۷۳۵)، أحمد (۴/۳۸۸)، ابن خزیمه (۲۰۹۱)، وابن حبان (۸/۳۸۲) (ح۳۶۱۷).
بوصیری در “مصباح الزجاجه ” (۲/۳۰) گفته است: “إسناد آن صحیح است” .
میگویم: حکم این روز چنان است که وی گفته است ولی بعد از فرض روزه ی ماه رمضان بین گرفتن روزه و افطار در این روز مختار هستند.
۸ – از حضرت عائشه رضی الله عنها روایت است که گفت: قبل از واجب شدن روزه ی رمضان (مسلمانان) روز عاشورا را روزه می گرفتند، هنگامی که ر وزه ی رمضان واجب گردید، اگر کسی دوست داشت آن را روزه میگرفت و کسی که دوست داشت روزه نمیگرفت. و در روایتی آمده: قریش در زمان جاهلیت، روز عاشورا را روزه می گرفتند. رسول خدا – صلى الله علیه وسلم – نیز روزه میگرفت. و پس از هجرت به مدینه نیز، روزه میگرفت و دیگران را امر به روزه گرفتن، می نمود. ولی هنگامی که روزهی ماه رمضان فرض شد، روزه عاشورا را ترک کرد. (پس از آن)، هر کس که میخواست، آن روز را روزه میگرفت و هر کس که نمیخواست، روزه نمیگرفت.
بخاری (۴/۲۴۴) (ح۲۰۰۱) ، (۲۰۰۲) ، مسلم (۱۱۲۵) ، أبو داود (۲/۳۲۶) (ح۲۴۴۲)، ترمذی (۲/۱۱۸) (ح۷۵۳) ، مالک در “الموطأ” (۱/۲۹۹) ، أحمد (۶/۲۹، ۵۰، ۱۶۲) ، وابن خزیمه (۲۰۸۰).
۹ – از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت است که گفت: «مردم در زمان جاهلیت، روز عاشورا را روزه می گرفتند. هنگامی که روزه ی ماه مبارک رمضان واجب گردید، فرمود: کسی که می خواست آن را روزه میگرفت و کسی که نمیخواست آن را روزه نمیگرفت. و در روایتی آمده که عبدالله آن روز را روزه نمیگرفت مگر اینکه با روزه ی (سنت او مانند دوشنبه یا پنجشنبه) در یک روز واقع می شد.
و در روایت مسلم چنین آمده است: مردم در زمان جاهلیت روز عاشورا را روزه میگرفتند و رسول خداصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ آن روز را روزه گرفت، و مسلمانان نیز قبل از واجب شدن روزه ی رمضان، آن را روزه میگرفتند، هنگامی که روزه ی رمضان واجب گردید، رسول خداصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: ” إن عاشوراء یوم من أیام الله، فمن شاء صامه، ومن شاء ترکه” . « عاشورا روزی از روهای خداوند است، پس هرکس خواست روزه بگیرد و هرکس خو است آن را ترک کند» و در روایت دیگری در صحیح مسلم آمده است: ” فمن أحب منکم أن یصومه فلیصمه، ومن کره فلیدعه” «هرکس از شما دوست داشت که در آن روز روزه باشد، پس روزه بگیرد و هرکس دوست نداشت، آن را ترک کند.»
بخاری (۴/۱۰۲، ۲۴۴) (ح۱۸۹۲)، (۲۰۰۰)، (۸/۱۷۷) (ح۴۵۰۱)، مسلم (۱۱۲۶)، أبو داود (۲/۳۲۶) (ح۲۴۴۳)، ابن ماجه (۱/۵۵۳) (ح۱۷۳۷)، دارمی (۱/۴۴۸) (ح۱۷۱۱)، ابن حبان (۸/۳۸۶)، (ح۳۶۲۲)، (۳۶۲۳)، وبیهقی (۴/۲۹۰).
۱۰ – از عائشه رضی الله عنها روایت است که گفت: مردم قریش در زمان جاهلیت، روز عاشورا را روزه میگرفتند، سپس (بعد از بعثت و ظهور دین اسلام) رسول خداصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مسلمانان را به روزه گرفتن در آن روز، امر نمود تا آنگاه که روزهی ماه مبارک رمضان واجب گردید، پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: “من شاء فلیصمه، ومن شاء فلیفطره” «کسی که بخواهد این روز را روزه بگیرد و کسی که بخواهد روزه نگیرد.»
و در روایتی از امام بخاری چنین آمده است که: ” کانوا یصومون عاشوراء قبل أن یفرض رمضان، وکان یوماً تستر فیه الکعبه..” قبل از اینکه روزه ی رمضان واجب گردد، مردم روز عاشورا را روزه میگرفتند و در این روز پرد هی (جدید) کعبه به آن پوشانده میشد.
بخاری (۴/۱۰۲) (ح۱۸۹۳) ، (۴/۲۴۴) (ح۲۰۰۲) ، (۳/۴۵۴) (ح۱۵۹۲)، مسلم (۱۱۲۵) ، أبو داود (۲/۳۲۶) (ح۲۴۴۲)، ترمذی (۲/۱۱۸)، (ح۷۵۳) ، دارمی (۱/۴۴۹) (ح۱۷۱۲) ، مالک در “الموطأ” (۱/۲۲۹) ، أحمد (۶/۱۶۲، ۲۴۴) ، ابن حبان (۸/۳۸۵) (ح۳۶۲۱) ، بیهقی (۴/۲۸۸) ، وبغوی در “شرح السنه” (۱۷۰۲).
از حمید بن عبدالرحمن روایت است که از معاویه رضی الله عنه شنید که میگفت: از رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ شنیدم که میفرمود: ” هذا یوم عاشوراء، ولم یکتب اللَّه علیکم صیامه، وأنا صائم، فمن شاء فلیصم، ومن شاء فلیفطر” «این روز عاشورا است، خداوند روزهی آن را بر شما واجب نگردانیده است، اما من روزه هستم؛ کسی که دلش بخواهد روزه بگیرد و کسی که بخواهد افطار کند و روزه نگیرد».
بخاری (۴/۲۴۴) (ح۲۰۰۳) ، مسلم (۱۱۲۹) ، نسائی (۴/۲۰۴) ، مالک در “الموطأ” (۱/۲۹۹) ، ابن خزیمه (۲۰۸۵) ، ابن حبان (۸/۳۹۰) ، (ح۳۶۲۶) ، طبرانی (۱۹/۳۲۶) (ح۷۴۴) ، بیهقی (۴/۲۹۰)، و بغوی در “شرح السنه” (۱۷۸۵).
۱۲ – از علقمه بن قیس نخعی روایت است که اشعث بن قیس بر عبدالله بن مسعود داخل شد و او را در حالی دید که در روز عاشورا غذا میخورد، اشعث گفت: ای اباعبدالرحمن! امروز روز عاشورا است. عبدالله بن مسعود گفت: « قبل از واجب شدن روزهی رمضان مسلمانان این روز را روزه میگرفتند، اما هنگامی که روزهی رمضان واجب گردید، روزهی آن ترک شد، پس اگر روزه نیستی غذا بخور.» و در روایتی از مسلم آمده است که: «این روز، روزی بود که رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قبل از واجب شدن روزهی رمضان، در آن روزه میگرفت اما هنگامی که رمضان واجب گردید، آن را ترک نمود».
بخاری (۸/۱۷۸) (ح۵۴۰۳) ومسلم (۱۱۲۷).
۱۳ – از جابر بن سمره رضی الله عنه روایت است که گفت: “کان رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم یأمر بصیام یوم عاشوراء، ویحثنا علیه، ویتعاهدنا عنده، فلما فرض رمضان لم یأمرنا ولم ینهنا، ولم یتعاهدنا عنده” «رسول خدا صَلَّىاللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ امر به گرفتن روزهی روز عاشورا مینمود و ما را به آن تشویق میکرد و سراغ آن را از ما میگرفت، هنگامی که روزه ی ماه رمضان واجب گردید نوه ما را به گرفتن آن امر مینمود و نه ما را از آن نهی میکرد و ما نیز سراغ آن را از نزد وی نگرفتیم.
مسلم (۱۱۲۸) ، طیالسی (۱/۱۰۶) (ح۷۸۴) ، أحمد (۵/۹۶، ۱۰۵) ، ابن خزیمه (۲۰۸) ، طحاوی در “شرح معانی الآثار” (۲/۷۴)، طبرانی (۱۸۶۹) ، و بیهقی (۴/۲۶۵)
۱۴ – از قیس بن سعد بن عباده رضی الله عنه روایت است که گفت: ” أمرنا النبی صلى الله علیه وسلم أن نصوم عاشوراء قبل أن ینزل رمضان، فلما نزل رمضان، لم یأمرنا ولم ینهنا، ونحن نفعله” پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ما را امر کرد که روز عاشورا را روزه بگیریم قبل از اینکه روزه ی رمضان واجب گردد، هنگامی که روزه ی رمضان واجب گردید، نه ما را به گرفتن روزهی آن امر کرد و نه ما را نهی کرد، و حال آنکه ما در این روز روزه میگیریم.
نسائی در “الکبرى” (۲/۱۵۸) (ح۲۸۴۱) ، أحمد (۳/۴۲۱) ، طحاوی در “شرح معانی الآثار (۲/۷۴).وإسناد آن صحیح است.
توضیح:
ابن رجب رحمه الله در «اللطائف» صفحه ۱۰۶ گفته است: همه ی این احادیث بر آن دلالت می کنند که پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بعد از واجب شدن روزهی ماه رمضان دوباره مردم را به روزهی عاشورا امر نمینمود بلکه آنان را به حال خودشان رها کرد بدون اینکه آنان را از روزه ی آن روز نهی کند. اگر امر پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قبل از واجب شدن روزه ی رمضان برای وجوب باشد.
سؤال این است که هر وقت وجوب چیزی نسخ گردید، آیا بر حالت استحباب خود باقی میماند یا نه؟ در این خصوص بین علما اختلاف نظر هست، و اگر امر به آن برای استحباب مؤکد بوده باشد، در این خصوص گفته شده است که تأکید بر انجام آن زایل شده و اصل استحباب باقی مانده است و از این روی قیس بن سعد گفت: و ما آن را روزه میگیریم.
و ابن حجر در فتح الباری (۴/۲۴۷) گفته است: از مجموع احادیث یاد شده چنین برداشت می شود که روزهی روز عاشورا نخست واجب بود؛ زیرا امر به روزه گرفتن در این روز (در احادیث پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ) که ما را به روزه گرفتن امر مینماید سپس بر آن تأکید شده است و بعد از آن با ندای عام بیشتر مورد تأکید قرار گرفته سپس تأکید آن با این حدیث بیشتر میشود که پیامبر کسانی را که در ابتدای روز چیزی خورده بودند، امر نمود که بقیه روز را امساک کنند. سپس امر کرد به امهات المؤمنین که در این روز، کودکان را شیر ندهند و به قول ابن مسعود که در صحیح مسلم آمده که بعد از فرض شدن روزه ی رمضان، روز عاشورا ترک شد» بر تأکید آن افزوده میشود با علم به اینکه استحباب آن ترک نشده بلکه استحباب آن همچنان باقی و پابرجاست. لذا بر این دلالت میکند که آنچه که ترک شده، وجوب آن است.
مستحب بودن روزه ی روز دیگر ی با عاشورا جهت مخالفت با اهل کتاب:
۱۵- از ابن عباس رضی اللَّه عنهما روایت است که گفت: رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم فرمود: : “لئن بقیت إلى قابل لأصومن التاسع” . اگر تا سال آینده باقی ماندم حتماً روز تاسوعا (نهم محرم) را روزه خواهم گرفت.
و در روایتی دیگر گفته است: حین صام رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم یوم عاشوراء، وأمر بصیامه، قالوا: یا رسول اللَّه إنه یوم تعظّمه الیهود والنصارى؟ فقال رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم : فإذا کان العام القابل – إن شاء اللَّه – صمنا الیوم التاسع، قال: فلم یأت العام المقبل، حتى توفی رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم “.هنگامی که رسول خداصَلَّىاللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ روز عاشورا را روزه گرفت و به روزهی آن دستور داد، گفتند: ای رسول خدا! این روز، روزی است که یهودیان و مسیحیان آن را بزرگ میدارند؟ پیامبرصَلَّىاللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: سال آینده – إن شاء الله – روز نهم را نیز روزه میگیریم. راوی میگوید: رسول خداصَلَّىاللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قبل از آمدن سال آینده وفات کرد.
أخرجه مسلم (۱۱۳۴) ، وأبو داود (۲/۳۲۷) (ح۲۴۴۵)، وأحمد (۱/۲۳۶)، وابن أبی شیبه (۲/۳۱۴)، (ح۹۳۸۱)، والطحاوی (۲/۷۸)، والطبرانی (۱۱/۱۶)، (ح۱۰۸۹۱)، والبیهقی (۴/۲۸۷).
۱۶- وعن ابن عباس رضی اللَّه عنهما أیضاً ، قال: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وسلم : “صوموا یوم عاشوراء، وخالفوا فیه الیهود، صوموا قبله یوماً، أو بعده یوماً”.
۱۶ – از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که گفت: رسول خدا صَلَّىاللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: «روز عاشورا را روزه بگیرید، و در آن با یهودیان مخالفت کنید، یک روز را قبل از آن یا بعد از آن روزه بگیرید.»
أحمد (۱/۲۴۱)، ابن خزیمه (۲۰۹۵)، بیهقی (۴/۲۸۷) ، ابن عدی فی “الکامل” (۳/۹۵۶)، از طریق هشیم بن بشیر.
و نیز بزار (۱۰۵۲ – کشف الأستار) از طریق عیسى بن المختار، و طحاوی در “شرح معانی الآثار” (۲/۷۸) ، از طریق عمران بن أبی لیلى ، و حمیدی (۱/۲۲۷)(ح۴۸۵) ، بیهقی (۴/۲۸۷) از طریق سفیان بن عیینه.
از محمد بن عبدالرحمن بن أبی لیلى، از داود بن علی ، از پدرش علی بن عبدالله بن عباس، از جدش رضی اللَّه عنه.
لفظ عیسى بن المختار: ” صوموا قبله یوماً وبعده یوماً ” روزی را قبل از آن و روزی را بعد از آن روزه بگیرید.
ولفظ سفیان بن عیینه: ” لئن بقیت لآمرن بصیام یوم قبله أو یوم بعده – یعنی یوم عاشوراء -” اگر زنده بمانم دستور میدهم روزی را قبل از آن – یعنی عاشورا- و یا روزی را بعد از آن ر وزه بگیرند.
و ابن عدی (۳/۹۵۶) از طریق ابن حی، از داود بن علی ، با الفاظ: “لئن بقیت إلى قابل لأصومن یوماً قبله، ویوماً بعده – یعنی یوم عاشوراء”: اگر برای سال آینده زنده بمانم روزی را قبل و روزی را بعد از ان – یعنی بعد از عاشورا- روزه خواهم گرفت.
بزار گفته است: : ” از ابن عباس به غیر از این سند روایت شده که گفته است : روزی را قبل و روزی را بعد از آن روزه بگیرید جز از طریق داود بن علی، از پدرش، از ابن عباس که وی به تنهایی از پیامبر صلى الله علیه وسلم روایت کرده است.” اهـ.
هیثمی در “مجمع الزوائد” (۳/۱۸۸) گفته است: ” رواه أحمد والبزار، وفیه محمد بن أبی لیلى، وفیه کلام”.وقد ذکر ابن حجر الحدیث فی “التلخیص” (۲/۲۱۳) وسکت عنه.
میگویم: إسناد حدیث ضعیف است، به خاطر حال محمد بن عبدالرحمن بن أبی لیلى، که حافظهای ضعیف داشت و احمد و یحیی بن معین و دیگران او را ضعیف دانستهاند.
نگاه به: تهذیب الکمال (۲۵/۶۲۲) ، ومیزان الاعتدال (۳/ ترجمه ۷۸۲۵).
ودر سند آن: داود بن علی بن عبد اللَّه بن عباس است، ذهبی در مورد وی گفته است: “لیس حدیثه بحجه” حدیث او حجت نیست. المغنی (۱/۲۱۹).
و از ابن عباس به صورت موقوف روایت شده است، عبد الرزاق (۷۸۳۹) روایت کرده، و از طریق او بیهقی (۴/۲۸۷) روایت کرده است. طحاوی در “شرح معانی الآثار ” (۲/۷۸)، از طریق ابن جریج، از عطاء، عن ابن عباس رضی اللَّه عنهما با لفظ: “صوموا التاسع والعاشر، خالفوا الیهود” : یعنی روز نهم و دهم را روزه بگیرید و با یهودیان مخالفت کنید.
والسلام
دکتر بندر بن نافع العبدلی
ترجمه: خالد ایوبی نیا