سمینار «فقه و قرآن در آرای فقیه کردستان، بررسی و تحلیل اندیشههای پروفسور مصطفی زلمی دیروز پنجشبه، ۳۰ فروردین سال۱۳۹۷ هجری شمسی در دانشگاه پیام نور سقّز برگزار شد.
به گزارش سوزی میحراب این سمینار که به منظور بازخوانی اندیشههای پروفسور زلمی به همّت دانشگاه پیام نور مرکز سقّز برگزار شده بود راس ساعت ۱۵ و سی دقیقه عصر با تلاوت آیاتی چند از کلام الله مجید شروع به کار نمود .
در آغاز برنامه، با نمایش فیلمی مستند، خلاصهای از زندگی علمی و چند دیدگاه بدیع این علامهی فقید به منظر و مرئای حاضران رسید.
سپس مسعود مصطفی زلمی فرزند پروفسور زلمی از طرف خانواده از برگزاری این مراسم ابراز مسرت کرد و از بانیان و مجریان آن تقدیر و تشکر نمود.
سخنران نخست سمینار «ریدار احمد» سرپرست نشر آثار دکتر زلمی بود. او از سجایای اخلاقی زلمی و اعتبار جهانی نواندیشیهایش در فقه و حقوق سخن گفت.
نامبرده در باره آوازه پروفسور زلمی در جهان عرب افزود: در سال ٢٠١٣ دانشگاه الازهر مصر با برگزاری همایشی از دکتر زلمی تقدیر نمود و رئیس دانشگاه شخصا به تقدیر از پروفسور پرداخت، پس از دیدار با دکتر جابرعلوانی؛ وی خطاب به پروفسور زلمی گفت: باید شیخ ازهر افتخار کند که مراسم بزرگداشت برای شما برگزار نموده است نه شما! چرا که تجلیل دانشگاه ازهراز شما افتخار و مباهات است برای آن!
وی از خاطرات شخصیتهای علمی جهان اسلام در دیدارهایی که با دکتر زلمی داشتند، چندین نمونه را ذکر نمود؛ از جمله گفت: در دیداری که اینجانب و چند تن از شاگردان استاد زلمی از دانشگاه زیتونه، قدیمیترین دانشگاه جهان اسلام ، داشتیم، وقتی که کتابها و آثار پروفسور زلمی را بر اساتید و مدیران آن عرضه کردیم، رییس دانشگاه زیتونه گفت: خیلی متاسفم که چنین دانشمند بزرگ و فرهیخته ای وجود دارد ولی ما تازە با نام و آثارش آشنا میشویم… او در همانجا قول داد که بزودی راهی کوردستان شده و از دکتر زلمی دیدار کند؛ از قضا سیمناری در اربیل برگزار شد و از وی نیز دعوت بهعمل آمده بود که در مدت سه روز اقامتش در اربیل، دو بار با پروفسور زلمی دیدار داشت و از این ملاقات ابراز مسرّت مینمود.
وی به نقل از دکتر زلمی افزود: پروفسور زلمی میگفت من پنجاه سال در خدمت تعلیم و تعلّم فقه و حقوق بودەام و ٣۵ سال در دانشگاه تدریس نمودهام، با مقایسههای فراوانی که میان فقه اسلامی و نظامهای حقوقی غرب نمودەام، به این نتیجه رسیدەام که فقه اسلامی، کامل ترین قانون است.
دیدار احمد، از مناعت طبع و سخاوت و زهد و سایر صفات اخلاقی زلمی گفت و تأکید کرد: از شش سال مصاحبت با دکتر زلمی، تجارب گران بهایی را کسب نموده و خاطرات شیرین و دروس فراوانی آموخته ام.
سخنران دوم مراسم دکتر احمد نعمتی استاد اصول و فقه اسلامی و مترجم رسمی آثار پروفسور زلمی بود.
دکتر نعمتی که با لباس و زبان شیرین کوردی سخنرانی می کرد گفت : سخن گفتن در این زمان اندک از پروفسور زلمی کاری است بسیار دشوار ؛ چرا که زلمی خیلی متفاوت تر از آن است که ما تاکنون شناخته ایم. او ضمن تشکر از رئیس دانشگاه پیام نور سقز و کلیه دست اندرکاران این همایش گفت جا دارد برای تجلیل از این شخصیت بزرگ در دانشگاه تهران چنین همایشی برگزار شود.
وی گفت معمولا برای شناخت هر شخصیت نامی ، به اساتید و رفقای او نگاه می اندازند که اگر به استادان و دوستان پروفسور زلمی نگاه کنیم در میان آنان بزرگانی چون ماموستا محمد خال ، دکتر محسن عبدالحمید ، طه جابر العلوانی ، نوری طالبانی، احمد مفتی زاده و ….به چشم می خورند که از هر جهت شایسته اند.
این تحصیلکرده و استاد دانشگاه در باره توان علمی مرحوم ظلمی و درخشش او در دانشگاه های مطرح به نقل از استاد محسن عبدالحمید که ناظر پایان نامه زلمی بوده است خاطرنشان کرد: پس از ارایه پایان نامه که در باره نسخ در قرآن بود ، آنقدر از نظرات صائب و متفاوت زلمی متاثر شدم که قرآن برداشتم و با دست گذاشتن روی آن سوگند یاد نمودم که نسخ وجود ندارد!
استاد نعمتی با اشاره به نظرات جدید استاد زلمی افزود : ایشان در زمینه قرآن و فقه کاملا متفاوت می اندیشند و در این زمینه ها دارای نظرات منحصر به فردی می باشد.
نعمتی از تواضع و نیک نفسی زلمی گفت و با ذکر خاطره ای افزود: استاد صلاح الدین محمد بهاء الدین طی نامه ای اینجانب را جهت دیدار به خدمت استاد زلمی فرستاد، وقتی محضرشان رسیدم و نامه را تحویل دادم ابتدا نامه را خواند و سپس بر دیدگان گذاشت و گفت: کاک صلاح استاد و سرور من است.
او در باره نگاه متفاوت زلمی پیرامون تقلید ، اجتهاد ، جایگاه زن ، طلاق، کنیز و جاریه و قتل مرتد توصیه نمود: علما و دعوتگران در این چند زمینه حتما به مطالعه آثار گران سنگ ایشان بپردازند.
دکتر نعمتی همچنین از نواندیشی دینی نزد پروفسور زلمی سخن گفت و نوآوریهای وی را در زمینەی تدوین قواعد فقهی را مورد ستایش قرار داد و افزود: تمام فقها و اصولیین در گذشته اند نتوانسته اند به بیش ۱۰۰ قاعده فقهی دست یابند در حالی که استاد زلمی در طول حیات مبارکش موفق شد ۱۸۰ قاعده طلایی فقهی را استخراج و بنا نهد!
او همچنین به پارەای از ویژگیهای نواندیشی دینی مرحوم زلمی اشاره نمود و گفت: ترجیح تحقیق بر تقلید، اصالت بر معاصرت و دوری از تعصب برای یک مذهب و رأی خاص مشی پروفسور زلمی بود که جا دارد همه ما اینگونه باشیم
این استاد دانشگاه همگان را به وحدت و همپذیری و مودت و مهربانی دعوت نمود و همگان را از تحزب و حزبگرایی و ایجاد کینه و عداوت در میان اصحاب فکر و جماعتهای اسلامی برحذر داشت.
وی زلمی را اهل تحقیق دانست که پس از بررسی آرای مختلف در هشت مذهب مشهور و مقایسەی ادله، گاهی یکی از آراء را ترجیح می داد و گاهی هم رأی خویش را عرضه مینمود.
سخنران پایانی سمینار دکتر صباح برزنجی استاد دانشگاه سلیمانیه بود .
او گفت : امیدوارم این سمینار پیش کنگره ای باشد برای کنگره ای بزرگتر در باره شخصیت بزرگ جهان اسلام و کوردستان مرحوم پروفسور زلمی .
استاد صباح برزنجی با اشاره به اینکه که ماموستا زلمی متفاوت درخشید به عوامل این درخشش پرداخت و افزود : توفیق ربانی ، فضای علمی و معنوی ، تلاش و پشتکار ، فطرت سالم و معاصر بودن با علمای مشهور مجموعه عواملی بود که باعث شد که عاقبت مرحوم زلمی اینگونه به خیر و نیکی ختم شود.
استاد فقه دانشگاه سلیمانیه با اشاره به یکی از ویژگیهای زلمی که آشنایی با معارف عصر خویش است افزود : فراگیری هیچ علمی برای مسلمان ممنوع نیست و مسلمان باید آنچه را که قدما به آن «علوم الاوائل» میگفتند، یاد بگیرد، پیامد ممنوع نمودن علوم، توقف چرخ زندگی است، علوم در صراط تکامل هستند. علمی مانند پزشکی مرتب نو میشود، استاد زلمی از یافتههای بشری بهویژه دانش پزشکی در صدور فتوا بهره میبرد و با مشورت پزشکان، در زمینهی مسائل پزشکی فتوا صادر میکرد.
وی با الگوپذیری زلمی از گذشتگان صالح و ضرورت این رویه گفت: زلمی از همهی معارف بشری در زمینهی فهم دین استفادە مینمود و اگر بزرگانی چون امام بخاری و مسلم و …به ذکر آراء علمای ساق خود بسنده می نموده و از ابتکار و نوآوری سرباز می زدند ، هیچ علم جدید و ابتکاری بهوجود نمیآمد؛ اگر امام شافعی به اقوال ابوحنیفه و مالک اکتفا میکرد، هرگز «رساله» را نمینوشت.
برزنجی که خیلی مسلط و مستدل سخن می گفت خاطر نشان کرد: زلمی با دیدی انتقادی به میراث فقهی و حقوقی پیش از خود، مینگریست؛ وی حتّی وی از حقوقدانان غربی نیز انتقاد میکرد. وی بر این باور بود که حقوقدانان مغربزمین، بهعلّت کمبود معلومات و عدم تعمّق کافی در علم منطق و فلسفه در شناخت گزارهها و قضایا و تقسیمبندی مفاهیم حقوقی دچار اشتباه شدهاند.
برزنجی با اشاره به دیدگاه زلمی در زمینه های مختلف افزود: زلمی نسبت به کسانی که در دایرهی اسلام نیستند، دیدگاهی انسانی داشت.
دکتر زلمی برای حلّ این مشکل، همهی ادیان را بخشی از اسلام میداند، امّا اسلام را اسلام تر میداند. وی بر این باور بود که دین ابراهیم و نوح و موسی و .. اسلام است. دیانتهای پیش از اسلام، همه اسلام هستند امّا اسلام محمد صلی الله علیه و سلم ، پاک ترین، کاملترین و بهترین است؛ آری زلمی انسانگرایانه به دین مینگریست و نسبت به پیروان ادیان و مذاهب دیگر بسیار اهل مداراگری و تسامح بود؛ وی مذاهب را مدارس حقوقی میدانست که راه های جدا جدا هستند ولی همه به یک مقصد و منبع منتهی می شوند که اسلام است.
وی نسبت به یک مذهب هم بر این باور بود که آرای مختلف را با عقل خویش بسنجیم و هر یک که به «واقع» و «مصلحت» نزدیک تر بود را انتخاب کنیم. بهعنوان نمونه بر این باور بود که اگر اجماعی بر اساس مصلحت بهوجود آید، با تغییر مصلحت آن اجماع نیز ملغی میشود و خروج از این اجماع به معنای ارتداد از دین اسلام نیست.
برزنجی افزود: پروفسور زلمی چنانکه از آثارش پیداست، مقایسهی نیکویی بین شریعت و حقوق به دست داده است. استاد زلمی فقه را بدون نادیدهانگاشتن سنت، به قرآن پیوند داده است. زیرا اشتباه فاحشی است به بهانهی کفایت قرآن، سنت را ترک نماییم یا بالعکس قرآن را به خاطر سنت مهجور نماییم؛ اگر نظامی حقوقی طراحی کنیم. بر اساس این سیستم ، قوانینی وضع میشوند؛ اما این قوانین قابل اجرا نخواهند بود تا وزارت مربوطه دستورالعمل و شرح وظایف و بخشنامههای مربوطه را وضع ننماید. بنا به نظر استاد زلمی قرآن همان قانون اساسی، سنت همان قانونها و اقوال علما، تعلیمات وزارتاند. نظامی که بشر پس از هزاران سال درباب نظام حقوقی بدان رسیده است؛ اسلام آنرا ١۴٠٠ سال پیش با ترتیب کتاب(قرآن)، سنت، اجماع و قیاس آورده است.
وی در باب پژوهشهای پروفسور زلمی گفت: استاد زلمی پژوهش های قرآنی چشمگیر و قابل توجهی انجام داده است. وی نسخ اصولیین را نمیپذیرد اما نسخ مفسران را میپذیرد و در توجیه نظریه اش می گوید: گاهی آیهای که هنوز زمان تحققاش فرا نرسیده، بهصورت عام نازل میشود، سپس خداوند با نزول آیهای دیگر آن را تخصیص میزند، یا آیهای مجمل یا مطلق نازل میشود، سپس آیهی دیگر میآید و آنرا تفصیل میدهد یا مقیّدش میکند.
وی دامه داد: استاد زلمی به تطوّر و پویایی در فقه معتقد است. وی میگوید: ما باید از میراث و گنجینههای عالمان پیشین اطلاع داشته باشیم، امّا نباید دچار جمود شویم. درست مانند اینکه پزشکان کنونی، عملهای جراحی را بر اساس طب بوعلی انجام دهند که امری معقول نیست و اما این بدینمعنا نیست که پزشکان به ابنسینا و طباش اهانت نمایند. بلکه بسیار امری طبیعی است که انسان نسبت به همکاران سابق خویش و تجارب و معارفشان اوج احترام و تقدیر را داشته باشد.
همچنین استاد عبدالرحمن یعقوبی رئییس و بانی نشر احسان در سخنان کوتاهی، ضمن تشکر از حضّار و بانیان این مراسم، همگان را به دگرپذیری و مدارای بیشتر دعوت نمود و ابراز محبت را از راهکارهای اساسی برای ایجاد الفت و مودت میان انسانها دانست و از بانوان درخواست نمود که در آرای نواندیشانهی زلمی درباب حقوق زن در اسلام تأمل نمایند و در کنگرهها و همایشهای دیگر، از آن سخن گویند.
وی به گشودگی بیشتر در تعامل با زنان دعوت نمود و ابراز امیدواری کرد که زنان بتوانند در جامعهی ما جایگاه واقعی خویش را بیابند.
وی از اینکه دکتر زلمی به نشر احسان جهت نشر آثارش اعتماد نموده و این نشر افتخار ترجمهی آثار وی به زبان فارسی و نیز چاپ آثار عربی وی را دارد، ابراز خوشحالی نمود.
در پایان سمینار که چهار ساعت به طول انجامید از طرف دانشگاه پیام نور سقز از هریک از آقایان مصطفی زلمی فرزند مرحوم مصطفی زلمی، ریدار احمد ، احمد نعمتی ،عبدالرحمان یعقوبی، صباح برزنجی تجلیل و لوح تقدیر اهدا شد.
تهیه و نگارش : یوسف ساجدی