سوره ی قدر
این سوره یکی از سوره های مکی است. نام سوره قدر است، واژه قدر سه بار در سوره تکرار شده است.
محور سوره :
پیرامون نزول هدایتی است که بینش ها و منش ها را تقدیر و اندازه گیری و ارزشیابی می کند.
تقسیم بندی آیات سوره :
آیه ی ۱ و ۲ بیان نزول هدایتی است که در شب قدر نازل شده است و بیان قدر و تعظیم مقام آن شب است.
آیه ی ۳ و ۴ توضیحی است پیرامون شب قدر و رخداد و اتفاقاتی که در آن شب روی داده است.
آیه ی ۵ آخرین وصف را پیرامون مقام و عظمت شب قدر بیان می دارد که عبارت است از سلامتی از هر نوع آسیب و گزند ، که در پیامِ نازل شده در این شب به آن اشاره شده است.
اهمیت سوره ی قدر :
به قول سید قطب (رحمه الله) بحث از این سوره و شبی که این حادثه ی عظیم در تاریخ عمر بشر در آن روی داده ، بحثی است بسیار ارزشمند و مهم ، که بایستی در نهایت فرح و غبطه و شادی عنوان شود؛ شبی است که اتصالی مطلق میان آسمان و زمین و ملاء اعلی و زمین صورت گرفته ، شب ابتدای نزول قرآن بر قلب محمد (ص) ، شبی که نمونه ی این شب را زمین و بشریت به چشم ندیده و به قلب هیچ انسانی خطور نکرده است، عظمتی که درک و فهمش از توانایی انسان ها حتی پیامبر صلی الله علیه و سلم هم خارج است و تنها نصوص قرآن بیان کننده ی این عظمت است ، بیان انتشار نور هدایت خداوند بر روی زمینی است که از ظلمت پر شده است.
مناسبت قدر با سوره ی علق که قبل از آن نازل شده است :
در سوره ی عَلَق به رسول خدا امر شده که قرآن را با نام پروردگاری قرائت نماید که او را آفریده و آنچه نمی دانست را به او آموخت .این سوره (عَلَق) سرآغاز وحی بر پیامبر بوده و در سوره ی قدر ذکر قرآن و نزول آن از طرف پروردگاری است که دارای عظمت و عزّت و سلطان است ، خدایی که عالم است به مصالح مردم و آنچه آن ها را در دنیا و آخرت سعادتمند می نماید.
تفسیر آیات سوره :
«إنّا اَنزَلناهُ فی لَیلَهِ القَدر»
«ما قرآن را در شب با ارزش ” لَیلَهُ القَدر” فرستادیم».
ضمیرِ (هُ) به قرآن بر می گردد. ذکر ضمیر به جای اسم ظاهر به خاطر شهرت وجلالت فوق العاده ی قرآن و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت و اهمیت آن است.
در سوره ی دخان نیز کتاب را ذکر نموده و سپس ضمیر را به آن ارجاع داده است:
«حم واَلکِتابِ اَلمُبین إنّا اَنزَلناهُ فی لَیلَهِ مُبارَکَه»
✅ عظمت این کتاب آسمانی در آین آیه (۱ سوره ی قدر) از سه جهت است :
۱-إنّا اَنزَلناهُ : که خداوند نزول آن را به خود نسبت داده ، مخصوصا که با صیغه ی «متکلم مع الغیر» که مفهوم جمعی دارد و دلیل بر عظمت است، بیان شده است.
۲-به صورت ضمیر آمده نه اسم ظاهر ، که ابهام ظاهری آن هم برای بیان عظمت و اهمیت آن است.
۳- نزول آن در آن شب مبارک و بزرگوار و ارزشمند که مقدرات و سرنوشت انسان ها در آن تعیین می شود ، دلیل دیگری بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است.
در اینجا سوالی مطرح می شود و آن اینکه : از نظر تاریخی و از نظر ارتباط محتوای قران با حوادث زندگی پیامبر (ص) مسلم است که این کتاب به طور تدریجی و طی ۲۳ سال نازل شده است، این امر چگونه با آیات فوق سازگار است؟ پاسخ این سوال همچنان که بسیاری از محققان گفته اند این است که قرآن دارای دو نزول بوده است؛
۱- نزول دفعی و کلی، که در یک شب از لوح المحفوظ به بیت العزه در آسمان دنیا نازل شده است.
۲- نزول تدریجی که بر حسب وقایع و حوادث در خلال ۲۳ سال بر رسول الله نازل شده است. همچنان که ابن عباس گفته است :
«اَنزَلَ اَلَقُرآنُ جُملهً واحِدهً مِنَ اَللوح اَلمَحفوظ الی بیتِ العزه مِنَ اَلسماءِاَلدُنیا ، ثُمَّ نَزَّلَ مُفَصَلا بِحَسبِ الوَقایعِ فی ثَلاثه و عَشرَینَ سنه علی رَسولَ الله (ص)».
قابل توجه اینکه در باره ی نازل شدن قرآن که در بعضی آیات به «انزال» و در بعضی به «تنزیل» تعبیر شده است ، راغب اصفهانی در کتاب المفردات چنین معنی کرده است که «تنزیل» در جایی گفته می شود که چیزی به صورت تدریجی نازل گردد ، ولی «انزال» مفهوم وسیع تری دارد که نزول دفعی را نیز شامل می شود.
« لَیلَهُ القَدر» شب بزرگوار و ارزشمند، شب ارزشیابی و تعیین سرنوشت
قدر به معنای اندازه گیری چیزی برای انجام کاری ، مصدر ثلاثی مجرد است که به معنای منزلت و مقام و ارزش و ارزیابی می باشد. کلمه ی قادر که اسم فاعل از ثلاثی مجرد و مقتدر که اسم فاعل از ثلاثی مزید از باب افتعال و قدیر که صفت مشبه است از همین ریشه گرفته شده است ، یعنی کسی که توانایی و اقتدار در باب ارزشیابی و مشخص کردن جایگاه در وی بیشتر است و می تواند عملیات تقدیر و ارزیابی را به شکلی دقیق همراه با قدرت انجام دهد.
پس شب قدر یعنی شبی بزرگوار و دارای مقام و منزلت که در آن مقدرات و سرنوشت انسان ها تعیین واندازه گیری و ارزیابی می شود و شب قدر در ماه مبارک رمضان است به دلیل فرموده ی خداوند در سوره ی بقره که می فرماید:«شَهرُ رَمَضانَ اَلَّذی اُنزِلَ فیهِ القُرآن هُدیً للِنّاسِ وَ بَیِّناتِ مِنَ الهُدی وَ الفُرقان» یعنی یکدفعه تمام قرآن در شب قدر از ماه رمضان از لوح المحفوظ به بیت العزه در آسمان دنیا نازل شده است.
در آیه ی بعد عظمت آن شب را بیان می دارد. «وَ مَا اَدراکَ ما لَیلَهُ القَدر» « تو چه می دانی شب قدر چیست؟(و چه قدر عظیم است)» .”ما” مای استفهامیه است.
«اَدراکَ» از ماده ی دَری یَدریِ و به باب افعال انتقال یافته و شده (اَدری) و مضارع اش یُدری است. درایت با فهم تفاوت دارد؛ درایت در حقیقت به فهمی اطلاق می شود که انسان آن را به زحمت به دست می آورد. تعبیر ما ادراک نشان می دهد که عظمت این شب به قدری است که حتی پیغمبر اکرم نیز با آن علم وسیع و گسترده اش آن را نمی دانسته چه رسد به دیگران .
خداوند عظمت و بزرگواری آن شب را از سه جهت بیان می نماید :
۱-«لَیلَهُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهر» « شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است».
این شب در زندگی بشر از هزارها ماه بهتر است ، چون هزار ها ماه و هزارها سال سپری شدند و رفتند بدون اینکه آثاری در زندگی بشر به جای بگذارند ، همچون آثار و تحولاتی که این شب مبارک بر جا گذاشته است. این شب ، شبی بزرگوار است به این خاطر که خداوند آن را برای شروع نازل کردن قرآن انتخاب نموده است. این قرآن هم عقیده و بینش و تصور و آوایی در ضمن دارد که سلامتی در زمین و در درون بشر پخش می نماید. عظمت این شب بستگی به آن حادثه ای دارد که در این شب روی داده است ، ماموستا محمود ویسی در این باره می گوید:« ما یک قاعده ی کلی برای حیاتمان از این مطلب که خدا فرموده ، می توانیم استخراج نماییم و آن این است که ارزش زمان بستگی به آن کاری دارد که در آن انجام می شود. حالا چرا لَیلَهِ القَدر ارزشمند است؟ چون کار و حادثه ی مهمّی در آن صورت گرفته که همانا نزول هدایتی است که کل بشریت را تا قیامت از ظلمات مختلف می رهاند و به نور هدایت که صاحب نور آسمان ها و زمین است مهمانی می کند. لذا مقام و عظمت لَیلَهِ القَدر بستگی دارد به آن حادثه ای که در آن ظرف زمان روی داده است و این قاعده را ما باید داشته باشیم».
به تعبیر سیّد قطب (رح)« بَل لَیلَهِ القَدر خَیرٌ مِن ءالافِ القرون» «بلکه شب قدر بهتر از هزاران قرن است که بشریت در منجلاب گناه و معاصی ، رکود ، جمود و سکون دست و پا می زد و هنوز اندر خم یک کوچه است و به جایی نرسیده است. هزاران سال از عمر بشریت سپری شده بدون اینکه کمترین تحول مثبت و ایجابی در حیات او روی بدهد و کمترین اثر از آثاری که این شب و حادثه ای که در این شب روی داده بر حیات بشریت به دنبال داشته باشد، و لذا این شب و عظمتش و درک این عظمت ، خارج از درک بشریت است».
«لَیلَهُ القَدرخَیرٌ مِن الفِ شَهر» شب قدر بهتر از هزار ماه است ، چون شبی است که نور هدایت در آن پخش شد و مفتاح شریعت جدیدی است که بر خیر البشر (محمد ص) نازل شده است در آن شب سنگ بنیان آخرین دین گذاشته شده که این دین در هر زمان و مکانی به صلاح بشریت می باشد.
چه عظمتی بالاتر از عظمت شبی که شروع و ابتدای این نور در آن است ، هدایتی که مردم را ، پس از سپری شدن سال های بسیار زیاد که در گمراهی بت پرستی به سر می برد ، راهنمایی می نماید؟
چه شرفی بالاتر و والاتر از شرف شبی که بدر معارف الهی بر قلب رسول الله پخش شد ، جهت رحمت و شفقت بر بندگان که آن ها را به سوی صراط مستقیم هدایت می نماید و از آن ها امتی می پروراند که مردم را از بردگی قیصر ها و کسری ها آزاد می نماید و از ظلم و ستم و سرکشی آن ها رها می سازد؟؟
پس لازم است بر مسلمانان که این شب را به پاسِ شکر و سپاسگزاریِ این نعمت جشن بگیرند و پیمانِ بندگی را تجدید نمایند.
۲-خداوند عظمت آن شب را در آیه ی بعد به تصویر کشانده و به توصیف بیشتری از آن پرداخته است. خداوند می فرماید« تنَزَّلُ المَلائِکهُ وَالرُّوحُ فیها باِذنِ رَبِهِم مِن کُلِّ اَمر» فرشتگان به همراه روح الامین در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می شوند».
در آن شب ملائک به همراه جبرئیل که قرآن را همراه دارند به زمین نازل می شوند و در بین آسمان و زمین پخش می شوند و در این جشن جهانی شرکت می نمایند.
« باِذنِ رَبِّهِم »: اینکه فرمان را به طور مستقیم از خداوند گرفته و بدون برنامه و بدون اجازه نازل نمی شوند.
“اِذن” از ماده ی اُذُن ، یعنی اِذن به اجازه ای گفته می شود که انسان با گوش خود آن را بشنود؛ لذا هر اجازه ای اِذن نیست مگر اینکه آن را مستقیماً با گوش خود شنیده باشد.
منظور از « کُلِّ اَمر » این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت ها و آوردن هر خیر و برکتی در رابطه با تمام امور و فرمان هایی که بشریت برای رسیدن به رستگاری و خروج از ظلمات بدان نیازمند است ، نازل می شوند.
۳-جهت سوم برای عظمت این شب اینکه در آخرین آیه سوره قدر می فرماید :
«سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطلَعِ اَلفَجر»« شبی است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح».
آن شب همه اش سلامتی است؛ تمام لحظات این شب که با هر لحظه ای ، امری از اوامرِ خدایی در شُرُف نزول است که این امر ، با خود سلامتی را از لحاظ فکری ، روحی ، ایمانی و اخلاقی به ارمغان می آورد.
تمام این شب سلام است و این آغاز سلامتی هاست از آسمان ها تا زمین. چرا که بشریت در ابعاد مختلف شخصیتی ، محتاج این سلامتی ها بوده تابه کمال برسد.
به تعبیر سید قطب « سلامت فکر و اخلاق و سلامت خانواده ، سلامت اجتماع و سلامتی های دیگر».
بشریت از قدر لیله القدر و ازحقیقت این حادثه غافل بود و عظمت این امر را نمی دانست ، امّا خدوند با لطف و کرم خاص خود این سلامتی را به بشریت ارزانیِ داشت و این سلامتی بار دیگر به کالبد های خشکیده و گندیده ی بشریت دمیده شد تا از آن کالبد ها انسان های وارسته و صاحب شخصیتی ساخته و پرداخته شوند و این سلامتی تا مطلع الفجر ادامه داشت .
بعضی در تفسیر «سلام هی حتی مطلع الفجر»می گویند: در آن شب شیاطین در بند و زنجیر هستند و در این جهت نیز شبی است سالم و توام با سلامتی.
بعضی نیز گفته اند اطلاق « سلام » بر آن شب به خاطر اینکه فرشتگان پیوسته به یکدیگر یا به مومنان سلام می کنند.
به هر حال شبی است سراسر نور و رحمت و سلامت و خیر و برکت و بی نظیر از هر جهت؛ پس بایستی ما مومنان این یادمان را فراموش نکرده و از آن غافل نشویم .
پیامبرِ ما راه آسانی را برای احیای این یادمان در ارواح ما قرار داده تا همیشه روح های ما با آن حادثه ی جهانی که در آن شب رخ داده اتصال داشته باشد؛ آن حضرت ما را تشویق فرموده که در هر سال در دهه ی آخر ر مضان ، شب قدر را جستجو کنیم.
در صِحیحَین آمده است:« تَحَرَّوا لَیلهَ القَدرِ فی العَشرِ الاَواخِرِ مِن رَمَضان» « شب قدر را در دهه ی پایانی رمضان جستجو نمایید».
همچنین رسول خدا فرموده است:« مَن قامَ لَیلَهَ القَدرِ اِیمانَا وَ احتِسابَا غَفَرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ» « هر کس شب قدر را با ایمان و اخلاص احیا نماید ، گناهان گذشته اش بخشوده می شود».
منهج و روش اسلامی در تربیت چنین است که عبادت را با حقایق عقیده در ضمیر مربوط می سازد و عبادت را وسیله ای برای احیای این حقایق و توضیح و تثبیت آن به صورت زنده قرار می دهد . این منهج ثابت کرده که درک و فهم نظری برای این حقایق ، بدون پشتوانه ی عبادت ، این حقایق را مستقر نمی کند .
احیای شب های قدر بسیار مهم است؛ این شب ها شب های خودیابی است ؛ یعنی از خود سفر کردن و به وضعیت مطلوب رسیدن ، یا تصمیم گرفتن برای ترک خود و به خدا رسیدن ؛ تصمیم گرفتن برای جدا شدن از حالت های ناسالم روحی و روانی و رفتن و رسیدن به حالت های سالم و مطلوب روحی و ایمانی و اخلاقی .
ماه رمضان بهترین فرصت است ، چرا که خداوند بدون هیچ گونه تقاضایی رحمت خود را شامل حال زمینیان کرده است و کسانی را که طالب بخشش اویند می بخشد .
وقتی چنین است ، پس فرصت ، فرصتِ استثنایی و غنیمت است و زمینه کاملاً فراهم است . شیاطین همه در بند و اسیر و زندانی ورحمت خداوند بدونِ استثنا کاملاً در دسترسِ همه ی بندگان است . در این شب ها اگر انسان ، برای جبران گذشته تلاش نکند ، دیگر برای یک سال این فرصت های طلایی تکرار نمی شود . پس عظمت احیای این شب این است که انسان تصمیم بگیرد که خود را احیا کند .
از خداوند می طلبیم که ما را در دستیابی و بزرگداشت آنچه در شب های قدر بر پیامبر نازل شده توفیق دهد .
والسّلام
احمد ویسی – پیرانشهر
