حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم-بخش دوّم

ترجمه: مظهر نعمتی دزاوری

دلایل مانعین (مخالفین) استدلالات و مناقشات:

گروه مانعین با دلایل نقلی وعقلی برای اثبات نظر خود استدلال نموده‌اند.

 دلایل نقلی مانعین

١- قرآن کریم: 

 ” شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ….. (البقره:١٨٥)

 ترجمه: (روزه، در چند روز معدودِ) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانه‌های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که ماه رمضان را دریابد، باید روزه بگیرد.

استدلال به این آیه چنین است که، شهود الشهر(مشاهده‌ی هلال اول ماه رمضان)، یا به معنی حضوردر محلّ اقامت، به هنگام ماه رمضان و سفر نکردن در این ماه است و یا به معنی مشاهده‌ی هلال این ماه وعلم به وجود ماه رمضان می‌باشد وعلم به وجود ماه رمضان با دو امر متحقق می‌شود: روؤیت هلال اول ماه یا کامل شدن سی روز ماه قبلی(شعبان)، زیرا بقاء هر ماهی، یعنی تکمیل سی روزه‌ی آن، اصل است و این اصل، هم تنها با یک دلیل یقینی رها می‌شود و یقین به وجود ماه بعدی از دو راه است: 1- رویت هلال ماه بعدی 2- کامل شدن سی روز ماه فعلی.[1]

ایراد براین استدلال : محاسبات فلکی زمان حاضرکه ابتدای ماه قمری بعدی را نشان می‌دهد بصورت یک علمی قطعی ویقین آور در آمده است واین علم قطعی، سبب وجوب عمل براساس آن می‌گردد.[2]

٢- سنت پیامبر(ص): 

الف)روایتی از ابوهریره(رض) که رسول خدا(ص) فرمودند:

« صُومُوا لِرُؤْيَتِه، وَأَفْطِرُوا لِرُؤيَتِه، فإِن غُبّي عَليكم، فَأَكْمِلُوا عِدَّةَ شَعْبانَ ثَلاثينَ » [3]

ترجمه: با ديدن آن (هلال) روزه بگيريد و با ديدن آن (هلال) افطار نمائید(عیدکنید) پس اگر ماه برشما پوشيده شد، سی روز شعبان راتمام کنيد.

استدلال: پیامبر (ص) روزه گرفتن در ماه رمضان را منوط به دیدن هلال ماه رمضان یا تکمیل سی روز ماه شعبان نموده ومحاسبات فلکی را جایگزین رویت هلال ماه، ننموده است. [4]

به این استدلال چنین پاسخ داده شده است که در روایات دیگری از پیامبر(ص) روایت شده که: فَإِنْ غُمَّ عَلَيْكُمْ فَاقْدُرُوا لَهُ. یعنی اگر ماه بر شما پوشیده شد پس بر اساس حساب منازل ماه عمل کنید. 

ب) ازابن عمر به نقل از پیامبر خدا (ص) روایت است که فرمودند:

 «إِنَّا أُمَّةٌ أُمِّيَّةٌ، لاَ نَكْتُبُ وَلاَ نَحْسُبُ، الشَّهْرُ هَكَذَا وَهَكَذَا» يَعْنِي مَرَّةً تِسْعَةً وَعِشْرِينَ، وَمَرَّةً ثَلاَثِينَ» [5]

ترجمه: «ما [مردم عرب، و یا قوم قریش، و یا همۀ امت] امت درس ناخوانده ای هستیم، نه می‌نویسیم و نه حساب می‌نمائیم ماه گاهی این قدر و وگاهی این‌ قدر است».یعنی: گاهی بیست و نُه روز است، و گاهی سی روز.

استدلال: پیامبر(ص) امت را با وصف امی (درس ناخوانده) و غیر نویسنده وغیر حسابگر توصیف نموده است ومنظور از حساب در اینجا، محاسبات نجومی می‌باشد، پس طبق این روایت، حکم روزه وغیر آن وابسته به رویت هلال گردیده است تا رنج وفشار از مردم به خاطردشوار بودن محاسبات فلکی برداشته شود.[6]

پاسخ به این استدلال: روایت ذکر شده، بیانگرحکم امت اسلامی در آن زمان بوده است اما امروزه نوشتن ومحاسبه برای بیشتر مردم فراگیر وآسان می‌باشد.[7]

ج) از ابو هریره و حسن(رض) به نقل از پیامبر(ص) روایت شده است: 

«مَنْ أَتَی کَاهِنًا أَوْ عَرَّافًا فَصَدَّقَهُ بِمَا یَقُولُ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ»[8]

ترجمه: هرکس به نزد پیشگو و فالگیر برود وآنچه را که می‌گویند باورکند به آنچه برمحمد(ص) نازل شده است کافر شده است.

استدلال: شارع مقدس توجّه و اعتنا نمودن به سخن ستاره شناسان و طالع بینان و پیشگویان و حسابگران را جایز ندانسته است، زیرا که آنها از راهی می‌خواهند هلال ماه را ثابت کنند که در صحت و درستی طریقه‌ی آنها، اختلاف شده و ثبوت ماه حتّی برای خودشان نیز قطعی و مسلّم نمی‌باشد، پس هر کسی برای اثبات هلال، به نظرات آنها مراجعه کند، با این حدیث مخالفت ورزیده است.[9]

پاسخ به این استدلال: این شبهه ازآنجا ناشی می‌شود که در قدیم بسیاری از کسانی که محاسبات فلکی انجام می‌دادند، پیشگوئی وفالگیری نیز می‌کردند اما در عصر ما علم ستاره شناسی جزء سحر وپیشگوئی به شمار نمی‌آید بلکه بر قواعد و پایه‌‌های علمی وتجارب محسوس وتحلیلات دقیق ومنظم در پدیده‌‌های هستی استوار است.[10]

٣- اجماع:

پاره ای از دانشمندان قائل به اجماع در جایز نبودن بکارگیری محاسبات فلکی جهت ثبوت ماههای قمری شده‌اند، [11]شیخ الاسلام ابن تیمیه می‌گوید: مسلمانان بر عدم جواز بکارگیری محاسبات فلکی برای اثبات ماه‌‌های عربی اجماع نموده وپیرامون آن هیچ اختلافی ازقدیم وجدید دیده نشده و تنها از برخی فقیهان متاخر جدید بعد از سیصد سال مخالفتهائی با آن شده است.[12]

 پاسخ به این استدلال: این اجماع در غیر مورد بحث است زیرا که علم نجوم امروزی همانی نیست که گذشتگان با آن آشنا بودند.

دلائل عقلی: 

الف) مشروط شدن اثباط ماه قمری به رویت هلال یا تکمیل سی روز ماه قبلی، موافق با هدف آسانگیری این دین است زیرا که رویت هلال ماه امری عمومی است که برای اکثر مردم از خواص وعوام انجام آن آسان است، اما اگر اثبات ماه، منوط به محاسبات فلکی باشد، پیامد آن دشواری وفشار بر مردم خواهد بود که این امر مغایر با مقاصد شریعت است.[13] 

پاسخ به این استدلال: امروزه محسابات فلکی نه تنها آسان شده بلکه در بسیاری مواقع از رویت هلال ماه هم آسانتر می‌باشد.[14]

ب‌) دلیل مادی وحسی(رویت هلال ماه) بر دلیل ظنی و محاسباتی ( اثبات وجود هلال ماه براساس محاسبات فلکی) رجحان وبرتری دارد، زیرا رویت ماه، امری یقین آور است اما اثبات ماه با محسابات فلکی براساس یک اندازه گیری اجتهادی صورت می‌گیرد که درآن خطا راه دارد واین خطا معمولاً در نتایج این محاسبات وتقویم‌‌هائی که ستاره شناسان آنها را در جراید وروزنامها منتشر می‌کنندواقع می‌شود وهمین سبب تفاوت میان این تقویم‌‌ها شده است.[15] 

پاسخ به این استدلال: علت اختلاف در برخی تقویم‌‌ها به دو امر مهم بر می‌گردد: 

امر اول: برخی از این تقویمها از افراد متخصص واهل فن ویا از مراکز معتبر علمی نجومی، صادر نمی‌شود بلکه از بعضی سالنامه نویس‌‌هائی صادر شده که علم ودانش این کار را به صورت فردی از کتب وجداول قدیمی که سالها از عمر آنها گذشته است آموخته‌اند و تقویم‌‌های ساخت این افراد برپایه‌‌های علم نجوم جدید که بر اصول علمی وتجارب دقیق استوار شده، نمی‌باشد.[16]

امر دوم: برخی از این اختلافات، اختلاف در تعیین دقیق زمان تولد هلال ماه نیست بلکه منشأ این اختلافات بر سر توافق وقرارداد دانشمندان با یکدیگر است توضیح اینکه، برخی از دانشمندان غیرمسلمان ومسلمان علم فلک مثل دکتر صالح العجیری، زمانبندی ساعت گرینویچ لندن را مبنا قرار داده‌اند و طبق این ساعت چنین توافق نموده‌اند که اگر هلال ماه قبل از ساعت دوازده به وقت گرینویچ متولد شود پس شب فعلی، شب اولین روز ماه است واگربعد از ساعت دوازده متولد شود پس شب فعلی، شب آخرین روز ماه است (وشب بعدی، اولین شب ما بعدی خواهد بود) اما برخی از دانشمندان دیگر (عمدتاً مسلمان) مثل کمیته‌ی تقویم مکه مکرمه، غروب خورشید مکه مکرمه را مبنای توافق خود قرارداده‌اند که اگر غروب خورشید مکه قبل از تولد هلال ماه باشد پس شب فعلی، شب آخرین روز ماه است واگر غروب خورشید در مکه بعد از تولد هلال ماه اتفاق بیفتد، پس شب فعلی، شب اولین روز ماه به حساب می‌آید.[17]

براین اساس در می‌یابیم که اختلاف در برخی تقویمها بدلیل عدم صدور همه‌ی آنها از یک منبع واحد علمی و توافق مبنائی است. 

پی نوشت‌‌ها: 

1. الکاسانی، بدائع الصنائع، 2/220، ابن عبدالبر، الاستذکار، 3/276، ابن العربی، احکام القرآن، 1/118، البهوتی، کشاف القناع، 2/371. 

2. فقه الصیام، قرضاوی، ص 29، الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی، مجلة الفقه الاسلامی، جدة، عدد 2، جزء 2/934، القضاة، شرف، ثبوت شهر القمری، مجلة الدراسات، الاردن، عدد 2، جلد 26، 1999 م، ص 449.

3. متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص )إذَا رَأَيْتُمُوالهلال فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا، شماره 1810، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/762. متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره 1807، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/762.

4. ابن الهمام، شرح فتح القدیر، 2/318، القرافی، الذخیرة، 2/314، ابن رشد بدایة المجتهد، 1/424، المرداوی، الحاوی الکبیر، 3/407، النووی، المجموع، 6/179، البهوتی، کشاف القناع، 2/371.

5. متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره 1807، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/761.

6. ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی، ت 852 ه، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ط1، 14 م، دارالفیحاء، دمشق، 1997 م، 4/163.

7. الصدیقی، فقه المستجدات فی باب العبادات، ص 258.

8. صحیح، الحاکم، محمد بن عبدالله النیشابوری، ت 405 ه، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر، ط1، 4 م، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1990 م، کتاب الایمان، شماره 15، 1/49، وقال صحیح علی شرط الشیخین، ووافقه الذهبی فی التلخیص، واحمد، احمد بن حنبل الشیبانی، ت241 ه، مسندالامام احمد، موسسة قرطبة، القاهرة، شماره، 9532، 2/429، وقال شیخ شعیب الاناووط: حدیث حسن، رجاله ثقات رجال صحیح. 

9. ابن نجیم، البحر الرائق، 2/460، ابن عابدین، محمد امین بن عمر، ت 1252 ه، تنبیه الغافل والسنان علی احکام هلال رمضان، ص 96، در ضمن چهار مقاله زیر نظر اشراف حسن اسبر چاپ شده است، ط1، دارابن حزم، بیروت، 2000 م، القاضی عبدالوهاب، المعونة، 1/281.

10. الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور، مجلة الفقه الاسلامی، عدد 2، الجزء 2/935، ابو رخیة، اثبات الاهلةف مجلة الشریعة والدراسات الاسلامیة، ص 404.

11. العینی، البنایة، 4/17، الباجی، المنتقی شرح موطأ الامام المالک، ط1، دارالکتاب العربی، بصر، 1331 ه، 2/38.

 12. ابن تیمیه، مجموع فتاوی شیخ الاسلام، 25/132. 

13. ابن تیمیة، مجموع فتاوی شیخ الاِسلام، ۲۵/۱۳۶، ابن باز، مجموع فتاوی و مقالات متنوعة لعبد العزیز بن باز ۱۵/۱۱۲.  

14. الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایة الشهور القمری مجلة الفقه الاِسلامی العدد 2، الجزء 2/931 

15. اُبو زید فقه النوازل، 2/216.   

16. شرف القضاة، ثبوت الشهر القمری مجلة دراسات، الاردن، العدد 2، المجلد26، 1999م، ص 450.

17. المنیع، مجموع فتاوی و بحوث، ص265. 

[1] . الکاسانی، بدائع الصنائع، 2/220، ابن عبدالبر، الاستذکار، 3/276، ابن العربی، احکام القرآن، 1/118، البهوتی، کشاف القناع، 2/371. 

[2] . فقه الصیام، قرضاوی، ص 29، والزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی، مجلة الفقه الاسلامی، جدة، عدد 2، جزء 2/934، القضاة، شرف، ثبوت شهر القمری، مجلة الدراسات، الاردن، عدد 2، جلد 26، 1999 م، ص 449.

[3] . متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) إذا رأيتم الهلال فصوموا، وإذا رأيتموه فأفطروا، شماره 1810، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/762. متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره 1807، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/762.

[4] . ابن الهمام، شرح فتح القدیر، 2/318، القرافی، الذخیرة، 2/314، ابن رشد بدایة المجتهد، 1/424، المرداوی، الحاوی الکبیر، 3/407، النووی، المجموع، 6/179، البهوتی، کشاف القناع، 2/371.

[5]. متفق علیه، بخاری، صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره 1807، 2/674، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام، باب وجوب صوم رمضان لرؤية الهلال، والفطر لرؤية الهلال. وأنه إذا غم في أوله أو آخره أكملت عدة الشهر ثلاثين يوما، شماره 1081، 2/761.

[6]. ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی، ت 852 ه، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ط1، 14 م، دارالفیحاء، دمشق، 1997 م، 4/163.

[7]. الصدیقی، فقه المستجدات فی باب العبادات، ص 258.

[8]. صحیح، الحاکم، محمد بن عبدالله النیشابوری، ت 405 ه، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر، ط1، 4 م، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1990 م، کتاب الایمان، شماره 15، 1/49، وقال صحیح علی شرط الشیخین، ووافقه الذهبی فی التلخیص، واحمد، احمد بن حنبل الشیبانی، ت241 ه، مسندالامام احمد، موسسة قرطبة، القاهرة، شماره، 9532، 2/429، وقال شیخ شعیب الاناووط: حدیث حسن، رجاله ثقات رجال صحیح. 

[9]. ابن نجیم، البحر الرائق، 2/460، ابن عابدین، محمد امین بن عمر، ت 1252 ه، تنبیه الغافل والسنان علی احکام هلال رمضان، ص 96، در ضمن چهار مقاله زیر نظر اشراف حسن اسبر چاپ شده است، ط1، دارابن حزم، بیروت، 2000 م، القاضی عبدالوهاب، المعونة، 1/281.

[10] . الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور، مجلة الفقه الاسلامی، عدد 2، الجزء 2/935، ابو رخیة، اثبات الاهلةف مجلة الشریعة والدراسات الاسلامیة، ص 404.

[11] . العینی، البنایة، 4/17، الباجی، المنتقی شرح موطأ الامام المالک، ط1، دارالکتاب العربی، بصر، 1331 ه، 2/38.

[12] . ابن تیمیه، مجموع فتاوی شیخ الاسلام، 25/132. 

[13]. ابن تیمیة، مجموع فتاوی شیخ الاِسلام، ۲۵/۱۳۶، ابن باز، مجموع فتاوی و مقالات متنوعة لعبد العزیز بن باز ۱۵/۱۱۲.  

[14] . الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایة الشهور القمری مجلة الفقه الاِسلامی العدد 2، الجزء 2/931.

[15] . اُبو زید فقه النوازل، 2/216.   

[16] . شرف القضاة، ثبوت الشهر القمری مجلة دراسات، الاردن، العدد 2، المجلد26، 1999م، ص 450.

[17] . المنیع، مجموع فتاوی و بحوث، ص265. 

نویسنده: جابر عیدالوندة العازم