امامان خردسال، در محراب تراویح(۶)

ترجمه: یوسف ساجدی

در کتاب «مفاکهة الخلان» شمس الدین ابن طولون دمشقی (ت 953هـ/1546م) آمده است در رمضان سال 926هـ/1520م، حاکم عثمانی دمشق به امام جماعت مسجد جامع اموی که حنفی مذهب بود دستور داد یک شب را او امام تراویح باشد و شب دیگر را امامی شافعی امامت کند، این کار انجام شد و تراویح در محراب حنفی ها برپا نشد ولی قبول کردن این کار بر متعصبان شافعی که تصمیم را به راحتی نمی پذیرفتند آسان نبود

امامت جماعت کودکان

حكم شرعی إمامت کودکان برای نماز تراويح چیست؟

از جمله چیزهای جالبی که قرن ها با ماه رمضان مرتبط بوده است، «امامت نماز تراویح توسط کودکان» در برخی از مساجد بزرگ شهرها و به ویژه در مسجد الحرام مکه است، اگرچه در باره صحت نماز تراویح پشت سر پسران چنان که ابن الضیاء حنفی (متوفی ۸۵۴ ق / ۱۴۵۰ م) در «تاریخ مکه و مسجد الحرام» می گوید میان علما اختلاف نظر وجود دارد.

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های تاریخی آن، موردی است که سیاح مقدسی ذکر کرده است که مردم شیراز «نماز تراویح می‌خوانند و پسران را در آن جلو می اندازند».

ابن جوزی (متوفی ۵۹۵ ق / ۱۱۹۹ م) – در المنتظم آورده است: سلطان آل بویه در بغداد در سال ۳۹۵ ق / ۱۰۰۶ م، هر یک از ابوالحسین بن الرفاء و اباعبدالله بن زجی و اباعبدالله بن بهلول که از بهترین قاریان بودند را اگر چه نوجوان بودند، به عنوان امامان رسمی نماز تراویح منصوب کرد که به صورت نوبتی نماز می خواندند و همین امر باعث شده بود که مردم نماز تراویح را پشت سر آنان بخوانند.»

در حجاز و مصر رسم بر این بود که کودک در صورتی که قرآن را به طور کامل حفظ می کرد و به ین دوازده سالگی قدم می گذاشت می توانست نماز تراویح را امامت کند.

از این رو، در سفر ابن جبیر اطلاعات فراوانی در مورد تراویح پسران در مسجد الحرام مکه و جشن های پیرامون آن می یابیم که به گفته قاضی ابو علی تنوخی (متوفی ۳۸۴ ق / ۹۹۵ م) در «نشوار المحضره»، برخی از آنان را به این نتیجه رسانده که از «زیبایی اسلام، جمعه بغداد و نماز تراویح مکه است.

ابن جبیر می‌گوید: «در شب بیست و یکم، یکی از فرزندان اهل مکه قرآن را – در تراویح- ختم کرد و پس از اتمام قرآن برخاست و به ایراد سخنرانی پرداخت، سپس پدر آن پسر، همه را به جشنی در خانه خود دعوت کرد و در شب بیست و سوم، پسر یکى از ثروتمندان مکه که هنوز به پانزده سالگی نرسیده بود قرآن را ختم کرد، پس کودک امام، آمد و نماز تراویح را خواند و قرآن را در آن ختم کرد و در حالی که در محراب بود اهل مسجد الحرام، زن و مرد، پیرامون او جمع شدند.

عادت امام قرار دادن نوحوانان در تراویح مساجد به عصر جهانگرد ابن بطوطه (متوفی ۷۷۹ ق / ۱۳۷۷ م) و پس از آن می رسد، آنگاه که در سفرنامه اش می نویسد: هر مذهب فقهی دارای محراب خاصی بود و در همه شب های فرد دهه پایانی رمضان قرآن را ختم می کردند و قضات و فقها و بزرگان شاهد این ختم قرآن بودند و آن کسی که قرآن را با آن ها ختم می کرد فرزند یکی از بزرگان اهل مکه بود، پس از پایان ختم، منبری که با ابریشم تزیین شده بود برایش برپا می کردند و شمع می افروختند و سپس به موعظه می پرداخت و چون خطبه را تمام می کرد، پدرش مردم را به خانه خود فرا می خواند و به آنها غذاها و شیرینی های فراوان می داد.

در رزومه قاضی شافعی مذهب، جلال الدین بلقینی(ت ۸۲۴ هـ/۱۴۲۱ م) همانگونه که در ‘رفع الإصْر عن قضاة مصر‘ ابن حجر آمده است

در حالی که خردسال بوده قرآن حفظ نموده و  امامت تراویح را برعهده داشته است،همچنان که خود امام ابن حجر  همانگونه که سخاوي در کتاب ‏‘الجواهر والدرر في ترجمة شيخ الإسلام ابن حجر‘ آورده طبق همان عادتی که اگر کودکی قرآن ختم می کذد می توانیت امامت نماید، در حالی که دوازده سال بیشتر نداشت و در سال ۷۸۵ ق / ۱۳۸۳ م، در حرم مکه برای مردم امامت تراویح برعهده داشته است.

سخاوی می گوید: استاد او ابن حجر پس از آنکه امام کبیر شد، «شبی از  شب های ماه رمضان را در نماز جماعت مسجد الحاکم شرکت کرد تا پشت سر ابن کویز نماز بخواند که طبق رسم کودکان، پس از ختم قرآن برای مردم تراویح می خواند.

تازه، فاسی در کتاب العقد الثمین می نویسد که قاضی و مفتی مکه، محب الدين ‏بن ظهيرة (ت 827هـ/1424م)  در سال ۷۹۹ ق/ ۱۳۹۷ م. و در حالی که ده سال بیشتر نداشت امامت تراویح را عهده بوده است.

تعداد رکعات تراویح

تعداد رکعات تراویح از نظر تاریخی، بر حسب  مذاهب فقهی متفاوت است و اگر آنچه که در حرمین شریفین ساری و جاری است را مدنظر قرار دهیم در می یابیم که تعداد رکعت های آن در طول هزار سال گذشته متفاوت بوده است و این موضوع تا اواسط قرن چهاردهم هجری در حکومت سعودی شاهد اتحاد نبوده است.

ساکنان مکه آنگونه که ابن ‏بطوطة می گوید تراویح معمول و مرسوم که بیست رکعت بود را اقامه می کردند و در پی آن سه رکعت وتر اقامه می کردند ولی ساکنان مدینه آنگونه که سمهودی در «وفاء العیون»از امام نووی به نقل از امام شافعی آورده است که می فرماید:  مردم مدینه را دیدم در حالی که سی و نه رکعت تراویح و سه رکعت وتر اقامه می کردند.

امام سخاوي در کتاب ‘التحفة اللطيفة‘ می گوید: در اواخر قرن هشتم هجری و چهاردهم میلادی محدث حافظ زین الدین عبدالرحیم عراقی کردی (ت ۸۹۶ ق/,۱۴۰۳ م) و از مدرسان حرم نبوی در مدینه اقدام به تغییر عرف اهل مدینه در تعداد رکعت های تراویح کرد؛ او پس از نماز عشاء بیست رکعت تراویح و سه رکعت وتر اقامه می کرد و اگر آخر شب بود به اقامه شانزده رکعت بسنده می کرد و امامان در حرم نبوی از او پیروی کرده اند.‏

در مورد تعداد رکعات تراویح در مساجد مصر، بین گزینه فقهی آزاد و گزینه رسمی الزام آور دولتی متغیر بوده است. در این باره مقريزي در کتاب ‘المواعظ والاعتبار‘ می گوید: هنوز هم مردم مصر شش دو رکعتی و جمعا دوازده رکعت تراویح می خوانند

تا رمضان سال (253هـ/867م)”،در این سال، مقامات عباسی در بغداد، ارجوز (یا ازجور بن اولوغ ترکی متوفی بعد از 254 ق / 868 م.) را به عنوان والی مصر منصوب کردند، وی دستور داد که نماز تراویح را در ماه رمضان تراویح را پنج دو تایی بخوانند (= 10 رکعت).»

کتب عمومی فقهی و شروح حدیث نبوی احکام نماز تراویح و تعداد  آن را روشن کرده است و برخی از علما در کتابهای خود آن را به تفکیک بیان کرده اند که ظاهراً از اکثر آنها جز عنوان آن به دست ما نرسیده است.

برخی از این آثار عبارت اند از کتاب  “فضل التراويح” حافظ أبو بكر محمد بن الحسن النقاش (ت 351هـ/962م)؛ و”كتاب التراويح” إمام حسام الدين الشهيد ‌‏(ت 536هـ/1141م)؛ و”كتاب التراويح” مفتي خوارزم أبي العباس أَحْمد بن إِسْمَعِيل التُّمُرْتَاشِيّ ‏الحنفي (متوفای نزدیکی های 600هـ/1203م).كتاب “صلاة التراويح” محدّث ابن عبد الهادي الجمّاعيلي ‏الحنبلي (ت 744هـ/1343م)؛ و”ضوء المصابيح في صلاة التراويح” و”إشراق المصابيح في صلاة ‏التراويح” قاضي القضاة تقي الدين السبكي الشافعي (ت 756هـ/1355م)؛ و”إقامة البرهان ‏على كميّة التراويح في رمضان” ابو الضياء الغيثي الشافعي (ت 975هـ/1567م).‏

جشن گسترده

بنابراین، در طول تاریخ اسلام، علاقه و اهتمام مسلمانان به نماز تراویح زیاد و همه جانبه بوده است، زیرا آن را بارزترین وجهه شادی به مناسبت رمضان دانسته اند، آنجا که همه گروه ها و طبقات در جوامع مسلمان، مردان و زنان و کودکان برای برخورداری از بهره های ایمانی آن همنوا شده اند تا جایی که جهانگرد ابن بطوطه از بازار نوازندگان در هند سخن گفته و خاطرنشان می کند که در آنجا مساجدی وجود داشت و زنان و مردان آوازه خوان، که تعدادشان فراوان بود، رمضان ها در این مساجد پشت سر امامان، نماز جماعت تراویح اقامه می کردند!

مقریزی در کتاب «المواعظ و الاعتبار»، بازار شمع فروشان در مملوک قاهره و آنچه مشاهده کرده از رواج فراوان شمع ها و چراغ ها در نمایشگاه‌ها در شب‌های ماه رمضان را توصیف می‌کند و می گوید: «در ماه رمضان به دلیل خرید و فروش و کرایه زیاد شمع های مجلسی، برای مغازه داران فصل بسیار خوبی بود، علاوه بر رسم کشاندن پسران سواره برای شرکت در نماز تراویح، در شب های رمضان از این گونه صحنه ها آنقدر خلق می شد که هر سخنوری از توصیف آن عاجز است!

همچنانکه أبو البركات سويدي بغدادي (ت ۱۱۷۴ هـ/ ۱۷۶۰ م) در ‘النفحة المسكية فى الرحلة المكية‘- خاطرات رمضانی خود در دمشق آنگاه که بدانجا سفر کرده است را برای ما بازگو کرده و به توصیف تراویح در مسجد جامع اموی و شادی های پر سر و صدای پیرامون آن پرداخته و  می گوید: یکی از چیزهای عجیبی که دیدم این بود که برای تراویح زنان با مردان در یک مسجد گردهم می آمدند“ و یک بار در مسجد بنی امیه نماز تراویح خواندم و دیدم مردم بین صفوف نشسته و مشغول صحبت بودند و بچه ها فریاد می زدند و گریه می کردند و بازی می کردند تا حدی که مزاحم نمازگزاران می شدند!

البته برپایی تراویح از اغتساشات گاها بدتر و آزار دهنده تر از هیاهو و جیغ کودکان بر فصای باشکوه معنوی آن نبوده است، مورخ روزهای دمشق، شهاب الدين البديري (ت 1175هـ/1761م) در كتابش ‘حوادث دمشق اليومية‘ می گوید: ثابت شد که روز دوشنبه سال 1173هـ/1759م] رمضان است و در شب سوم که مردم مشغول خواندن تراویح بودند زلزله وحشتناکی اتفاق افتاد؛ پس مردم نماز تراویح را قطع کردند و فرار کردند و یکدیگر را زیر پا گذاشتند و بهت زده شدند.

و اگر مصیبت ها سهم خود را در برهم زدن آرامش جمعیتی که برای تراویح گرد آمده بودند، داشته است می بینیم که شاعران هم سهم خود را از توصیف ادبی زیبا در آن مناسبت ها داشته اند.

از این موارد آن چیزی است که محدِّث قطب الدين اليُونِيني (ت 726هـ/1326م) -در ‘ذيل مرآة الزمان‘- آورده که شاعر جمال الدين المصري معروف به ابن الجزّار (ت 679هـ/1278م) “ در یکی از شب های رمضان نزد صاحب بهاء الدين أحمد بن حنّا (الوزير المملوكي ت 677هـ/1278م) رفته و پیش او نماز تراویح خوانده است و امام جماعت در آن شب سوره انعام را در یک رکعت تلاوت می کند که [ابنُ الجزار] گفت: من قدرت -شنیدن سوره- انعام آن هم در یک رکعت را ندارم! از من نخواهید حضور پیدا کنم جز در شب”الأنفال” و”المائدة”!

منبع : صفحة تراث – الجزيرة نت

والسلام علیکم و رحمةالله