قرآن در زندگی اصحاب پیامبر رضی الله عنهم

شاید تنها اصحاب، بهترین تطبیق و تجسم عینی عملکرد و دستاورد رسول خدا (ص) به شمار آیند، آن ها پیشقراول و بهترین الگو برای همه مسلمانان در هر دوره و زمانی به حساب می آیند.

بی شک، هدف و مقصود اصلی از نزول قرآن، علم و عمل می باشد؛ چرا که با قرآن ما می آموزیم و به افزایش و اصلاح علم و دانش می پردازیم و هر ارتباط و تعاملی با کلام خدا، نیازمند داشتن دانشی صحیح، از بعد عقیده، عبادت، فقه و … می باشد‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

شاید آنچه در سنت نبوی در ارتباط با اجر و پاداش تلاوت قرآن، ذکر گردیده است، گامی در جهت فهم قرآن و تطبیق آن بشمار آید.

از ابن عباس نقل است که عمر (رض) هرگاه وارد خانه اش می شد، قرآن را باز می کرد و به تلاوت آن می پرداخت – این کار چه عالی خواهد بود  اگر در مسجد باشد –

– اگر یکی از شما از بازار برگشت، قرآن را باز کند و به تلاوتش بپردازد.

ابن مسعود هرگاه برادران دینی اش  نزد وی گرد می آمدند، مصحف شریف را باز می نمودند و به تلاوتش می پرداختند و  قرآن را برایشان تفسیر می نمود. پیامبر خدا(ص) می فرمود: هرکس خواستار این است که با طراوت و تازگی، قرآن را آنگونه که نازل شده است، یاد بگیرد، آنرا از ابن مسعود فرا بگیرد.

اعمش نقل می کند که: بادیه نشینی از نزد ابن مسعود گذر کرد درحالی که ابن مسعود مشغول یاد دادن قرآن به گروهی بود گفت: این ها چه کار می کنند؟ ابن مسعود فرمود: اینها میراث پیامبر را میان خویش تقسیم می کنند.

صحابه کرام حریص ترین مردم نسبت به تدبر در قرآن و فهم معانی و بررسی و درک کامل امثال و نمونه های آرمانی آن بودند و بعضی از آنها  طول شب یا بخشی از روز را بر روی یک  آیه سپری می کردند و با الگو برداری از رسول خدا (ص)، در این موضوع به تکرار  و تامل در آن می پرداختند.

چنانکه ابوذر غفاری روایت می کند، این پیامبر بزرگوار اسلام(ص) بود که شبی از شبها برای نماز بپاخاست و تمام  شب را با تلاوت یک آیه سپری نمود تا اینکه  صبح شد؛ با تلاوت آن به قیام بر می خاست و به رکوع می رفت و سر به سجده می نهاد، مردم به ابوذر گفتند: این آیه کدامین آیه از قرآن بود؟ ابوذر فرمود: این آیه که می فرماید: “إن تعذبهم فإنهم عبادك وإن تغفر لهم فإنك أنت العزيز الرحيم” یعنی: اگر آنان را مجازات کنی، بندگان تو هستند (و هر گونه که بخواهی درباره آنان می توانی عمل کنی ) و اگر از ایشان درگذری (تو خود دانی و توانی) چرا که تو چیره و توانا و حکیمی.

از قاسم بن ایوب نقل شده که گفت: من از سعید بن جبیر شنیدم که این آیه را بیست بار و اندی در نماز تکرار نمود که می فرماید:

وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “ﻭ ﭘﺮﻭﺍ ﻛﻨﻴﺪ ﺍﺯ ﺭﻭﺯی ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪﺍ ﺑﺎﺯ ﮔﺮﺩﺍﻧﺪﻩ ﻣﻰ  ﺷﻮﻳﺪ، ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺁﻧﭽﻪ ﺍﻧﺠﺎم ﺩﺍﺩﻩ، ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﺎﻣﻞ ﺩﺍﺩﻩ ﻣﻰ  ﺷﻮﺩ و ﺁﻧﺎﻥ ﻣﻮﺭﺩ ﺳﺘﻢ ﻗﺮﺍﺭ ﻧﻤﻰ  ﮔﻴﺮﻧﺪ [ ﺯﻳﺮﺍ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺭﺍ ﺩﺭﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ  ﻛﻨﻨﺪ، ﺗﺠﺴّﻢِ ﻋﻴﻨﻲ ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺧﻮﺩﺷﺎﻥ ﺍﺳﺖ ] بقره:٢٨١  

 این آیه  آخرین آیه ای از قرآن است که  نازل گردید و پس از آن پیامبر خدا به مدت نه روز زنده ماند وسپس فوت فرمودند.

اما آیه:ِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا یعنی: ﺍﻣﺮﻭﺯ ﺩﻳﻨﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺮﺍی ﺷﻤﺎ ﻛﺎﻣﻞ ﻭ ﻧﻌﻤﺘﻢ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻛﺮﺩم ﻭ ﺍﺳﻠﺎم ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻳﺘﺎﻥ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺩﻳﻦ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪم. مائده/۳

 پیامبر خدا بعد از نزول آن، به مدت سه ماه زنده ماند و بعد به رحمت ایزدی پیوست.

و این اسماء دختر ابوبکر صدیق (رض) بود که نوه اش از وی نقل می کند که روزی در نماز به قرائت سوره طور پرداخت، هنگامی که به این آیه رسید که می فرماید: فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ یعنی: ﻭلی ﺧﺪﺍ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎﺩ ﻭ ﻣﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻋﺬﺍﺏ ﻣﺮﮔﺒﺎﺭ ﺣﻔﻆ ﻛﺮﺩ. ٢٧/طور شروع به تکرار و تکرار آن نمود، نوه اش می گوید: بخاطر حاجت و نیازی به بازار رفتم سپس برگشتم در حالی که اسماء همچنان و مدام به تکرار آیه می پرداخت.

اصحاب مدام متذکر می شدند که هدف از همه این کارها، صرفا عمل به قرآن کریم می باشد، این ابن مسعود است که مردی نزدش آمد و بدو گفت: سخنانی جامع و سودمند را به من بیاموز، او هم گفت: بله یقینا، خدا را عبادت کنید و چیزی را با او شریک نسازید، و هر جا قرآن رفت شما هم بروید و هرکس حقیقتی را نزد شما آورد چه کم و چه زیاد، اگر چه بیگانه و زشت و منفورهم باشد از وی بپذیر و هر که نزدت آمد و در سخنانش دروغ گفت اگر چه محبوب و نزدیک هم باشد آن را به خودش باز گردان واز وی نپذیر.

از ابراهیم تیمی نقل است که گفت: امام عمر(رض) روزی با خود به خلوت نشست و گفت: چگونه این امت دچار اختلاف می شود و حال آنکه پیامبرش یکی و قبله اش یکی می باشد؟ – به جواب قانع کننده ای نرسید – بنابر این بدنبال ابن عباس فرستاد و خطاب به وی گفت: این امت چگونه دچار اختلاف می شوند ای ابن عباس!؟ ایشان گفتند: ای امیر مومنان! قرآن بر سر ما نازل می شود و به تلاوت آن می پردازیم و بدان عمل می نماییم و بعد از ما کسانی خواهند آمد که قرآن را می خوانند ولی نمی دانند در مورد چه چیزی نازل شده است ، بنابراین (هرکدام) در مورد آن رأی و نظری خواهند داشت. در صورت اختلاف آراء دچار اختلاف نظر می گردند و هرگاه دچار اختلاف آمدند، به نبرد یکدیگر خواهند رفت. راوی می گوید: عمر او را نکوهش کرد و ملامتش نمود و ابن عباس آنجا را ترک کرد و رفت. عمر به  گفته های ابن عباس فکر كرد و سپس (مجددا) بدنبال وی فرستاد و خطاب به ایشان گفت: آنچه را گفتی برایم بازگوکن او نیز سخنانش را تکرار نمود، عمر سخنانش را درک نمود و پسندید.

ابن مسعود می فرمود: قرآن بر شما نازل شده، تا بدان عمل کرده و به بررسی و مطالعه آن بپردازید وبی شک هستند کسانی از شما که از اول تا پایان قرآن، به تلاوت آن می پردازند بدون اینکه حرفی از آن بکاهند وحال آنکه عمل بدان را ضایع می گرداند.

و از جمله صفات و ویژگیهایی که قرآن کریم برای اصحاب بیان داشته است این است که با تلاوت آیات قرآنی ایمانشان فزونی می یابد و دچار نقصان نمی شود.

خداوند متعال می فرماید:وَإِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَّن يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَٰذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ.

 ﻭ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺳﻮﺭﻩ ﺍی ﻧﺎﺯﻝ ﺷﻮﺩ، ﺑﺮخی ﺍﺯ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﮔﻮﻳﻨﺪ: ﺍﻳﻦ ﺳﻮﺭﻩ، ﺍﻳﻤﺎﻥ ﻛﺪﺍم ﻳﻚ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﻓﺰﻭﺩ؟ ﻭلی ﻛﺴﺎنی ﻛﻪ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﻧﺪ ﺍﻳﻦ ﺳﻮﺭﻩ ﺑﺮ ﺍﻳﻤﺎﻧﺸﺎﻥ ﺍﻓﺰﻭﺩ ، ﻭ ﺁﻧﺎﻥ [ ﺍﺯ ﻧﺰﻭﻝ ﺍﻳﻦ ﺳﻮﺭﻩ ] ﺷﺎﺩﻣﺎﻥ ﻣﻰ  ﺷﻮﻧﺪ.  توبه/١٢٤

وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَٰذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا

ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ [ ﺩﺭ ﻧﺒﺮﺩ ﺧﻨﺪﻕ ] ﮔﺮﻭﻩ ﻫﺎی ﺩﺷﻤﻦ ﺭﺍ ﺩﻳﺪﻧﺪ، ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪﺍ ﻭﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺵ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻭﻋﺪﻩ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﻧﺪ [ ﻛﻪ ﺛﻮﺍﺏ ﻭ ﭘﺎﺩﺍﺵ ﻋﻈﻴﻢ ﺭﻭﺯ ﺑﺎﺯﭘﺴﻴﻦ ﺑﺪﻭﻥ ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﻲ ﻫﺎ ﻭ ﺳﺮﺍﻓﺮﺍﺯ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺁﻣﺪﻥ ﺍﺯ ﺁﺯﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎ، ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ ] ﻭ ﺧﺪﺍ ﻭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺵ ﺭﺍﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺍﻧﺪ، ﻭ [ ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪﻕ ] ﺟﺰ ﺑﺮ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﻭ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺁﻧﺎﻥ ﻧﻴﻔﺰﻭﺩ. احزاب/٢٢

هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَّعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

ﺍﻭﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﺭﺍﻣﺶ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺩﻝ ﻫﺎی ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﻧﺎﺯﻝ ﻛﺮﺩ، ﺗﺎ ﺍﻳﻤﺎنی ﺑﺮ ﺍﻳﻤﺎﻧﺸﺎﻥ ﺑﻴﻔﺰﺍﻳﺪ. ﻭ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻥ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻭ ﺯﻣﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺩﺭ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻣﺎﻟﻜﻴّﺖ ﻭ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻳﻲ ﺧﺪﺍﺳﺖ ﻭ ﺧﺪﺍ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺩﺍﻧﺎ ﻭ ﺣﻜﻴﻢ ﺍﺳﺖ. فتح/ ٤

و این ارتقا و پیشرفت تحت نظر و رعایت رسول اکرم (ص) صورت می گرفت.

امام بخاری و مسلم و غیر آن دو روایت می کنند، هنگامی که این آیه نازل شد که می فرماید: لِّلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِن تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ یعنی: ﺁﻧﭽﻪ ﺩﺭ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻫﺎ ﻭ ﺁﻧﭽﻪ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻦ ﺍﺳﺖ، ﻓﻘﻂ ﺩﺭ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻣﺎﻟﻜﻴّﺖ ﻭ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻳﻲ ﺧﺪﺍﺳﺖ، ﻭ ﺍﮔﺮ ﺁﻧﭽﻪ [ ﺍﺯ ﻧﻴّﺖ ﻫﺎﻱ ﻓﺎﺳﺪ ﻭ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﺑﺎﻃﻞ ] ﺩﺭ ﺩﻝ ﺩﺍﺭﻳﺪ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﭘﻨﻬﺎﻥ ﺳﺎﺯﻳﺪ، ﺧﺪﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺁﻥ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ. ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺭﺍ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﻣﻰ  ﺁﻣﺮﺯﺩ، ﻭ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺭﺍ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﻋﺬﺍﺏ ﻣﻰ  ﻛﻨﺪ ; ﻭ ﺧﺪﺍ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺎﺭی ﺗﻮﺍﻧﺎﺳﺖ. بقره/٢٨٤

 بعد از نزول آیه فوق، اصحاب خدمت رسول اکرم (ص) رفته و در مقابل ایشان به زانو افتادند و گفتند: ای رسول خدا،  اموری به ما محول شده که تحمل آن را نداریم . همانا ما به نماز ، روزه ، جهاد و صدقه مکلف شده ایم ، و آیه ای بر شما نازل شده که تاب و تحمل آنرا نداریم ، آنگاه  پیامبر عصبانی شد و صورتش سرخ گردید و فرمود: ” آیا می خواهید آنچه را که اهل کتاب می گفتند شما هم بگویید که شنیدیم و سر از اطاعت باز می داریم؟ بلکه بگویید شنیدیم و اطاعت می کنیم سپس اصحاب بلافاصله گفتند: پروردگارا شنیدیم و اطاعت کردیم و آمرزشت را خواهانیم و بازگشت همه به سوی اوست.

سپس آیه: لله ما فی السموات ومافی الارض… بقره: ۲۸۴/۲۸۶ آیه فوق را منسوخ گرداند.

هنگامی که پیامبر این آیات را(در نماز) خواند و صحابه پشت سر او هم آنرا خواندند، خداوند متعال فرمود: “همانا به انجام رساندی. در روایتی در صحیح مسلم آمده که، خداوند متعال فرمود: “یقینا که همین طور می باشد.

سعید بن مرجانه می گوید: نزد عبدالله بن عمر رفتم و این آیه را تلاوت نمود و سپس گفت: سوگند به خدا، اگر توسط این آیه مؤاخذه شویم، همگی هلاك می گردیم، سپس گریه كرد تا اینكه اشك هایش سرازیر شد و آه وناله اش شنیده شد و آنگاه من بلند شدم و نزد بن عباس رفتم،(و ماجرا را برایش تعریف نمودم) او نیز گفت: خدا ابا عبدالرحمن را ببخشاید، مسلمانان نیز به هنگام نزول این آیه، بمانند عبداله بن عمر، فکر می کردند تا اینکه خداوند متعال این آیه را نازل فرمود که می فرماید:

لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ﺧﺪﺍ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺭﺍ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﺯﻩ ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲ ﺍﺵ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻧﻤﻰ  ﻛﻨﺪ. بقره/٢٨٦

  سرانجام (با این آیه) وسوسه درونی نسخ و ملغی گردید(و با آن انسان مورد مواخذه قرار نمی گیرد) و قول و فعل تثبیت شد(و قابل مواخذه هستند)و معلوم گشت که ابن عمر نسبت به این نسخ، علم و اطلاع کافی نداشته است.

امام طبری این آیه را منسوخ نمی داند وابن عطیه – مفسر مراکشی- می گوید درست و صواب این است که معنی فرمایش خدا که می فرماید: ِ وَإِن تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺁﻧﭽﻪ [ ﺍﺯ ﻧﻴّﺖ ﻫﺎی ﻓﺎﺳﺪ ﻭ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﺑﺎﻃﻞ ] ﺩﺭ ﺩﻝ ﺩﺍﺭﻳﺪ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﭘﻨﻬﺎﻥ ﺳﺎﺯﻳﺪ، ﺧﺪﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺁﻥ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻰ  ﻛﻨﺪ، ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺭﺍ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﻣﻰ  ﺁﻣﺮﺯﺩ، ﻭ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺭﺍ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﻋﺬﺍﺏ ﻣﻰ  ﻛﻨﺪ ; ﻭ ﺧﺪﺍ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺎﺭﻱ ﺗﻮﺍﻧﺎﺳﺖ. بقره/٢٨٤

معنایش این است که آنچه در توانایی و تحت کسب شماست. فلذا انسان معتقد و اندیشمند می داند که آنچه عارضی و اتفاقی است قابل عفو و بخشش می باشد و خدا هیچ کس را جز به اندازه توانایی اش مکلف نمی گرداند اما هر چیزی که انسان را به تفکر وا داشت و به خود مشغول ساخت، برآن مواخذه می گردد.

وبدین خاطر که لفظ “و إن تبدوا…” امکان این را دارد، افکار بدان وارد گردد، پیامبر (ص) و اصحاب دچار نگرانی شدند به همین دلیل، خداوند توسط آیه اول، آنچه را که می خواست بیان فرمود و آن را تخصیص داد. و این  بیان و توضیح، موجب آرامش، و رفع  نگرانی آنها شد و این آیات گواهی تازه بر ایمان صحابه می باشد.

 نویسنده: دکتر احمد ریسونی

مترجم: سوزی میحراب ۹۹/۸/۹