طبقه بندی مقاصد شریعت
پژوهشی از : عثمان عمری
نظر به اینکه مقاصد شرعی برای فهم و تفهیم احکام شرعی و ساده کردن آنها است و مصالح و منافع انسان را تأمین و مضارّ و مفاسد را از آن دور میکند، مورد عنایت خاصّ علمای اصولی قرار گرفتهاند به لحاظ میزان نیاز انسان به آنها علما آنها را به سه قسمت تقسیم و به صورت زیر ترتیب داده اند.
۱- ضروریات ۲- احتیاجیات ۳- تحسینیات
حصر مقاصد در ۳ قسم با اجتهاد و از طریق دلیل عقلی که همان استقراء است به دست آمده است و مطالعه ی نصوص شرعی از یک طرف و تحقیق و برّرسی مصالح انسانی از طرف دیگر در این استقرا مورد توجّه بوده است و بعضی آنها را به مصالح سه گانه تعبیر نموده اند.
الف)تعریف و توضیح
ضروریات:
مقاصد یا مصالح ضروری در احکام شرعی عبارت است از مصالح و ارزش هایی که ادامه حیات دینی و دنیای انسان ها به گونه ای به تحقّق آنها بستگی دارد؛ زیرا در صورت فقدان و عدم تحقّق آن ارزش ها و مقاصد حیات انسانی نیز مختل شده و با نابودی کامل مواجه می گردد.
این نوع ارزش ها و مقاصد را که بسیاری از احکام شریعت اسلامی، جهت یاد «کلّیّات پنج گانه حیات انسانی» تحقیق و تأمین آنها مشروع گردیده است به نام می کنند که عبارتند از: حفظ
نفس ، دین، عقل ، نسل و مال.
قرافی اضافه کردن قسم ششم را از بعضی علما نقل کرده است که عبارت است از حفظ عرض و آبرو و ابن السبکی نیز آن را نقل کرده است و شوکانی هم از آن دفاع کرده است و بجاست که قسم ششم به آن اقسام اضافه شود و چون عادت عقلا این است که نفس و مال برای دفاع از اعراض قربانی می کنند و آن چه که یک چیز ضروری فدای دفاع آن شود آن چیز به ضرورت اولی تر است.
برای محافظت از ضروریات ، شریعت حدودی را تعیین کرده است؛ برای نمونه قصاص برای حفظ نفس و حدّ زنا برای حفظ نسل و حد سرقت برای حفظ مال، حد قذف برای حفظ عرض و… را می توان نام برد.
ابن السبکی از امام غزالی نقل می کند: محال است دین و شریعت بدون در نظر گرفتن این مصالح وجود داشته باشد و اینکه این مقاصد جزئی از شرع است با ادلّه غیر قابل حصر ثابت شده است.
توضیحی در مورد ضروریات شش گانه:
۱- دین؛ در اصطلاح برنامه ی خدا برای بشریّت و ذوی العقول است که برای خوشبختی در آن دنیا و آخرت آن را اختیار می کنند و در این جا مقصود دین اسلام است. قال الله تعالی .ان لدّین عندالله الإسلام
۲- نفس؛ مقصود از نفس در اینجا جان کسی است که با قتل و جنایات آلوده نشده است و بر سرشت پاک خود مانده است.
۳- عقل: که آن عبارت است از نیرو و خاصیتی که انسان را از ارتکاب قول و فعل مذموم وقبیح باز می دارد و شریعت با قوانین مخصوص از آن حفاظت می کند.
۴- نسب و نسل: که شریعت برای حفظ و استمرار آن انسان را به ازدواج و نکاح ترغیب کرده است.
۵- مال: مال در نظر شرع اسلام شریان حیاتی است و تأمین بسیاری از مصالح به آن وابسته است و حتّی در بعضی از آیات اموال را بر انفس مقدّم داشته است.
۶- جسم، حسب و نسب و آبرو و ناموس « عرض: بیش از یک معنا دارد که عبارت است از انسان خواه مال خود یا گذشتگان یا وابستگان و یا افراد تحت تکفل باشد
استاد راهنما : دکتر عابدین مومنی