لە یادی (8)ی مارسی ڕۆژی جیهانیی ئافرەتاندا، پەیامێك بۆ پیاوان

 بە حوكمی ئەوەی بەندە ساڵانێك لەمەو پێش چەند پەیام‌و كتێبێكم لەسەر ماف‌و ئەرك‌و پرسەكانی ئافرەتان نووسیوە، ساڵانە لە یادی (هەشتی مارس)دا ژمارەیەك لە دۆستان چەند پرسیارێك لەگەڵ بەندە دەورووژێنن، كە پەیوەندییان بە ڕاپەڕاندنی ئەرك‌و كاروباری ڕۆژانەی ناوماڵ‌و پەروەردەی منداڵانەوە هەیە، هەندێك جار تێكەڵیان دەكەن بە وردە پلارو توانجی ناسك، كە من بۆ خۆم گوێم لێیان نیەو كردوومن بە قوربانی گەیاندنی ڕاستییەكان.

 ساڵی (2017ز) لە كتێبى (تیشكێك لەسەر پرسەكانی ئافرەتان) ئەمەم نووسیوە، بەڵام چونكە خوێنەرانی ئەو كتێبە زیاتر ژنانن، حەزم كرد لەم بۆنەیەدا ئەم بەشەی بخەمە بەردەستی پیاوانیش.

  بۆ نموونە دەپرسن: لەناو ماڵ‌و خێزاندا، ئەم كارانە ئەركی كێن: هەویرشێلان، نانكردن، شتنی جل‌و بەرگ، چێشتلێنان، چای دەمكردن، حاجەت‌و قاپشتن، گسكدان، خاوێنكردنەوەی منداڵ، لە هەندێك كۆمەڵگەی گوندنشینیشدا: ڕستن، چنین، هەندێك كاری كشوكاڵیی، خزمەتی مەڕو ماڵات..؟

  لە وەڵامدا دەپرسم: ئايا شەریعەت ئەركی موسڵمان دیاریی دەكات، یان نەریت‌و عورفەكان؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش دەكەمە دەروازەی ڕوونكردنەوەی بابەتەكە:

  ئەگەر لە عورف‌و ڕای زۆرینەی كۆمەڵگە دەپرسی، ئێستەش لە سەردەمی تەكنۆلۆژیاو ئامێرە كارەباییەكانی گسك‌و جلشۆر‌و حاجەتشۆردا، هەر بە ئەركی ژنی دەزانن، پیاوان- تەنانەت بە نەوەی مۆدێرنەو عەولەمەشەوە- تاقەتیان نیە دەست بە دوگمەی گسكێكدا بنێن تا تۆزی ژورەكەیان هەڵلوشێت، یان دوگمەی جلشۆرەكە هەڵكەن، تا جل‌و بەرگەكەی خۆیان بشۆرێت. یان كراسێكیان وتوو بكەن، یان پەرداخی ئاوخواردنەوەیان بخەنە بەر بەلۆعەی ساردكەرەوە (برّاد)ەكەیان، تا تینوویەتییان بشكێت!.

  ئەمە لە ناو كۆمەڵگەدا داوای عورف‌و ڕای كەسانی لایەنگری عورفە، ـ بەداخەوە بە ژنانیشەوە ـ كە زۆرجار بەرگی ئاین‌و شەرع كراوە بەبەریدا. بەڵام ئایا بە ڕاستیی ڕای شەریعەت لەم ئاقارەدا چیەو چۆن‌و لەكەیەوە ئەمانە دراون بە كۆڵی شەریعەتدا؟

  پێش ئەوەی قسەی هیچ زانایەك بكرێت بە ماڵ بەسەر ئاینەوە، پێویستە بڵێم: لە تەواوی قورئان‌و سوننەتی پێغەمبەری خوادا (درودی خوای لەسەر بێت) كە لە بەردەستماندان، یەك ئایەت، یان یەك فەرموودەمان نیە، كە ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ، ئەوە بگەیەنێت كە ئەو كارانەی سەرەوەو هاوشێوەكانیان، ئەركی سەرشانی ژنانن. بەڵكو ئایەتە تایبەتەكانی قورئانی پیرۆزو هەڵس‌و كەوت‌و مامەڵەی ڕۆژانەی پێغەمبەر لەگەڵ هاوسەرانی‌و كچانی‌و خوشكە موسڵمانەكانی، پێچەوانەی ئەمەمان پێ دەڵێن.

  كەواتە، وەڵامی دروست ئەوەیە كە لەم چەند خاڵەدا دەیخەمە ڕوو: 

یەكەم: ئەو كارانە بەهیچ شێوەیەك ئەركی سەرشانی ژن نین، دانانیشیان لە مەرجەكانی هاوسەرگیریدا، باتڵ‌و پووچەو حیسابی بۆ ناكرێت.

دووەم: ئەوانەی لە سەرەوە بە نموونە باسكران، كاری هاوبەشن، واتە بە شێوەی خۆبەخشیی‌و هەرەوەزیی ئەنجام دەدرێن. هەركەس لە ژن‌و مێردو ئەندامانی خێزان، بۆیان گونجا، دەبێت دەسباری یەكتر بن‌و بە پێی هەل‌و بۆلووان‌و توانا، هاریكاری یەكتر بن. گرنگ ئەوەیە نابێت مێردەكان بە ئەركی ژنەكانیان بزانن، یان كوڕان‌و كچان بە ئەركی دایكیان بزانن‌و وا بزانن ئەگەر ئەنجامیان نەدان، بەشێك لە ئەركەكانی هاوسەردارییان شكاندووە. هەروەها نابێت برا بە ئەركی خوشك‌و كوڕ بە ئەركی كچی بزانێت، واتە: نابێت نێرەكانی ماڵ، خۆیان بە ئاغاو سەرداری ماڵ‌و مێیینەكانیش بە نۆكەرو بەردەست بزانن. 

  ئەو کەسەی بەڵگەی لە قورئان دەوێ‌، ئەوە ئایەتی: (وتعاونوا علی البرّ والتقوی) كە فەرمان دەكات بە هاوكاریی، لەسەر هەرچی كاری باشەو هەرچی تەقواو لەخواترسانی تێدایە، كافییە. جا ئەگەر ئەمە بۆ تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگە فەرمان‌و ئەرك بێت، ئەوە بۆ ناو خێزانەكان زۆر لەپێشترە. هەروەها ئەوە ئایەتی: (وعاشروهن بالمعروف)، واتە: هەڵس‌و كەوت‌و مامەڵەتان لەگەڵ ژنان، با بە ڕەفتاری پەسەندو گونجاوو جوان بێت. ئەمە بێجگە لەوەی لە سەرەوە وتمان: بۆ پێچەوانەی ئەمە یەكدانە بەڵگەی قورئانیمان نیە.

  ئەوەی بەڵگەی لە سوننەت‌و ژیاننامەی پێغەمبەری خواش دەوێت، ئەوە فەرمودەی: (خیركم خیركم ڵاهله، وأنا خیركم ڵاهلی) (پێشەوا (ترمژی)، بە ژمارە (3895) گێڕاویەتەوە)، واتە: چاكترینتان ئەو كەسەتانە كە لەگەڵ هاوسەرو خێزانەكەیدا چاكترینە، منیش چاكترینی ئێوەم لەگەڵ خێزان‌و كەس‌وكارم. یان لە فەرمودەیەكی تریدا لە دوا ساتەكانی ژیانی‌و كاتی وەفاتیدا، یەكێك لە ڕاسپاردەكانی تایبەت بوو بە ژنان كە فەرمووی: (استوصوا بالنسا‌و خیرا). (بوخاری‌و موسلیم گێڕاویانەتەوە)، واتە: لەگەڵ ژنان چاك بن‌و داواو ڕاسپاردەی چاكەكردن لەگەڵ ژنان بكەن. یانی: نەك هەر خۆتان چاكەكاریی بكەن لەگەڵ ژنان، بەڵكو هەوڵ بدەن ئەمە بكەنە كارو ئەركتان بەرامبەر یەكتر لە كۆمەڵگەداو بیری یەكتر بخەنەوە.

   ئەگەر كەسێكیش ڕاسپاردەو داواو بۆچونێَكی زانایانی دەوێت كە لەم ئاراستە قورئانییەوە نزیك بێت، ئەوە قسەی زانای گەورە (ابن حزم) كە دەڵێت: “چاكەكاریی زۆرو ڕەفتاری جوان (إحسان) بەرامبەر ژنان فەرزە، گەڕان بەدوای ناتەواوییەكانیدا ڕەوا نیە، كە لە سەفەر هاتنەوە، بە شێوەی هەڵكوتانەسەر مەچنە ماڵەوە، (بۆ ئەوەی ئازادیی ژن تێكنەچێت، جگە لەوەش ژن ئامادەیی گونجاو وەربگرێت بۆ پێشوازیی مێردەكەی!). بەڵگەی ئەمە فەرموودەی خوایە كە دەفەرموێ‌: [وعاشروهن بالمعروف]، هەروەها ئایەتی: [ولا تضاروهن لتضیقوا علیهن]، واتە: زیانیان پێ مەگەیەنن، بؤ ئەوەى تەنگیان پێهەڵچنن.”

  پاش ئەم تەئصیلە قورئانییەو وەك دەهاویشتەیەكی ئایەتەكە، (ابن حزم) دەڵێت: “ژن پێویست نیە لەسەری لە هیچ شتێكدا خزمەتی مێردەكەی بكات. نە لە هەویرشێلاندا، نە لە سازكردنی خۆراكدا، نە لە چێشتلێناندا، نە لە ڕێكخستنی جێ‌‌و باندا، نە لە گسكداندا، نە لە هیچ كارێكی چنین‌و ڕستندا، نە لە هیچ شتێكی تری غەیری ئەمانەدا، هەرچەند ئەگەر شتێك لەمانە بكات بۆ خۆی چاكترەو خێری زیاتری تێدایە.!” (كتێبی: المحلی، ابن حزم الأندلسی، ص: 1911). شایانی باسە زۆربەی زانایانی مەزهەبی حەنەفی‌و شافعی‌و مالكی‌و (ظاهرییەكان)، ئەو كارانەیان بە واجب دانەناوە لەسەر ژنان. (بڕوانە فتوای ژمارە (13158) لە پێگەی فتوایی (إسلام ویب). 

  ئەوانەی سەرەوە نموونەیەكن لە ئایەت‌و فەرموودەو قسەی زانایان لەمەڕ ماف‌و ئەركەكانی ژن‌و شێوازی دروستی مامەڵەی پیاوان لەگەڵ ژنان. دیارە قسە لەسەر ئەوەیە كە ئایا ئەو كارانە (واجب)ن لەسەر ژن یان نا؟ نەك (جائز)ن یان نا؟ چونكە بە سروشتی كاری خێزانداریی‌و لایەنی خۆشەویستیی‌و سۆزداریی، هاریكاریی‌و دەستباربوونی یەكتری ــ بە شێوەی خۆبەخشیی‌و ئارەزوومەندانە ـ دەبێتە حاڵەتێكی ئاسایی‌و زۆرجاریش خوازراوو پێویست.  

  دەمێنێتەوە سەر ئەوە كە بزانین كێن ئەوانەی ئەم ڕێچكەو ڕێبازەیان گۆڕیوەو پۆڵێنكردنێكی نوێیان كردووە بۆ دابەشكردنی ئەركەكانی سەرشانی ژنان‌و پیاوان؟ بەدڵنیایی دەبێت لە وەڵامدا بڵێین: ئەوە پیاوانێكن كە بە حوكمی دیلبوونیان بەدەست هەندێك داب‌و نەریتی ژینگەو كۆمەڵگای خۆیانەوە، یەكلایەنە بڕیاریان داوە كە مێینەی نیوەی كۆمەڵ لە خزمەتی نیوە نێرینەكەدا بێت، چ لە ڕێكخستنی كاروباری ناوماڵدا، چ لە پێگەیاندنی منداڵاندا، چ لە بەدەمەوەچوونی كێلگەو مەڕو ماڵاتدا. دیارەـ ئەگەر وا بێت ـ ئاساییە كە هیچ كاتێك بۆ ژنان نەمێنێتەوە، تا بەشداریی چالاكییە سیاسی‌و ڕوناكبیریی‌و فەرهەنگییەكان بكەن.. ئەمەش وایكردووە كە ئافرەتان لەو جۆرە گۆمەڵگایانەدا كەمتر بەهرەو توانایی‌و لێهاتنەكانیان گەشە بكەن.

بمێنن بە خۆشی.

دکتر عمر عبدالعزیز