نقدی بر باره تاریخمندی قرآن!

محمد حامدی

تحلیل و نقدی بر مسئله ی تاریخمندی قرآن و احکام موجود در وحی الهی و سنت نبوی

خلق جهان آفرینش و انسان و تحقق نقش آنها بعلت نقص ، فقر ذاتی و عدم ازلیت و ابدیت(مگر اینکه خداوند آنها را ابدی نماید) از زمانی خاص آغاز و در زمانی مشخص ماموریت خویش را به پایان می رسانند. که به این امر تاریخمندی گفته می شود.
بنابراین مسئله ی تاریخمندی از امور تفکیک ناپذیر ممکنات و مخلوقات است و هرگز نمی توان چنین تصور نمود که در زمانی خاص از این سنت وجودی خروج پیدا نمایند.

در کل می توان مسئله ی تاریخمندی را در دو قالب زیر تقسیم نمود :

۱. تاریخمندی ممکن و روا : این نوع از تاریخمندی مشمول انسان و جهان آفرینش است. که بعلت فقر و نقص ذاتی در دایره ی آن محصور و محکوم شده و هرگز توان خروج از آنرا نخواهند داشت.

۲. تاریخمندی ناممکن و ناروا : این نوع از تاریخمندی بعلت وجود غنای ذاتی ، ازلیت ، ابدیت ، کمال مطلق و استقلال ذاتی و عدم اتکا به غیر از امور محال و ناممکن است. که این امر مشمول خداوند است و کسی دیگر از ممکنات و مخلوقات با ایشان در این امر شریک نبوده و نخواهد بود.

و اما مسئله ی تاریخمندی در میان افراد بشر به اقسام زیر تقسیم می شوند :

۱. تاریخمندی وجودی انسان : و آن یعنی اینکه وجود انسان در عالم هستی از زمانی خاص آغاز و در زمانی مشخص پایان می یابد.

۲. تاریخمندی علوم تجربی و انسانی : و آن یعنی اینکه رشد علوم تجربی و انسانی از ابتدایی ترین حالاتش از زمان حضور اولیه ی انسان در کره ی زمین آعاز و در طول تاریخ بتدریج تکامل یافته و این چرخه تا زمان پایان عمر انسان استمرار می یابد. و بقول بعضی از علمای اسلامی در جهان پس از مرگ نیز تا ابد تداوم می یابد.

۳. تاریخمندی جهان بینی ها و ایدئولوژی های ساخته ی تفکر انسان : انسان در طول تاریخ دیدگاه هایش را در مورد جهان آفرینش ، نقش انسان ، سرانجام بشر و روشهای زندگی(باید ها و نباید ها و احکام اخلاقی) بتدریج در ابتدایی ترین حالات تولید نموده و تاکنون نیز تداوم داده و تا پایان عمر خویش بر روی کره ی زمین ادامه خواهد داد. زیرا کسب کمال برای انسان امری تدریجی بوده و گریزی از این امر تاریخمند برای انسان وجود ندارد.

۴. تاریخمندی نزول ادیان آسمانی برای افراد بشر : در طول تاریخ عمر بشر بعلت اینکه انسان قادر به دریافت کمال مطلق بصورت یکجا و دفعی نبوده و نخواهد بود ، خداوند از ابتدای عمر بشر بر روی کره ی زمین به تناسب میزان گنجایش بشر از دانش و کمال مطلق خویش برای تامین سعادت مادی و معنویش در دو جهان بتدریج انسان را بسوی کمال دینداری سوق داده تا اینکه در زمان پیامبر خاتم بعلت کسب توان انسان برای دریافت کامل ترین حالت وحی ، ختم رسالت و نبوت صورت گرفت و قانون اساسی جامع و مانع سعادت بشر تا پایان عمر انسان تحویل آخرین رسولش گردید.

۵. تاریخمندی فهم افراد بشر از متن مقدس وحی الهی : چون علم و فهم انسان ناقص و محدود است ، در تعامل با فهم متن مقدس وحی نیز ممکن الخطاست و بتدریج و با تلاشهای همگانی موفق به دریافت محتوای وحی خواهد شد. که در اینجا خداوند بعلت عدم توان انسان در زمینه ی کسب حقایق وحیانی ، تنها تلاش کافی را در این راستا از انسان می طلبد نه اینکه حقیقت کامل را دریافت کند. بنابراین بعد از صرف آخرین درجه ی تلاش به هر نوع دریافتی از وحی نایل شد ، خداوند آنرا از انسان می پذیرد. حتی اگر دریافتش با حقایق وحیانی انطباق نداشته باشد. چون انسان به اندازه ی توانش مسئول است نه بالاتر از آن.

۶. تاریخمندی محال و ناروا : که این امر مشمول ادیان الهی است. زیرا فاعل آنها(خداوند) دارای کمال مطلق بوده و به تناسب این حقیقت ، محصولاتش نیز از این ویژگی( کمال مطلق و عدم تاریخمندی) برخوردار است.

۷. تاریخمندی مصادیق احکام و ابزارهای موجود در عصر نزول قرآن برای فهم متن وحی : گر چه دین خاتم بایستی همه ی اصول لازم برای سعادت بشر را تا پایان عمرش تنظیم نماید ، اما برای تفهیم آن در عصر نزول قرآن لازم شد که از مصادیق عصری موجود در آن زمان استفاده شود. تا پیام وحی برای مخاطبانش در آن زمان تفهیم شود. گر چه نباید این امر را فراموش نمود که از ویژگیهای دین خاتم این است که بایستی همه ی مظاهر فکری و عملی بشر را تا پایان عمرش پیشگویی نموده و راهکارهای شایسته را ارائه نماید. اما بعلت ضعف بشر و تاریخمندی حیاتش لازم شد که از مصادیق عصری استفاده شود. که این امر به معنای تاریخمندی محتوای وحی الهی نیست. بلکه به معنای تاریخمندی مصادیق است. زیرا محتوای احکام با ذات انسان در همه ی اعصار عجین شده ، گر چه مصادیقش به تناسب هر زمانی متفاوت است. مثلا احکام متعلق به برده داری در زمان نزول قرآن در قالب عبد و کنیز ظهور یافته اما در زمان ما در قالب زندانیان و اسیران جنگی بروز یافته است. در حالی که محتوای احکام هر دو زمان یکی است و آن نجات انسان از اسارت و بندگی انسان است.

در اینجا لازم است که به انواع حوزه های دینداری اشاره شود تا از این طریق گستره ی جامع و مانع دین خدا در زمینه ی اداره ی تخصصی زندگی سعادت بخش مادی و معنوی بشر در دو جهان در همه ی اعصار نمایان شود.

حوزه های دینداری در دو قالب مشخص شده است :

۱. حوزه ی علوم تجربی و انسانی : ماموریت این حوزه از دین ، شناخت علمی جهان آفرینش و قوانین حاکم بر آن و نحوه ی بهره برداری از نعمات موجود به شیوه ی عالمانه است. که مدیریت این حوزه را دانشمندان آن بر عهده می گیرند.
نکته ی اساسی در این مورد این است که جهان آفرینش و اداره ی آن تنها در اختیار خداوند است و قوانین حاکم بر آنها را نیز تنها ایشان تنظیم نموده و دانشمندان این حوزه ، تنها قادر به پرده برداری و کشف قوانین خدایی حاکم بر آنها هستند نه ایجاد کننده ی آنها. بدین خاطر به این حوزه نیز همچون حوزه ی وحی دین گفته می شود ، که خالق و آمر این حوزه نیز همچون حوزه ی وحی تنها خداوند است .

۲. حوزه ی علوم وحیانی : ماموریت این حوزه شناخت جهانبینی حق و باطل ، ایدئولوژی خیر و شر ، مکانیسم سعادت مادی و معنوی بشر در دو جهان ، تزکیه و تربیت روحی و اخلاقی انسان ، جهان غیب و سرانجام انسان و متعلقاتشان است. که مدیریت این حوزه بر عهده ی متخصصین آن می باشد.
بر این اساس همه ی نیازمندی های مادی و معنوی انسان در این دو حوزه ی جامع و مانع مدیریت خواهد شد.
در اینجا تذکر این امر ضروری است که هیچ کدام از حوزه های دوگانه ی دین به تنهایی قادر نیستند که به همه ی نیازهای مادی و معنوی انسان پاسخ تخصصی و شایسته را بدهند. بلکه بایستی هر نیازی را به تناسب محتوایش به حوزه ی خاص خویش سپرد تا امور لازم برای زندگی انسان به شیوی علمی و شایسته مدیریت شوند.

موضوعی که روشنفکران دینی معاصر مطرح می کنند این است که رسالت اصلی پیامبران الهی تحقق معنویات بشر و امور ماورائیش در جهان آخرت(آن جهانی) است و رسیدگی به امور دنیوی انسان خصوصا بعد از ختم نبوت در اختیار بشر(این حهانی) است.زیرا انسان دیگر نیازی به نظام پادشاهی ندارد و خود قادر به تنظیم برنامه ی زندگیش خواهد بود. در نتیجه رسالت انبیا را در امور معنوی ، شخصی و اخروی خلاصه نموده و امور اجتماعی را از حوزه دین خارج خواهند نمود. بدین خاطر چنین می گویند که انبیا بعلت عدم رشد بشر نقش پادشاه را ادا نموده که تا زمان نزول قرآن تداوم داشته و بعد از آن بشر بعلت کسب رشد کامل ، ختم نبوت صورت گرفته و صدور احکام الهی دچار تاریخمندی و پایان پذیری شده و دیگر نیازمند فرامین آنها برای احکام دنیوی نیستیم. و رسولان الهی رسالتشان در زمینه ی امور معنوی است و کاری به امور دنیوی انسانها ندارند.
در اینجا لازم است این امر بیان شود که بر اساس نیازهای ثابت و متغیر انسان ، احکام الهی نیز در دو قالب زیر تنظیم شده اند :

۱. قوانین و احکام ثابت : این گونه قوانین تا زمانی که انسان بر روی زمین وجود دارد به آنها نیازمند است و هرگز دچار تاریخمندی و انقضا نخواهند شد.مانند احکام اخلاقی.

۲. قوانین متغیر : قوانینی که مصادیقشان در هر عصری به شکلی خاص ظهور می یابند که در قرآن برای روشن نمودن وضعیت آنها بر مبنای قوانین موجود در قرآن و سنت حکم آنها مشخص می شود. مانند آیه ی (و اعدوا لهم ما ستطعتم من قوه) که در اینجا از مسلمانان درخواست شده که انواع نیرو را آماده نمایند. در حالی که در هر عصری مصادیق نیرو مشمول اموری خاص می شود. مثلا در زمان عصر نزول قرآن یکی از مصادیق نیرو شتر و اسب بود و در زمان ما انواع ماشینهاست.

بنابراین مسئله ی تاریخمندی نه مشمول قوانین و احکام ثابت می شود و نه قوانین متغیر. بلکه تاریخمندی تنها مشمول مصادیق عصری قوانین متغیر می شود.

بر این اساس رسالت قرآن تنها متعلق به جهان آخرت و امور معنوی نیست بلکه هم مشمول امور دنیوی انسانهاست و هم مشمول امور معنوی و آن جهانیش.

در اینجا برای نمونه به بعضی از آیات قرآنی مربوطه اشاره می شود :

۱. خداوند ، در دینش سعادت هر دو جهان را برای انسان تامین نموده است.

وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ ۚ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ ۖ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ۚ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ [سوره اﻷعراف : 156]

۲. رسالت اصلی دین خداوند، تأمین سعادت مادی و معنوی انسان در دو جهان است. و در مورد هیچ کدام از آنها غفلت ننموده است.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ [سوره النحل: آیه ۹۷] هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا به جای آرد ما او را به زندگانی خوش و با سعادت زنده ابد می‌گردانیم و اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که می‌کردند به آنان عطا می‌کنیم.

وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ ۖ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا ۖ وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ [سوره القصص آیه ۷۷] و به هر چیزی که خدا به تو عطا کرده بکوش تا (ثواب و سعادت) دار آخرت تحصیل کنی و لیکن بهره‌ات را هم از (لذّات و نعم حلال) دنیا فراموش مکن و (تا توانی به خلق) نیکی کن چنانکه خدا به تو نیکویی و احسان کرده و هرگز در روی زمین فتنه و فساد برمینگیز، که خدا مفسدان را ابدا دوست نمی‌دارد.

۳. خداوند، برای اداره‌ی شایسته‌ی زندگی انسان و تأمین سعادتش، دو کتاب جامع و مانع را در اختیار انسان نهاد:

الف) کتاب جهان آفرینش

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ [سوره لقمان: آیه ۲۰] آیا شما مردم به حسّ مشاهده نمی‌کنید که خدا انواع موجوداتی که در آسمانها و زمین است برای شما مسخّر کرده و نعمت‌های ظاهر و باطن خود را برای شما فراوان فرموده؟ و (با وجود این) برخی از مردم از روی جهل و گمراهی و بی‌خبری از کتاب روشن (حق) در (دین) خدای متعال مجادله می‌کنند.

ب) کتاب وحی

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ [سوره الحدید: آیه ۲۶] همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند، و آهن (و دیگر فلزات) را که در آن هم سختی (جنگ و کارزار) و هم منافع بسیار بر مردم است (نیز برای حفظ عدالت) آفریدیم، و تا معلوم شود که خدا و رسلش را با ایمان قلبی که یاری خواهد کرد؟ (هر چند) که خدا بسیار قوی و مقتدر (و از یاری خلق بی‌نیاز) است.

۴. بر اساس قرآن، دینداری انسان در دو امر خلاصه می‌شود:

الف) پیروی از علمای حوزه‌ی وحی و متعلقات در قضایای قطعی دینی

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا [سوره النساء: آیه ۵۹] ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید، پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد آن را به حکم خدا و رسول بازگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود.

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ ۚ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره النحل: آیه ۴۳]

ب) پیروی از علمای حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی در قضایای قطعی این حوزه.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولً [سوره الأسراء: آیه ۳۶] و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند.

۞ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا [سوره النساء: آیه ۵۸] همانا خدا به شما امر می‌کند که امانتها را به صاحبانش باز دهید و چون حاکم بین مردم شوید به عدالت داوری کنید. همانا خدا شما را پند نیکو می‌دهد، که خدا شنوا و بیناست.

۵. چون انسان دارای جسم و روح است، در دین خداوند، نسبت به رشد هر دوی آنها عنایت خاصی شده است.

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ [سوره الأعراف: آیه ۳۲] بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ بگو: این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از اینها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش چنین مفصل و روشن بیان می‌کنیم.

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا [سوره الشمس: آیه ۹] (قسم به این آیات الهی) که هر کس نفس ناطقه خود را از گناه و بدکاری پاک و منزه سازد به یقین (در دو عالم) رستگار خواهد بود.

۶. چون انسان خواهان بقا و جاودانگی است، طالب سعادت هر دو جهان است. به نحوی که با انتخاب یکی آنها و حذف دیگری سعادت‌مند نخواهد شد.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ [سوره النحل: آیه ۹۷] هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا به جای آرد ما او را به زندگانی خوش و با سعادت زنده ابد می‌گردانیم و اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که می‌کردند به آنان عطا می‌کنیم.

وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ [سوره البقره: آیه ۲۰۱] و بعضی دیگر گویند: خدایا ما را از نعمتهای دنیا و آخرت هر دو بهره‌مند گردان و از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.

۷. یکی از رسالت‌های مهم انبیاء، اجرای نظام قسط و عدل در زندگی انسان‌هاست. که تنها از طریق برپایی حکومت اسلامی ممکن می‌شود.

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ [سوره الحدید: آیه ۲۵] همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند، و آهن (و دیگر فلزات) را که در آن هم سختی (جنگ و کارزار) و هم منافع بسیار بر مردم است (نیز برای حفظ عدالت) آفریدیم، و تا معلوم شود که خدا و رسلش را با ایمان قلبی که یاری خواهد کرد؟ (هر چند) که خدا بسیار قوی و مقتدر (و از یاری خلق بی‌نیاز) است.

۸. حکومت اسلامی از طریق دو دسته از دانشمندان به صورت شورایی اداره می‌شود:

الف) دانشمندان حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی: که در حیطه‌ی تخصصی خویش (امور علمی، صنعتی، اداری، خدماتی و …) انجام وظیفه می‌نمایند.

ب) دانشمندان حوزه‌ی وحی و متعلقات: که در راستای تربیت نیروی انسانی متعهد و صالح به انجام وظیفه‌ی خویش مشغول می‌شوند. ضمناً در زمینه‌ی تبیین حلال‌ها و حرام‌ها نیز کار می‌کنند. تا از این طریق حکومت اسلامی از مدار دینی خارج نشود.

۹. دانشمندان هر دو حوزه‌ی دینداری در امورات تخصصی یکدیگر تداخل نمی‌کنند.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا [سوره الأسراء: آیه ۳۶] و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند.

۱۰. بر اساس قرآن، محصول دین و دینداری، پرورش نیروی انسانی متخصص و متعهد و اداره‌ی جامعه بر مبنای مدیریت آنهاست.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا [سوره النساء: آیه ۵۹] ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید، پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد آن را به حکم خدا و رسول بازگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا [سوره الأسراء: آیه ۳۶] و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند.

وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَٰلِكَ ۗ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ [سوره الفاطر: آیه ۲۸] و از اصناف مردم و اجناس جنبندگان و حیوانات نیز رنگهای مختلف هست (که خدا آفرید) و از میان اصناف بندگان تنها مردمان عالم و دانا مطیع و خدا ترسند. البته خدا عزیز و توانا و بسیار بخشنده گناهان است.

محمد حامدی