نویسنده: محمد حامدی
در دنیای مدرن یکی از حربه هایی که مخالفان قرآن اعم از بی باوران و روشنفکران دینی برانداز ادیان الهی بکار می گیرند ، مسئله ی تاریخمندی قرآن است. که این امر موجب تشکیک فراوان در میان نسل تحصیل کرده ی مسلمان شده است.
گر چه این امر تحقیقی بسیار مفصل را می طلبد ، اما با عنایت به بیزاری حاکم بر اندیشه ورزی در دنیای مدرن نسبت به مطالب مفصل ، بصورت ناخواسته بنای کار را بر اشارات گذاشتیم. لذا قبلا در این مورد از اهل تحقیق پوزش می طلبیم.
تعریف تاریخمندی : به بررسی زمانمند از وجود و تولید موجودی مادی یا معنوی که قبلا سابقه ی نیستی داشته و در زمانی خاص بوجود آمده و در پروسه ای مشخص در روند رشد یا سقوط قرار گرفته و بررسی عوامل رشد یا سقوط آن تا پایان وجود آن پدیده ، تاریخمندی گفته می شود.
انواع تاریخمندی :
۱. تاریخمندی روا : هر گاه بررسی تاریخی در مورد موجودی که قبلا سابقه ی نیستی داشته و نهایتا فناپذیر است ، انجام شود ، تاریخمندی روا صورت گرفته که این امر هم در نظر دینداران و هم در نظر غیر دینداران از مشروعیت لازم برخوردار است. و این امر در نزد اهل دانش از ضروریات زندگی ساز و رشد دهنده به پروسه ی دانش اندوزی در حیطه ی علوم است.
۲. تاریخمندی ناروا : هرگاه روند بررسی تاریخی در مورد موجودی انجام شود که ازلی و ابدی بوده ، سابقه ی نیستی نداشته و دارای جمیع صفات کمال در حد بی نهایت است ، تاریخمندی ناروا صورت گرفته که این امر در نزد اهل دانش از مصادیق امور غیر علمی و نادرست محسوب می شود. که این امر ناروا در طول تاریخ خصوصا در جهان معاصر از جانب بی باوران و روشنفکران دینی برانداز ادیان الهی مطرح شده و می شود.
مواضع مختلف انواع طیف های فکری دینی و غیر دینی در مورد نظریه ی تاریخمندی قرآن :
۱. موضع سلفیت مسلمان در مورد تاریخمندی قرآن : این نحله با قاطعیتی خاص موضوع تاریخمندی مندرجات قرآن را در همه ی موضوعات موجود در آن انکار نموده که بر اثر آن در زمینه سازگاری متن وحی با مقتضیات عصر دچار چالش شدید شده و قادر به برون رفت از این معضل ویرانگر نبوده و نخواهند بود.
۲. موضع روشنفکران قرآنی در مورد تاریخمندی قرآن : این طیف در مواردی که خداوند به انسان اجازه ی بررسی تاریخی را داده ، به کنکاش و تحلیل تاریخی در مورد آن پرداخته و محصولات صادره را جهت تجدید و رشد تفکر قرآنی و سازگاری دین خدا در همه ی اعصار در اختیار امت اسلامی قرار داده تا روند رشد آن از جانب آیندگان نیز تداوم یابد. که قرآن چنین تعاملی را تایید نموده است.
۳. موضع بی باوران و روشنفکران دینی برانداز ادیان آسمانی : این گروه با عنایت به انکار وحیانی بودن قرآن چنین می اندیشند که همه ی مندرجات قرآن ساخته ی دست بشر بوده و چون بشر موجودی تاریخمند است ، محصولاتش نیز تاریخمند است. لذا این گونه محصول تنها برای زمانی خاص تناسب و مشروعیت دارد و برای آیندگان از حجیت علمی و قابلیت ماندگاری برخوردار نبوده و بایستی بتدریج حذف شده و به زباله دانی تاریخ سپرده شود.
مصادیقی که روشنفکران قرآنی بصورت تاریخمند بدانها می نگرند :
۱. تکمیل تدریجی مندرجات ادیان آسمانی از جانب خداوند با ارسال پیامبران متعدد در طول تاریخ بخاطر عدم توان دریافت مندرجات آخرین دین الهی از جانب افراد بشر در زمانهای پیشین
۲. با وجود ثبات محتوای محورهای اصلی عقاید اسلامی ، توسعه ی فهم آن در طول تاریخ ، بدون وجود تعارض با اصول مندرج در قرآن
۳. گسترش آثار گرانبهای اخلاق اسلامی به تناسب رشد مادی و علمی بشر
۴. گسترش آثار مفید حوزه ی احکام ثابت دینی به تناسب رشد مادی و علمی بشر
۵. گسترش حوزه ی مصادیق احکام متغیر و تعیین مصادیق جدید به تناسب مقتضیات زمان
۶. گسترش دانش حوزه ی علم کلام و دفع شبهات قدیم و جدید به تناسب مقتضیات زمان
مسائل اساسی موجود در مورد نظریه ی تاریخمندی قرآن :
الف : چون قرآن از جانب خداوند صادر شده ، محتوای مندرجات آن مشمول تاریخمندی مورد نظر روشنفکران دینی نمی شود.زیرا خداوند ، ازلی و ابدی بوده و دارای علم و حکمت بی نهایت است. بنابراین متن قرآن مقدس و بی عیب بوده اما فهم ما از قرآن غیر مقدس و ناقص است.
ب : چون قرآن برای انسان نازل شده و موجودی تاریخمند است ، مصادیق عرضه شده برای فهم و تطبیق محتوای آن نیز عصری و تاریخمند است. که این گونه مصادیق در هر عصری به تناسب شناخت و مقتضیات زمان متغیر و تاریخمند بوده و لازم نیست بر مصادیق دوران نزول قرآن پافشاری نمود. آنچه که در این مورد مهم است حفظ محتوای قرآن است نه پافشاری بر انحصار مصادیق آن بر مبنای زمان نزول قرآن.
ج : هرگاه چنین اندیشیده شود که قرآن مستقلا از جانب محمد(ص) صادر شده و از جانب خداوند نازل نشده ، در این صورت مسئله ی تاریخمندی هم مشمول محتوای قرآن و هم مشمول مصادیق آن می شود. که این نظریه از جانب روشنفکران دینی برانداز ادیان آسمانی صادر شده است.
د : هر گاه به این امر اعتقاد راسخ داشته باشیم که قرآن کاملا از جانب خداوند نازل شده و پیامبر هیچ گونه نقشی در تولید قالب و محتوای آن نداشته و تنها دریافت کننده ی آن از جانب خداوند بوده ، مسئله ی تاریخمندی قرآن منتفی خواهد شد.
بنابراین شایسته است که در هنگام طرح مسئله ی تاریخمندی قرآن از جانب بی باوران و روشنفکران دینی برانداز ادیان آسمانی ، در ابتدا موارد فوق را از ایشان جویا شده سپس بعد از مشخص شدن مواضع آنها به گفتگو با آنها ادامه داد. در غیر این صورت روند گفتگو دچار هرج و مرج ، سرگردانی و سفسطه خواهد شد.
نکته ی نهایی در این مورد این است که مسئله ی تاریخمندی در هر موضوعی به فاعل آن بستگی دارد. و آن یعنی اینکه در صورتی که فاعل آن دارای سابقه ی نیستی و ناقص بوده ، محصولش نیز ناقص و تاریخمند خواهد بود . اما در صورتی که فاعل آن ازلی و ابدی و دارای کمال مطلق باشد ، محصولش نیز کامل و بی نقص بوده و مشمول تاریخمندی نخواهد شد. مگر اینکه فاعل مورد نظر در بعضی از امور خاص مواردی را برای تاریخمندی مقرر نماید.
بنابراین بهترین موضع در مورد نظریه ی تاریخمندی قرآن این است که نه کاملا و بدون تحلیل همه ی جوانب آن ، آنرا بپذیریم و نه کاملا و در همه ی موارد آنرا رد نماییم.بلکه با عنایت به موارد فوق نسبت به آن داوری کنیم.
والله اعلم بالصواب
محمد حامدی
