انواع اجتهاد توسط فقهای مسلمان
دکتر احمد نعمتی
مهمترین بخشی از پرسش پیرامون نوع اجتهاد است که آیا امروزه به صورت اجتهاد ترجیحی و انتخابی است یا به صورت تأسیسی و انشائی؟ در پاسخ باید گفت اجتهادی که مطلوب دوران معاصر است برد و نوع است:
اجتهاد انتخابی (ترجیحی)
اجتهاد تأسیسی (ابداعی یا انشایی)
الف – اجتهاد انتخابی
مقصود از اجتهاد انتخابی این است که درراستای فتو او قضاوت در میراث گسترده و پربار فقهی یکی از آرای منقول را انتخاب و بر سایر اقوال دیگر ترجیح داده شود. این نوع اجتهاد بیانگر این است که اقوال و نظرات فقیهان مجتهد را با همدیگر مقایسه نموده و در نهایت قولی که حجت آن قویتر و دلیل آن راجحتر باشد بر حسب معیارهای ترجیح، انتخاب گردد از جمله آن معیارها ترجیح فتوا و نظری که برای مردمان این زمان شایستهتر انعطافپذیرتر و در راستای آسانگری نزدیکتر باشد و همچنین نسبت به تأمین اهداف و مقاصد شریعت و جلب مصالح مردم و رفع مفاسد از آنان گویاتر باشد مراد از این اجتهاد این است که از این میراث فقهی پربار پس از تحقیق و بررسی و مقایسه آنچه را نسبت به جامعه و عصر خود مناسب و با نصوص و فهم قرآن مطابقت داشته باشد، انتخاب نماییم.
مشاهده میشود که دو شاگر برجستهی ابوحنیفه ابویوسف و محمد در قضایای فراوانی بر خلاف استاد خود ابوحنیفه فتوا دادهاند و آن به دلیل تغییر زمان آن دو فقیه با زمان ابوحنیفه بوده است دانشمندان مذاهب فقهی در این باره قاعدهای این چونانی دارند و میگویند:
« هذا اختلاف عصر و زمان ولیس اختلاف حجه وبرهان »
بنابراین میتوان در میان مذاهب نظریهای را انتخاب و ترجیح داد، خواه آن نظریه «مفتی به» مذهب باشد یا خیر زیرا مورد فتوا «مفتی به» در آن مذهب در زمان معین، در محیط معین و تحت شرایط معینی به وقوع پیوسته است و چه بسا با تغییر آن زمان، محیط و شرایط آن فتوای مذکور صلاحیت خود را از دست دهد و نیاز به فتوای جدید داشته باشد.
در دایره اجتهاد انتخابی جایز است که مجتهد و یا فقیه در استنباط احکام از مذاهب چهارگانه خارج گردد و رأیی را که یکی از فقهای صحابه و یا تابعین و یا ائمه سلف بعد از آنها گفتهاند اگر با روح شریعت و مقتضیات عصر سازگار باشد، انتخاب گردد.
اینکه گمان بریم که نظریات و آرای حضرات امثال عمر، علی، عایشه، ابن مسعود، ابن عباس، ابن عمر، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، و سایر علمای اصحاب و یا نظیریات و آرای امثال ابن مسیب و فقهای هفتگانه تابعین ابنجبیر، طاووس، عطا، حسن ابن سیرین، زهری، نخفی، و یا مانند لیث بن سعد، اوزاعی، ثوری، طبری و غیر آنان از آراء و نظرات امامانِ متبوع ضعیفتر و مرجوعتر بوده، خطا و اشتباه محض است.
چند عوامل مؤثر در اجتهاد انتخابی (ترجیحی)
تغییرات منطقهای و جهانی در مسایل اجتماعی و سیاسی
در زمینهی حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی عصر ما شاهد تغییرات بسیار زیادی است که آن تغییرات ایجاب میکند فقیه در بعضی اقوال فقهای گذشته که هیچگونه مناسبتی با اوضاع جدید ندارند صرفنظر کند و در مقابل برخی از آرا و نظراتی را که در گذشته فاقد ارجحیت بوده بلکه شاید مرجوح و متروک هم بوده باشند، انتخاب و مناسب با عصر کنونی گزینش کند برای مثال:
الف) بیشتر فقهای متأخر مذاهب، گفتهاند که زن به ویژه زن جوان نباید برای ادای نمازش به مسجد رود و باید نمازش را در منزل بگذارد و بر عهدهی پدر، ولی و همسرش میباشد که امور دینی را به ایشان تعلیم دهند.
این فتوا اگر در اعصار گذشته که زن زندان و اسیر خانه بوده صادر شده باشد اکنون زن که از منزل خود به سوی مدرسه دانشگاه، بازار محل و کار … خارج میشود رواست که تنها مکان ممنوع و حرام برایشان را مسجد قرار دهیم؟
ب) فقهای شافعی، مالکی و اکثریت حنابله معتقدند که پدر میتواند دختر بکر بالغ رشیدش را بدون کسب اجازه و رضایت وچه بسا همراه با اکراه و ممانعت ایشان، به هر کسی که بخواهد اجباراً به عقد ازدواج درآورد به این دلیل که پدر نسبت به مصالح دختر داناتر است امکان دارد چنین عملی در زمانی که دختر خواستگار خود را جز از طرف ولی و خانوادهاش نمیشناخت مورد پذیرش قرار میگرفت، ولی امروزه که شرایط جدید اجتماعی این امکانات را به زن بخشیده که به تحصیل بپردازد و با فرهنگها و تمدنها آشنا گردد و به بسیاری از امور زندگی جامعه و جهان اطلاعی حاصل نماید این شرایط چنان اقتضا دارد که فقیه و عالم و اسلامی در این باره مذهب ابوحنیفه و اصحاب و موافقان او را در میان مذاهب ائمه انتخاب نماید که انتخاب را به دختر سپرده و رضایت و اجازهی ایشان را شرط عقد ازدواج قرار دادهاند.
معارف و علوم عصری
یکی دیگر از عوامل مؤثر در ترجیح نظری بر نظر دیگر در عصر ما وجود علوم و معارفی است که فقهای گذشته ما فاقد آن بودهاند این معارف و معلومات جدید از جمله علوم تجربی، نجوم، شیمی، زیستشناسی، پزشکی، و … به فقیه و دانشمند معاصر آن چنان توان و نیرویی میبخشد که راجع به اقوال و فتاوای فقهی سنتی، در بعضی به ضعف و در بعضی دیگر به راجح حکم صادر نماید.
برای مثال: فقها نسبت به طولانیترین مدت زمان توقف حمل در شکم مادر، ۲ سال ، ۴ سال، ۵ سال تا ۷ سال بنا به روایاتی قایل شدهاند ولی علامه شیخ محمد ابوزهره در کتاب خود به نام «الأحوال الشخصیه» میگوید چنین سخنانی در خصوص مدت حمل ادعای محض و فاقد نصوص شرعی میباشند و واقع علمی نه ماه را تأیید مینماید و گاهی محض احتیاط یک سال تقدیر میگردد و…
ضرورتها و نیازمندیهای عصری
این موضوع امروزه از اهمیت شایانی برخوردار میباشد و فقیه امروزی را مکلف میسازد که در احکام فرعی عملی عبادات یا معاملات به ویژه فقیهی که برای عموم مردم به فتوا میپردازد نسبت به درک و فهم و واقعیتها، آسانگیر و منعطف باشد به مفاد آیهی « یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ» (بقره:۱۸۵) و حدیث نبوی شریف که میفرماید: « یَسِّرُوا وَلاَ تعَسِّرُوا … » (متفقٌ علیه): آسانگیر باشید و سختگیر نباشید.
ب) اجتهاد تأسیس (انشایی)
منظور از اجتهاد تأسیسی این است که در مسألهای خواه قدیم یا جدید، حکم جدیدی استنباط گردد که آن حکم جدید را هیچ یک از فقهای پیشین بیان نداشته باشند با توجه به اینکه فضل در موهبت الهی نسبت به کشف و تبین احکام در احتکار و انحصار کسی و یاز مانی قرار نمیگیرد در مسألهای که فقیهان گذشته در آن دو قول داشتهاند برای مجتهد آینده جایز است که قول سومی بر آن بیفزاید و آن به این دلیل است که اختلاف در یک مسأله دلالت بر قابلیت آن مسأله نسبت به تعدد نظرات و اختلاف آراء است بنابراین آرای صاحبنظران و مجتهدان هیچگاه نباید در یک حد معین متوقف گردد
در راستای اجتهاد انشایی است که فقیهان معاصر قایل به اباحهی عکسهای فتوگرافی شدهاند. زیرا علت تحریم آن که تشابه با کار خلقت خداوند باشد از بین رفته است و همچنین قایل به وجوب زکات در عایدات ساختمانی مسکونی استیجاری و کارخانهها و شرکتهای و امثال آن شدهاند و…
ضوابط و شرایط لازم در اجتهاد معاصر
فقیهان متخصص معاصر برای اجتهاد امروزه شرایطی را قایل شدهاند که شامل ۹ مورد است به شرح زیر:
بدون بکارگیری نهایت تلاش و کوشش اجتهاد فاقد اعتبار است، کسانی که عجولانه و جسورانه اقدام به صدور فتوا مینماید بسیاری ز فتاوی ان مخالف با صریح قرآن، احادیث صحیح و اجماع مسلمانان است.
مسایل قطعی و یقینی نباید محل و زمینهی اجتهاد قرار گیرند: که مرجع نزاع و اختلاف بیشتر در همین راستاست.
احکام ظنی را نباید قطعی تلقی نمایم: بنابراین نباید با شمشیر اجماع قضای مورد نظر خود را روی کرسی نشان امام احمد میفرماید:
«مَنْ ادَّعَى الْإِجْمَاعَ فَقَدْ کَذَبَ مَا یُدْرِیهِ لَعَلَّ النَّاسَ اخْتَلَفُوا وَهُوَ لَا یَعْلَمُ»
ارتباط دادن فقه با حدیث شکایت از جدایی میان مکتب فقه و حدیث یک شکایت قدیمی است و احساس نیاز به ارتباط و جمع میان آن ریشه در فرهنگ ومیراث فقهی کهن و اصیل ما دارد.
مجتهد نباید تحت تأثیر وضعیت موجود قرار گیرد: یعنی مجتهد باید از وضعیتی که با عقیده شریعت و اخلاق اسلامی ما ساخته نشده و بلکه مسلمان تحلیل شده برحذر باشد.
مجتهد باید به استقبال هرام جدید نافعی و مفیدی برود: همان که اقبال لاهوری گفته است (مرحّبین بکل جدید نافع، محتفظین بکل قدیم صالح) نسبت به هرام جدید نافعی خوشامدگو باشیم و حافظ و پسادار هرام قدیم شایسته و صالح باشیم.
بنابراین جایز است از نظامهای شرق و غرب آنچه که به مصلحت جامعه است اقتباس کنیم به شرط اینکه با عقیده و شریعت اسلامی در تعارض نباشد.
مجتهد نباید از روح زمانه و نیازمندیهای آن غافل ماند: نباید فراموش کرد که ما در قرن پانزدهم هجری هستیم نه در قرن هفتم یا قبل از آن ما دارای نیازمندیهای و مشکلاتی هستیم که آن نیازمندیها و مشکلات برای مردمان قرون گذشته، اصلاً مطرح نبوده است.
انتقال از اجتهاد فردی به سوی اجتهاد جمعی، شورای؛ زیرا رأی و نظر جمعی از رأی و نظر فردی هر چند آن فرد از فقیهان طراز اول هم باشد – به حق و صواب نزدیکتر است.
نشان دادن سعهی صدر نسبت به خطای اجتهادی امام شافعی گفته است « رأیی صوابٌ یحتمل الخطا و رأی غیری خطأ یحتمل الصّواب »
پیشنهاداتی در دستگاه اجتهادی
اینجانب در کتاب خود به نام «اجتهاد و سیر تاریخی آن» که در سال ۱۳۷۶ به چاپ رسید در فصل سیزدهم صفحه ۲۵۳ الی ۲۵۸ جهت پویا کردن اجتهاد و توانمندیهای آن پیشنهادات زیر را بیان داشته و اعمال آنها در دستگاه اجتهادی و امروزه ضروری میدانم اینک چکیدهی از آن پیشنهادات:
سیستمیکردن اجتهاد
مجتهد باید دین را مجموعهای هماهنگ و در ارتباط با هم ببیند و به هنگام استنباط تمام جوانب مکتب را به ارزیابی گذارد.
نگرشی دیگر به منابع اجتهاد
تجزیهی فتوای اجتهادی: احتیاج به تقسیم کار در فقه و به وجود آمدن رشتههای تخصصی در فقه، از صد سال پیش به این طرف ضرورت پیدا کرده است و در وضع موجود یا باید فقها جلوی رشد و تکامل فقه را بگیرند و به سدّ باب اجتهاد تن دردهند و یا به این پیشنهاد تسلیم شوند.
تشکیل مجمع فقهی: در دنیای امروز دیگر فکر فردی و عمل فردی ارزش چندانی ندارد. دانشمندان رشتههای علوم دیگر، پیوسته مشغول تبادل نظر با یکدیگرند، محصول فکر و اندیشه خود را در اختیار سایر اهل نظر قرار میدهند و دستگاه اجتهادی و هم از این شیوه مستثنی نیست.
پیرایش و افزایش در علوم اصول
علم اصول از علم فقه بزاد و در دامن آن رشد کرد و بالید. با توسعهی فقه، قواعد اصول هم تکامل یافت و عصای تحرک فقه و منطق و ابزار استنباط احکام فقهی گردید. اگر اصول فقه متحول و همسو با شرایط جدید زندگی نشود علم فقه پاسخگوی مسایل نوپیدای امروز نخواهد بود.
موضوعشناسی
شناخت درد نیمی از درمان است و پرسش درست نیز نیمی از پاسخ، فهم دقیق موضوع استنباط و جوانب آن، نیمی از استنباط را تشکیل میدهد. در این راستا شایسته است متولیان امور بانک موضوعات مستحدثهی فقهی عقیدتی، اخلاقی و … تشکیل دهند و بر اساس گرایش علوم و تخصص عالمان موضوعات را به متخصصان فن و موضوع احاله دهند.
غنی کردن دستگاه استنباط:
در این راستا لازم است اجزای ارکان و عناصر استنباط از زاویه شکل و سازماندهی به زندگی امروز بشر بررسی مجدد کرد به علومی که ارتباط و تأثیر مستقیم در استنباط دارند از این زاویه نگریست.
پیشرفت فقه همگام با پیشرفت علوم
علم و فقه رابطهی متقابل با هم دارند، فقه فراوردههای علوم را جهت میدهد و رابطه انسانها را با علم صبغهی الهی میبخشد. امروز اگر نظام اسلامی به علم و تکنیک مجهز نشود و حتی جلوتر از کشورها گام ننهد، مصداق «أنتم الأعلون» را نخواهد داشت و در گرداب «رکون الی الظالمین» فرد خواهد افتاد.
تأثیر جهانبینی فقیه برا استنباطات او
سوابق ذهنی یک فقیه و اطلاعاتی خارج او در فتواهایش تأثیر میگذارد تا آنجا که فتوای عجمیت بوی عجمی و فتوای دهاتی بوی دهاتی و فتوای شهری بوی شهری …
ارجاعات:
[۱]- نظریات جدید مبتکرانه شاه ولیالله دهلوی در خصوص تأثیر دو مقوله زمان و مکان در مسایل اجتهادی توسط عتیق فکر میگرد آوری تحت عنوان شاه ولیالله دهلوی نظریه زمان و مکان به زبان اردو در مجلهی اقبال ریویو ج ۱۰ (ش ۴ ص ۲۵-۳۶) به سال ۱۹۷۰ م نقشه گردید.
منافع و ماخذ:
قرآن کریم
احادیث بخاری و مسلم
الاجتهاد: دکتر سید محمد موسی، چاپ دارالکتب الحدیثه، قاهره ۱۳۵۰ ه
الاجتهاد فی الشریعه الاسلامیه تألیف دکتر یوسف قرضاوی ترجمه احمد نعمتی چاپ نشر احسان، تهران، ۱۳۷۹ ه
اجتهاد سیر تاریخی آن تألیف، احمد نعمتی چاپ نشر احسان، تهران ۱۳۷۶
اصول الفقه الاسلامی دکتر وهبه الزحیلی چاپ دارالفکر، دمشق ۱۴۰۶ ه
اعلام الموقعین ابن قیم جوزی، چاپ دارالجیل بیروت، ۱۹۷۳ م
تاریخ المذاهب الاسلامیه محمد ابوزهره، چاپ دارالفکر العربی، قاهره ۱۹۸۹ م
التشریع والفقه الاسلامی مناع القطان چاپ موسسه الرساله بیروت ۱۴۰۲ ه
الرد علی من أخلد الی الارض و جهل ان الاجتهاد فی کل عصر فرض، سیوطی، چاپ دارالکتب العربیه بیروت ۱۴۰۳ ه
قواعد الاحکام فی مصالح الانام، عزبن عبدالسلام چاپ دارالشرق للطباعه
مختصر المنتهی با شرح قاضی عضد، ابن حاجب کروی، چاپ بولاق
الموافقات فی اصول الشریعه، ابواسحاق شاطبی، چاپ دارالمعرفه، بیروت.
المدخل لدراسه الشریعه الاسلامیه، دکتر عبدالکریم زیدان بغداد ۱۳۸۸
الوجیز فی اصول الفقه، دکتر عبدالکریم زیدان، چاپ نشر احسان، تهران، ۱۳۷۱
جالب است که عین متن شهید مرتضی مطهری را کپی کرده اید و حتی در منابع هم نامی از آن نیاوردید!