نویسنده: #محمد_حامدی
نقدی بر این ادعای طیفی از روشنفکران دینی که معتقداند :
قرآن کلام خداوند است و قول رسول می باشد.
یکی از چالشهای موجود در طول تاریخ برای اندیشه های وحیانی موضوع عصری کردن آنها به تناسب فهم مخاطبان آن بوده که متفکران دینی در این راستا گاهی دچار افراط و تفریط شده و گاهی نیز بصورت معتدل به این امر مهم پرداخته اند.
آنچه که در این میان موجب انحراف در موضوع شده تاثیر پذیری علمی و روانی از جو حاکم بر جامعه ی انسانی بوده به نحوی که خود را مکلف به این نموده که محتوای دین را به گونه ای تفسیر نمایند که با خواسته های درست و نادرست انسانها همخوانی داشته باشد.لذا برای تامین این هدف ناروا گاهی نصوص دینی را حذف و یا آنرا از محتوا تهی نموده و یا با اندیشه های بشری همسان نموده اند.
نکته ی اساسی در این مورد این است که از طرفی لازم است که هم اندیشه های دینی را با زبان معاصر تبیین نمود و هم از طرف دیگر محتوای دین را بصورتی بیان نمود که حلال مشکلات بشر در هر عصری باشند.
اما خط قرمز این امر این است که هرگز نباید به بهانه ی عصری کردن دین قالب و محتوای آنرا تحریف نموده و از تقدس آن کاست.زیرا دیگر در این حالت ، اصالت دین مخدوش شده و چیز قابل قبولی از آن باقی نمی ماند.
در مورد کیفیت وحیانی بودن قرآن نیز گمانه زنی هایی در میان متفکرین دینی در طول تاریخ به این مضمون صورت گرفته است :
۱. گروهی وحیانی بودن قرآن را منکر شده و آنرا حاصل تجربه های عرفانی پیامبر دانسته اند.
۲. گروهی دیگر دین را بعنوان پدیداری جامعه شناختی معرفی نموده و پیامبر را بعنوان مصلحی اجتماعی شناخته و دین را ساخته ی ایشان دانسته و برای فتره ای از تاریخ آنرا موفق و ماندگار دانسته و بعلت تاریخمندی فهم نبوی آنرا برای زمانهای دیگر نامناسب دانسته و آنرا به زباله دان تاریخ خواهند سپرد.
۳. گروهی دیگر قرآن را کلام خدا و قول رسول می دانند.لذا بخاطر حاکمیت تاریخمندی بر رسول ، محتوای آنرا خصوصا در زمینه ی احکام ، قصص و اخبار غیبی تاریخمند ، قابل نقد ، پایان پذیر و قابل حذف می دانند.
۴. گروهی دیگر قرآن را بعنوان امری مقدس تلقی نموده و بعلت اعتقاد افراطی در مورد تقدس گرایی در ظاهر نصوص و عدم بکارگیری عقلانیت در فهم نصوص در زمینه ی عصری کردن دین درمانده شده اند.
۵. گروهی دیگر در ضمن اینکه معتقد به وحیانی بودن قرآن بوده در صدد اثبات توانمندی محتوای وحی در همه ی اعصار بوده بدون اینکه گرفتار حذف تقدس دین و تحریف معانی آن شوند.
با اشاره به این مقدمه ی کوتاه به موضوع اصلی خواهیم پرداخت.
مسئله ی اساسی در مورد سعادت بشر این است که چنانکه خداوند ، خالق انسان و جهان آفرینش بوده ، لازم است هدایتگر و فرمانروای آنها نیز باشد.(الا له الخلق و الامر) بدین خاطر در همان اوایل عمر بشر با ارسال دینش از طریق رسولانش نسبت به هدایت انسان و تامین سعادتش حساسیت نشان داده و بشر را بحال خود رها ننموده است.
إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ [سوره اﻷعراف : 54]
البته بخاطر تناسب دین خدا با فهم انسانها در هر عصری ادیان الهی کثیری بر بشر نازل شده و بتدریج این امر تا زمان پیامبر خاتم تداوم یافته سپس دین کامل و خاتم در قالب قرآن نازل شده و کار ارسال انبیا به پایان رسید. لذا شایسته بود که بخاطر حفظ قالب و محتوای وحی ، خداوند شخصا حفاظت آنرا از از لحاظ فنا و تحریف بر عهده گیرد.
لذا در آخرین پیامش دین را به گونه ای نازل نمود که تصرف ناروای بشر را هم در قالب و هم در محتوای وحی مسدود نمود. و آن یعنی اینکه هم قالب و هم محتوای وحی را در اختیار خویش قرار داد و دست بشر را از تصرف در آن کوتاه نمود.
همه ی آگاهان بشر این حقیقت را پذیرفته که بهترین راهکار برای بهره وری از نعمات و مصنوعات پیروی از فرامین سازنده ی آنهاست. زیرا کسی که مصنوعی را می سازد از تمام رموز علمی آن آگاه است. لذا برای بهره وری سعادتمند از نعمات موجود در جهان آفرینش لازم است که از فرامین خالق و سازنده ی آنها استفاده نمود.
نکته ی اساسی در این مورد این است که جهان آفرینش با همه ی وسعتش یک دستگاه واحد است که همه ی قطعاتش بصورت ارگان به هم متصل اند.لذا صدور هر فرمانی مرتبط است با تمام قطعات جهان آفرینش. و این بدان معناست که احکام ، فرامین و باید و نبایدها تنها زمانی حکیمانه و سودمنداند که با تمام قطعات موجود در جهان آفرینش همخوانی داشته و موجب تولید فساد برای آنها نشده و به روند رشد آنها کمک نمایند. که این امر فراگیر و مهم تنها از عهده ی خالق کائنات بر می آید و انسان در این زمینه فاقد توانایی لازم است.
البته خداوند ، دینش را در دو قالب مختلف صادر نموده است :
۱. علوم تجربی و انسانی : که مدیریت آن بر عهده ی متخصصین این حوزه می باشد.
۲. علوم وحیانی : که مدیریت آن بر عهده ی متخصصین این حوزه می باشد.
که بر این اساس هم محصولات علمی بشر مورد بهره برداری قرار می گیرد و هم احکام وحیانی تطبیق خواهند شد. بنابراین احکام علمی تجربی ، سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی در حیطه ی علوم تجربی و انسانی بوده و امور وحیانی به علمای این حوزه ارجاع داده خواهد شد. و با این تقسیم بندی حکیمانه همه ی شئون مادی و معنوی بشر مدیریت خواهد شد.
در مورد اصل موضوع یعنی کیفیت ارتباطش با خدا و پیامبر لازم است به خود قرآن مراجعه نمود تا این امر روشن شود که هم محتوای قرآن و هم الفاظش از جانب خداوند صادر شده و نقش پیامبر در این راستا تنها دریافت آن و ابلاغش به بشر است.
قبل از هر چیز لازم است به معانی لغوی واژه های مرتبط به موضوع فوق در قرآن و میزان کاربرد آنها بصورت خلاصه اشاره نمود تا در فهم موضوع ما را یاری دهند. البته معانی لغوی واژه ها بر اساس کتاب مفردات راغب اصفهانی تنظیم شده است.
معنای واژه ی قول :
۱. ترکیبی از حروف که با آنها سخن گفته می شود.
۲. هریک از اقسام کلمات یک جمله مانند اسم ، فعل و حرف
۳. آنچه در دل تصور می شود قبل از ابراز آن
۴. اعتقادات
۵. الهام
معنای واژه ی کلام :
۱. اثری که از دو حس مدرکه بینایی و شنوایی درک شود.
۲. الفاظ منظم و معانی آنها
۳. جمله ی مرکب مفید
۴. سخن گفتن
معنی واژه ی نطق :
۱ صدای منقطعی که از زبان خارج شده و گوش آنرا شنیده و درک می کند.
۲.این کلمه جز در مورد انسان گفته نمی شود. و در مورد غیر انسان از باب تبعیت بکار می رود.
۳. هر کس از چیزی معنایی را بفهمد.
۴. لفظی که همچون کمربند انسان را در بر می گیرد.
معنی واژه ی لفظ : انداختن چیزی از دهان
و اینک لازم است که به میزان کاربرد آنها و و اژه های مرتبط اشاره نمائیم تا در زمینه تبیین موضوع ما را یاری دهد.
واژه ی (قال الله) ۲۱۸ بار تکرار شده
” کلام الله ۴ ” ”
” یکلم الله ۴ ” ”
” حق ۲۷۲ ” ”
” باطل ۲۵ ” ”
” کذب ۲۲۰ ” ”
” صدق ۷۹ ” ”
” اساطیر ۹ ” ”
” قصص ۱۰ ” ”
” قصص الحق ۱ ” ”
” نبا ۴۷ ” ”
” من رب العالمین ۳ ” ”
” تنزیل من ۱۰ ” ”
” الا وحی ۱۰ ” ”
” قل لا اقول لکم ۲ ” ”
” بقول شیطان ۱ ” ”
” نطق ۱۱ ” ”
” لقول رسول کریم ۲ ” ”
خداوند در قرآن جز در دو مورد خاص در بقیه ی موارد ، صدور قرآن را هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ قول و لفظ از جانب خویش می داند. البته در آن دو مورد خاص نیز جبرئیل و پیامبر را تنها بعنوان واسطه ی بین خدا و خلق مقرر نموده نه به عنوان اینکه کلام خدا را با الفاظ بشری خویش بیان کنند. زیرا محتوای وحی بحدی عالی است که دانش پیامبر در حالی که بیسواد بودند ، در حدی نبود که قالبهای مناسب و عالی را برای آنها انتخاب کند.
در ضمن پیامبر با دو شیوه صحبت می نمود که کاملا از هم جدا بودند :
۱. بعنوان بشری عادی : که کلامش عادی بوده و تحدی پذیر بود.
۲. بعنوان دریافت کننده ی وحی : که در این حالت هم محتوا و هم قولش مافوق بشر بوده و غیر قابل تحدی بود.
ضمنا در صورتی که خداوند تبدیل کلامش را به قول و لفظ به پیامبر می سپرد در قرآن سخنی را در باره ی قال الله بیان نمی داشت و در همه ی حالات با صراحت این را می گفت که محتوای وحی از جانب خداست و الفاظ آن از جانب پیامبر است. در حالی که در قرآن ۲۱۸ بار واژه ی قال الله تکرار شده و قول قرآن را نیز به خویش نسبت داده است نه پیامبر.
بنابراین چون خداوند ، خالق زمان و مکان بوده و دارای علم ، حکمت و رحمت بی نهایت است ، مسئله ی تاریخمندی در هیچ کدام از شئون وحیانی جایگاهی را نخواهد یافت. زیرا مسئله ی تاریخمندی از ویژگیهای بشر ناقص ، محدود در زمان و مکان است نه خداوند دارای کمال مطلق.
البته محصولات فکری و شرعی علمای اسلامی چون از فهم بشر ناقص صادر شده ، مشمول تاریخمندی و عوارض آن خواهند شد. در ضمن ، محتوای احکام قرآنی برای همه ی زمانها مناسب و شایسته است. اما مصادیق احکام در عصر نزول قرآن مشمول تاریخمندی خواهند شد. که انسان مسلمان در بند مصادیق گذشته نخواهد ماند و با محتوای فرازمانی شایسته ی قرآن در هر زمانی مصادیقی جدید را شناسایی خواهد نمود. که در این حالت ، نه قرآن گرفتار تاریخمندی و پایان کاراییش خواهد شد و نه مقتضیات اعصار مختلف مغفول واقع خواهند شد.
محمد حامدی
