سید قطب و توهین به اصحاب رسول الله

پژوهشی مختصر درباره مفسر معروف قرن بیستم، سید قطب رحمه الله و پاسخ به این سوال که آیا در نوشته های سید قطب به یاران پیامبر(صلی الله علیه وسلم) توهین شده است؟

با مروری بر زندگی این شخصیت به نتیجه ای دیگر خواهیم رسید ؛ امید است تا پایان ما را دنبال کنید .

سید قطب إبراهيم حسين الشاذلي رحمه الله تعالی در سال 1906 میلادی در موشای مصر دیده به جهان گشود و در سال 1966 میلادی در قاهره طی حکمی ستمگرانه اعدام و شهید شد.

 اگر کسی به مطالعه افکار و زندگی سید قطب رحمه الله تعالی بپردازد، متوجه می شود که ایشان در طول زندگی مبارکشان چند دوره متفاوت را سپری کرده است:

دوران قبل از آغاز سال 1948 و بعد از آن تا سال 1966 وقت شهادت ایشان:

 ایشان در سن 10 سالگی حافظ قرآن شده و به مطالعه دروس دینی و ادبی پرداخته اند… در شانزده سالگی وارد دانشگاه عبدالعزیز و سپس دانشگاه دارالعلوم شده و به علت ذکاوت و نبوغ بالایی که داشت، توجه همگان را به خود جلب نمود… در این دوره به دلیل تأثیر فرهنگ غرب بر رفتار مسلمانان، اندکی دچار تغییر شده و به جبهه منتقدین مسلمانان و عقاید آنان پیوسته بود!

سپس بورسیه وزرات معارف مصر را گرفت و برای تکمیل دوره درسی و شناخت برنامه های آموزشی، راهی آمریکا گردید… در حقیقت می توان گفت، تحولات دینی و فکری و روحی ایشان در این دوره، اتفاق افتاد و اولین کتاب با مضمون نقد مذهبی خود “العدالة الاجتماعیه” را به رشته تحریر درآورد.

در آمریکا در سال 1949 وقتی خبر شهادت شیخ حسن البنا رحمه الله مؤسس جنبش اخوان المسلمین مصر به آنجا رسید، شادی زیادی را بین مردم غرب مشاهده نمود و این رخدادها، تغییر و تحول زیادی را در زندگی سید قطب ایجاد کرد و خوشحالی غرب زمین از مرگ یک مسلمان ،  وی را به شدت متحول و کنجکاو کرد و نتیجتا در سال 1950 به مصر بازگشته و به جماعت اخوان المسلمین ملحق شد.

 در این دوره که دوران تحول و تغییرات بنیادین به حساب می آید، سید قطب رحمه الله به مطالعه علوم اسلامی و دفاع از ارزشهای اسلامی پرداخت که با توجه به تجربه ای که از زندگی در آمریکا و مردم غرب بدست آورده بود، داده‌هایش را با قوت و تحلیلات اجتماعی و اخلاقی و علمی جامعه غرب و اسلامی بیان می کرد که بسیار سریع مورد قبول عموم مسلمانان و البته مخالفت دولتمردان مصر واقع گردید و بالاخره در سال 1966 میلادی توسط جمال عبدالناصر رئیس جمهور وقت مصر اعدام و شهید شد.

ماجرای اهانت به اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وسلم) توسط سید قطب

سید رحمه الله در بعضی از کتاب هایش، انتقاداتی  را متوجه برخی از اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم از جمله حضرت عثمان ، حضرت معاویه و حضرت عمرو بن العاص رضی الله عنهم نمود است ؛ امری دلخوری برخی از علما و نویسندگان مسلمان را به دنبال داشته است …

اما باید در مورد آن نقدها این نکته را مدنظر داشت که سید قطب رحمه الله تعالی از آن انتقادات ابراز پشیمانی و ندامت  کرده است، که در ذیل به بررسی آن ها می پردازیم .

لازم به یادآوری است که انتقادات مورد نظر در سه کتاب [العدالة الاجتماعیه فی الاسلام-التصویر الفنی فی القرآن-الکتب والشخصیات] آمده است ؛ کتاب هایی که قبل از متحول شدن نامبرده و پیوستنش به صف دعوتگران مسلمان برشته تحریر درآمده است ؛ کتاب “التصویر الفن” در سال 1939 و کتاب “العدالة الاجتماعیه” در سال 1946 و کتاب “الکتب والشخصیات” در سال 1944 میلادی نوشته است؛ یعنی در واقع این کتاب ها قبل از دوران تغییر و تحول سید قطب رحمه الله تعالی نوشته شده اند. در واقع نوشتن این کتب حدوداً 20 سال قبل از شهادتشان بوده است.

سیدقطب رحمه الله تعالی آن سه کتاب را در دورانی نوشته اند که هنوز از افکار غرب زده اش فاصله نگرفته است و بیشتر مانند افرادی چون طه حسین و… فکر می کرد و در واقع نگرش آنان به تاریخ و پیرامون بیشتر صبغه ادبی و نقدی ؛ نه دینی داشته است !

پس از آشنا شدنش با فکر اسلامی و تا زمان شهادتشان یعنی سال 1966 میلادی و به مدت بیست سال، هیچ  انتقادی از این نویسنده مسلمان نسبت به اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم نگاشته نشده است … خصوصاً در دورانی که مشغول تدوین و تنقیح فکر اسلامی و مقابله با فرهنگ غرب بودند! 

علاوه بر این شهید سید قطب رحمه الله در چاپ آخر و تصحیح شده کتاب “العدالة الاجتماعیه” به نوعی از دوران اول زندگی خود، به دوران جاهلیت نام برده و از گفته های آن دورانش اظهار پشیمانی نموده و می فرماید:

 «إنَّ الَّذي يَقُولُ هَذَا الكَلَام إنسَانٌ عَاشَ يَقرَأ أربَعيِنَ سَنَةً كَامِلَةً، كَانَ عَمَلُهُ الأوَّلُ فِيهَا هُوَ القِرَاءَةُ وَالاِّطلَاعُ فِي مُعظَمِ حُقُولِ المَعرِفَةِ الإنسَانِيَّةِ، مَا هُوَ مِن تَخَصُّصِهِ، وَمَا هُوَ مِن هَوَايَاتِهِ الثَّقَافِيَّة.. ثُمَّ عَادَ إلى مَصَادِرِ عَقيِدَتِهِ وَتَصَوُّرِهِ، فَإذَا هُوَ يَجِدُ كُلَّ مَا قَرَأهُ ضَئيلاً ضَئيلاً إلىَ جَانِب ذَلكَ الرَّصِيدِ الضَّخمِ -وَمَا كَانَ يُمكِنُ أن يَكُونَ الأمرُ إلَّا كَذَلكَ-، وَمَا هُوَ بِنَادِمٍ عَلَى مَا قَضَى فِيِه أربَعِينَ سَنَةً مِن عُمرِهِ، وَإنَّمَا عَرفَ الجاَهِلِيَّةَ عَلىَ حَقَيقَتِهَا، وَعَلىَ اِنحِرَافِهَا، وَعَلىَ ضَآلّتِهَا، وَعَلىَ قزامتها، وَعَلَى جَعجَعَتِهَا وَانتفاشها، وَعَلىَ غُرُورِهَا وَادّعَائِهَا كَذَلكَ! وَعَلِمَ عِلْمَ اليَقِينِ أنَّهُ لا يُمكِنُ أن يَجمَعَ المُسلِمُ بَینَ هَذَينِ المَصدَريَن فَي التَّلَقي»، العدالة الاجتماعیه المصححه  ص203

(کسی که این سخنان را می‌گوید (یعنی خود سید قطب)، انسانی بوده که حدود چهل سال کامل را مطالعه کرده است و در ابتدا، کارش مطالعه و تسلط بر اکثر راههای شناخت جامعه انسانی و تسلط بر آن بوده است که این کار هم از تخصّصات وی و از خواسته های فرهنگی اش می باشد و سپس به منابع عقیده و تصورات خود (یعنی قرآن و سنت) بازگشت و ملاحظه کرد که تمامی آنچه را که قبلاً خوانده بود، در مقابل این منابع اسلامی بسیار کوچک و پست بوده و حقیقت هم جز این نمی باشد و از این که چهل سال از عمرش را در آن مسیر (جاهلیت) طی کرده نادم و پشیمان نیست ؛ زیرا باعث شده که جاهلیت را با تمامی حقیقت و انحرافات و گمراهی ها و بی ارزشی ها و سروصداها و بزرگ بینی‌ها و تکبرات و ادعاهایش بشناسد و به صورت قطعی دانست که یک مسلمان نمی‌تواند بین این دو مصدر اسلامی و جاهلی جمع کند.

در چاپ ششم کتاب “العدالة الاجتماعیة” در سال 1966، سید رحمه الله انتقاداتی که در دوران جاهلیت از صحابه گرفته  را حذف نموده و بسیاری از مطالبش را اصلاح کرده و نقدهایی هم که شیخ محمود شاکر رحمه الله محدث معروف از کتاب “العدالة الاجتماعیه” گرفته بود را تصحیح می کند .

محمد قطب برادر سید قطب رحمه الله می گوید:سید قطب ، برادرم از آن مطالب ابراز پشیمان کرده است!

آیا با‌ وجود شاهدی عادل ؛ آن هم نزدیکترین فرد به سیدقطب رحمه الله، مبنی بر ندامت آن مفسر شهید از انتقا از عملکرد برخی از اصحاب باز سخنی برای گفتن باقی می ماند؟!

تازه در کتاب “العدالة الاجتماعیه” چاپ ششم که در زمان سیدقطب رحمه الله چاپ آخر بود، به مدح صحابه رضی الله عنهم پرداخته و آنان را بزرگ ترین نسل بشریت که دیگر تکرار نخواهد شد، نامیده است ؛ آنجا می نویسد:

«لَقَد خَرّجَت هَذَهِ الدَّعوَةُ جِيلاً مِنَ النَّاسِ، جِيل الصَّحَابَةِ رِضوَانُ اللهِ عَلَيهِم، جِيلاً مُمَيّزاً فِي تَارِيخِ الإسلَامِ كُلِّهِ، وَفِي تَارِيخِ البَشَرِيَّةِ جَمِيِعِه، ثُمَّ لَم تعُد تَخرُجُ هَذَا الطرازُ مَرةً أخرَى» العدالة الاجتماعیه ص203

این دعوت اسلامی، نسلی از مردم را درست کرد -مراد صحابه رضی الله عنهم- که در طول تاریخ اسلام و تاریخ بشریت هم برگزیده و برجسته است و بار دیگر چنین نمونه ای هرگز باز نخواهد گشت.

شایسته است بجای اینکه با یکی دو مورد اختلاف نظر با این شهید بزرگوار و نادیده گرفتن خدمات و زحمات بی نظیر وی به دعوت اسلامی و قرآن کریم بیاییم و به نقاط قوت وی که به اعتراف دوست و دشمن و دور و نزدیک فراونند خیره شویم و اگر چنانچه در جایی و به صورت موردی مطلبی را نه آنگونه که ما می اندیشیم به رشته تحریر درآورده ، او را به خدایش محول کنیم و به این فرموده امام مالک رحمه الله دقت کنیم که بر قبر رسول الله می گوید : هیچ یک از انسان ها و بزرگان معصوم نیستند و سخنان و مواضع صحیح و اشتباه از آنان صادر می شود جز شخصی که در درون این قبر آرمیده است… سید قطب هم علی رغم توانایی ها و خدمات صادقانه و در نهایت شهید شدنش بخاطر پاسداری از توحید از این قاعده مستثنا نیست …..  

نوشته ها و آثار سید قطب

عده ای گمان می کنند آثار و تألیفات استاد سید قطب از بیست نوشته تجاوز نمی کند! حال اینکه نوشته های این استاد شهید با احتساب آنچه چاپ شده و یا مفقود گشته و همچنین آنچه تاکنون به زیور چاپ آراسته نشده از هفتاد تا می گذرد، علاوه بر مقدمه هایی که بر برخی از کتب نوشته است. اینجانب تعداد آثار استاد سید قطب را در سال 1998 میلادی با دقت شمارش کرده ام و لینک آن را هم خدمتتان ارائه خواهم داد. این هم اسامی و عناوین آثار گران بهای استاد سید قطب 

در زمینه مطالعات ادبی:

1- مهمة الشاعر في الحياة وشعر الجيل الحاضر
2- نقد كتاب مستقبل الثقافة في مصر
3- كتب وشخصيات
4- النقد الأدبي أصوله ومناهجه
5- الشاطئ المجهول

در زمینه مطالعات قرآنی:

6- التصوير الفني في القرآن
7- مشاهد القيامة في القرآن
8- في ظلال القرآن (هفت جلد)

در زمینه ادبیات حکایتی:

9- طفل القرية
10- أشواك
11- المدينة المسحورة

در زمینه ادبیات دعوتی:

12- العدالة الاجتماعية في الإسلام
13- معركة الإسلام والرأسمالية
14- السلام العالمي والإسلام
15- دراسات إسلامية
16- هذا الدين
17- المستقبل لهذا الدين
18- خصائص التصور الإسلامي ومقوماته جزء آن
19- الإسلام ومشكلات الحضارة
20- معالم في الطريق

آثار دیگر او:

21- الأطياف الأربعة
22- أفراح الروح
23- نحو مجتمع إسلامي
24- أمريكا التي رأيت
25- في التاريخ فكرة ومنهاج
26- القصص الديني. بالاشتراك مع عبد الحميد جودة السحار
27- روضة الطفل (با مشارکت دیگران)
28- الجديد في اللغة العربية (با مشارکت دیگران)
29- الجديد في المحفوظات (با مشارکت دیگران)
30- معركتنا مع اليهود
31- فقه الدعوة
32- طريق الدعوة في ظلال القرآن (دو مجلد)
33- الجهاد في سبيل الله
34- الإسلام أو لا إسلام
35- إلى المتثاقلين عن الجهاد
36- تفسير آيات الربا
37- تفسير سورة الشورى
38- رسالة الصلاة
39- قصة الدعوة

مباحث منتشر نشده:

40- أساليب العرض الفني في القرآن
41- أصداء الزمن (ديوان شعر)
42- أوليات في هذا الدين
43- تصويبات في الفكر الديني المعاصر
44- حلم الفجر (ديوان شعر)
45- الشريف الرضى
46- شعراء الشباب
47- الشعر المعاصر
48- الصور والظلال في الشعر العربي
49- عرابي المفترى عليه
50- في ظلال السيرة
51- في موكب الإيمان
52- قافلة الرقيق (ديوان شعر)
53- القصة الحديثة
54- القصة بين التوراة والقرآن
55- القصة في الأدب العربي
56- القطط الضالة
57- الكأس المسموم (ديوان شعر)
58- لحظات مع الخالدين
59- المدارس الأدبية المعاصرة أو (المذاهب الفنية المعاصرة)
60- المذاهب الأدبية المعاصرة
61- المراهقة. أخطارها وعلاجها
62- المرأة لغز بسيط
63- المرأة في قصص توفيق الحكيم
64- هذا القرآن
65- معالم في الطريق. المجموعة الثانية
66- من أعماق الوادي
67- المنطق الوجداني في القرآن
68- مهمة الشاعر في الحياة. الكتاب الكامل
69- النقد في الأدب العربي
70- النماذج الإنسانية في القرآن

 مقدمه های او بر برخی کتب:

مقدمة “الإيمان وأثره في نهضة الشعوب” يوسف العظم
-مقدمة “خالد بن الوليد” لصادق إبراهيم عرجون
-مقدمة ديوان العزيز عتيق
-مقدمة “سخريات صغيرة” لمحمد قطب
-مقدمة”ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمين”لأبى الحسن الندْوي

 اما مقالات و تحقیقاتی در روزنامه ها و مجلات به رشته تحریر درآورده فراوان است، به گونه ای که شمارش آن ها دشوار است.

تهیه و نگارش : شفیع صادقی