علامه خازنی؛ منجم و ریاضیدان مسلمان و از نوابغ جهان اسلام
✍???? ابراهیم یوسف پور
قلمفرسایی درباره انسانهای کمنظیر و نابغه، کاری بس دشوار است. وقتی به بلندای افق انسانی نظر میافکنیم انسانهای برجستهای را مییابیم که قامت بلند علمی و عملیشان سر به فلک کشیده است، بهطوری که سایرین گمان میکنند که این افراد قدرتی مافوق توانایی بشر داشتهاند، درحالی که آنان هم افرادی از نوع بشر بودهاند و در ظاهر تمایزی با دیگر انسانها نداشتهاند، اما با استعانت از پروردگار و تلاشهای مستمر و همت بلند به جایگاه بلند علمی و عملی والایی دست یافتهاند. البته شاید بعضیها نقش و تأثیر «ارتباط با پروردگار» را برای نخبگان غیرمسلمان بیمعنی بدانند، اما واقعیت این است که آنان نیز به نحوی به آفریدگار جهان اعتقاد دارند.
خلاصه اینکه انسانهای پاکطینت در طول تاریخ، چراغهای فروزان جهان بشری بودهاند. آنان با ایمان و عملشان بر جامعه تأثیر گذاشته و با فداکردن راحت و خوشیها زندگی خودشان، برای سعادت و آسایش دیگر انسانها اندیشیده و تلاش کردهاند.
مطالعه و بررسی و نگاشتن شرح حال و سیره گذشتگان از آن جهت مهم است که در کلام ازلی و جاودانه الهی به خواندن و عبرت گرفتن از انسانهای پیشین امر شده، و در آموزههای دینی نیز به سیرت پیامبر ـ صلیاللهعلیهوسلم ـ و صحابه ـ رضیاللهعنهم ـ ارج نهاده شده است و نگاه مسلمان همیشه در زندگی به طرز عمل آنان است؛ این خود اشارهای است به اهمیت سیره نویسی. از طرفی، نگاشتن شرح حال ناموران و انسانهای بزرگ همواره مورد توجه ملل مختلف بوده و این کار علاوه بر آشنایی با این انسانها، میتواند نقش راهنما و مرشد را برای فرد در جامعه ایفا کند تا شخص در مراحل مختلف زندگی و دانشاندوزی و تربیت واصلاح به آنان اقتدا کند.
در این مقاله در نظر داریم یکی از نوابغ جهان اسلام را معرفی کنیم. ایشان از ریاضیدانان و فیزیکدانان شهره است که در این زمینه صاحب تألیف متعددی است.
نام، نسب و ولادت
نامش «عبدالرحمان ابوالفتح منصور خازنی» است. پدرش اصالتاً غلامی رومی بود که در یکی از جنگها توسط لشکریان «طغرلبک» پادشاه «سلجوقیان» اسیر شده بود. پدر عبدالرحمان بعدها اسلام آورد و به خدمت علی خازن مروزی درآمد. او بعد از مدتی ازدواج کرد و خداوند به او پسری داد که نامش را «عبدالرحمان» گذاشت.
علامه خازنی در شهر «مرو» از دیار خراسان قدیم دیده به جهان گشود. البته در مورد تاریخ دقیق تولد و وفات وی در منابع چیزی نیامده است، اما اکثر مؤرخین ایشان را منجم و ریاضیدان قرن ششم معرفی کردهاند.
دروان کودکی
علامه خازنی در همان دروان کودکی از نعمت پدر محروم شد و سپس بعد از چند ماه مادرش نیز چشم از جهان فرو بست. بدین ترتیب عبدالرحمان بهعنوان کودکی یتیم در خانوادۀ علی خازن مروزی پرورش یافت. به همین علت از وی بهعنوان «خازنی» یاد میشود و بدین نام شهرت پیدا کرده است.
درخشش و نبوغ وی
علامه عبدالرحمان خازنی ابتدا زبان فارسی و عربی را فرا گرفت. او حیات علمی و پژوهشی خود را در کتابخانه قصر ملکشاه سلجوقی آغاز کرد که توسط اربابش (علی خازن مروزی) به آن مکان راه یافته بود. سپس علوم قرآنی و نجوم و ریاضی و فلسفه را آموخت.
مرو آن زمان یکی از مراکز بزرگ علمی، دینی و تجاری جهان اسلام بهشمار میرفت، بهطوریکه بزرگترین کتابخانههای علمی و تخصصی دنیا در آن یافت میشد. بازار علم و پژوهش و تجارت و رفت و آمد دانشمندان و ادبا و شاعران در آن گرم بود؛ این امر باعث شد تا نبوغ عبدالرحمان در مجالس درس دانشمندان آشکار گردد. یکی دیگر از اسبابی که علامه خازنی بهعنوان یکی از نوابغ و مخترعین اسلامی معرفی شد معاصر شدن با دانشمندان بزرگی همچون ابوریجان بیرونی، ابن سینا، حجتالاسلام امام محمد غزالی، ابن هثیم، عمر خیام و فردوسی ـ رحمهمالله ـ است.
این دانشمند ایرانی نقش مهمی در تدوین گاهشمار جلالی داشت. براساس مطالعات و بررسیهایی که بر ستارگان داشت کتابی را تالیف کرد و آن را به نام فرمانروای خراسان سلطان سنجر بن ملکشاه بن آلب ارسلان که بعدها به پادشاهی رسید، «زیج معتبر سنجری» نام نهاد.
ایشان در علم فیزیک، ستارهشناسی، مکانیک، ریاضیات و دیگر علوم طبیعی بهعنوان یک نابغه شناخته میشد. در میان دانشمندان معاصر به نبوغ در علم فیزیک مشهور بود و در این زمینه کتابی به نام «میزان الحکمه» تألیف کرد که از جامعترین و معروفترین متون در زمینۀ مکانیک و هیدرواستاتیک بهویژه طراحی و ساخت ترازوها در دورۀ اسلامی و از مهمترین کتابهای قرون وسطی در زمینۀ مکانیک و تعادل مایعات و فیزیک بهشمار میرود. این کتاب شامل جدول وزنهای مخصوص چندین مایع و جامد و تاریخ مربوط به این موضوع است.
علامه خازنی دربارۀ موقعیت ستارگان و نظریه «گرانش» (نیروی جهانی که بهسوی مرکز زمین هدایت میشود) و استفاده از آبسنج برای اندازهگیری چگالی و تخمین دمای مایعات، نظریه اهرم، استفاده از ترازو برای ترازسازی و اندازهگیری زمان، صاحب نظر بود. به نوشته کندی؛ خازنی در زمرۀ ۲۲منجم یا گروههای رصدی دوره اسلامی بود که رصدهای مستقلی انجام داده است. چنانکه در سطور گذشته ذکر شد کتاب میزان الحکمه ایشان از مهمترین آثار و تألیفات در این زمینه میباشد. این کتاب از دو بخش و هشت مقاله تشکیل شده است؛ بخش اول شامل آگاهیهای پایه درباره علم اوزان، وزن مخصوص اجسام، انواع ترازوها، و نقل آرای پیشینیان در این زمینه است. بخش دوم مطالبی درباره طرح ساخت «ترازوی حکمت» که ابداع خازنی است، را دربر دارد. این بخش همچنین به چگونگی وزن کردن فلزات و اجسام در هوا و آب پرداخته است. علامه خازنی در این کتاب از کتب ابوریحان و از آثار کلاسیک ارشمیدس، اقلیدس و منلوس قضایای مختلفی را استخراج و مورد بحث و بررسی قرار داده است.
زهد علامه خازنی
علامه عبدالرحمان خازنی رحمهالله انسانی سادهزیست و از زاهدان معروف زمان خویش بود. او مانند سایر بزرگان دین نسبت به دنیا بیرغبت بود، اگرچه نزد سلطان سنجر و بزرگان دربار از جایگاه خاص و ویژهای برخوردار بود، اما مانند ابوریحان بیرونی در نهایت سادگی و زهد زندگی میکرد.
یکبار سلطان سنجر هزار دینار برای علامه خازنی فرستاد، اما ایشان فقط ده دینار از آنها را برداشت و بقیه را بازگرداند و گفت: «همین مقدار برایم کافی است، زیرا هزینه سالانه من سه دینار است و در خانه چیزی جز یک گربه با من نیست.» در جایی دیگر آمده است: باری سلطان معزالدین سنجر ایشان را فراخواند و گفت: ای خازنی، برای عالم صاحب مقامی مانند تو شایسته نیست که در یک خانۀ کوچک و محقّر زندگی را سپری کند، لذا دستور میدهم برایت قصری بسازند تا مناسب شأن و مقام تو باشد. علامه خازنی در پاسخ سلطان گفت: «العالِم بعقله لا ببیته»؛ دانشمند با عقل و دانشاش شناخته میشود نه با خانهاش، خانهام عقل و دانش من است، برای من یک خانه کوچک و کتابخانه کافی است. یعنی زندگی در این خانه کوچک و اشتغال به علم را بر زندگی در قصر و زرق و برق ظاهری و خدم و حشم آن ترجیح میدهم. مقام و منزلت فرد به این منازل ظاهری دنیا نیست، بلکه به علم و دانشاش است.
آثار و تألیفات
از مهمترین آثار و تألیفات علامه خازنی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ـ زیج معتبر سنجری (جامع التواریخ)؛
۲ـ رساله الإعتبار (فی نکت کیفیه إعتبار مواضع السیاره)؛
۳ـ رساله فی الآلات العجیبه (درباره ابزارهای نجومی دورۀ اسلامی)؛
۴ـ رساله فی إتخاذ کره تدور بذاتها؛
۵)ـ میزان الحکمه (هشت جلد)؛
۶)ـ کتاب فی الفجر والشفق؛
۷)ـ کتاب فی الآلات المخروطیه.
خلاصه اینکه علامه عبدالرحمان خازنی رحمهالله یکی از نوابغ بزرگ جهان اسلام بهویژه در علم ریاضی و نجوم است که آثار و تألیفات ایشان به چند زبان زندۀ دنیا ترجمه شده است، به طوریکه اکتشافات و اختراعات علمی وی پایه و اساس مباحث علمی دانشمندان اروپایی قرار گرفته است. از طرفی علامه خازنی از قرون وسطی تا عصر حاضر بهعنوان یک مرجع علمی بزرگ و استادی ماهر مورد توجه جوامع علمی و دانشمندان در غرب بوده است.
ــــــــــــــــــــ منابع
۱) أعلام المبدعین من علماء العرب والمسلمین.
۲) الأعلام، خیرالدین زرلکلی.
۳) الموسوعه العربیه العالمیه.
۴) المنجد فی الأعلام.
۵) دانشنامه جهان اسلام.
۶) دایرهالمعارف فارسی.
۷) فرهنگ أعلام تاریخ اسلام.
۸) زندگینامه دانشمندان بزرگ جهان.
۹) فرهنگ فارسی معین.
منبع : انوار وب